Mapagpiaran Kadi Daytoy a Libro?

“Ad-adu ti masarakak a pammaneknek iti kinapudno ti Biblia ngem iti aniaman a sekular a historia.”​—Sir Isaac Newton, nagdindinamag nga Ingles a sientipiko.¹

DAYTOY a libro​—ti Biblia​—mapagpiaran kadi? Tuktukoyenna kadi dagiti aktual a tattao, luglugar nga adda idi, ken paspasamak a pudno a naangay? No wen, adda koma ebidensia nga insurat dayta dagiti naannad, mapagtalkan a mannurat. Talaga nga adda pammaneknek. Adu kadagita ti nasarakan a naikali iti daga, ket ad-adu pay ti masarakan iti mismo a libro.

Panagkabakab Kadagiti Ebidensia

Ti pannakatakuat kadagiti kadaanan a tedda a naikali kadagiti daga a dinakamat ti Biblia suportaranda ti kinaumiso ti historia ken geograpia ti Biblia. Kitaenyo ti sumagmamano nga ebidensia a nakabakab dagiti arkeologo.

Ni David, ti natured nga agtutubo nga agpaspastor a nagbalin nga ari ti Israel, nalatak kadagiti managbasa iti Biblia. Agparang iti Biblia ti naganna iti 1,138 a daras, ken ti sasao a “Balay ni David”​—a masansan a tumukoy iti dinastiana​—25 a daras a nagparang. (1 Samuel 16:13; 20:16) Nupay kasta, agingga itay nabiit, awan ti nalawag nga ebidensia malaksid ti linaon ti Biblia a nagbiag ni David. Sarsarita laeng aya ni David?

Idi 1993 ti grupo dagiti arkeologo, nga indauluan ni Propesor Avraham Biran, nakaskasdaaw ti natakuatanda, a naipadamag iti Israel Exploration Journal. Iti lugar ti kadaanan a turod a maaw-awagan iti Tel Dan, iti umamianan a paset ti Israel, nakasarakda iti bato a basalt. Naikitikit iti bato dagiti sao a “Balay ni David” ken “Ari ti Israel.”² Ti kitikit, a napetsaan iti maikasiam a siglo K.K.P., nakuna a paset ti monumento ti panagbiktoria nga imbangon dagiti Arameano​—kabkabusor ti Israel a nagnaed iti daya. Apay a napateg unay daytoy kadaanan a kitikit?

Sigun iti report ni Propesor Biran ken ti kaduana a ni Propesor Joseph Naveh, kinuna ti maysa nga artikulo iti Biblical Archaeology Review: “Daytoy ti damo a pannakasarak iti nagan a David iti aniaman a kadaanan a kitikit malaksid iti Biblia.”3 * Adda pay nakadidillaw iti kitikit. Ti sasao a “Balay ni David” naisurat a maymaysa a sao. Inlawlawag ni Propesor Anson Rainey nga eksperto iti lenguahe: “Masansan a . . . saan a magudua ti sao, nangruna no ti kombinasion ket masinunuo a nagan ti tao. ‘Ti balay ni David’ pudno a maitutop a politikal ken geograpikal a nagan idi ngalay ti maikasiam a siglo K.K.P.”⁵ Isu a ni Ari David ken ti dinastiana nagdindinamag iti kadaanan a lubong.

Ti Ninive​—ti dakkel a siudad ti Asiria a nadakamat iti Biblia​—talaga kadi nga adda idi? Di pay nabayag, idi rugrugi ti maika-19 a siglo, talaga a di namati dagiti dadduma a kritiko ti Biblia. Ngem idi 1849, nakabakab ni Sir Austen Henry Layard dagiti rebba ti palasio ni Ari Sennakerib idiay Kuyunjik, disso a napaneknekan a paset ti kadaanan a Ninive. Isu a nagulimek dagiti kritiko iti dayta a punto. Ngem adu pay ti ipalgak dagitoy a rebba. Kadagiti diding ti di nadadael a siled adda ladawan a mangipakpakita ti pannakakautibo ti siudad a natibker ti pannakabakudna, a dagiti kautibo pinagmartsada iti imatang ti rimmaut nga ari. Daytoy ti naikitikit iti ngatuen ti ari: “Ni Sennakerib, ari ti lubong, ari ti Asiria, situtugaw iti nîmedu a trono ket pormal a miningminganna dagiti samsam (a naggapu) idiay Laquis (La-ki-su).”⁶

 Daytoy a ladawan ken kitikit, a mabuya idiay British Museum, maitunos iti salaysay ti Biblia maipapan iti panangkautibo ni Sennakerib iti Laquis a siudad ti Juda, a nairekord iti 2 Ar-ari 18:13, 14. Kas komentona iti kinapateg daytoy a natakuatanda, insurat ni Layard: “Siasino koma ti mamati a mabalin wenno posible, sakbay dagitoy a takuat, nga iti uneg ti bunton ti daga ken rugit iti nagsaadan ti Ninive, masarakan dita ti historia dagiti panagginnubat da Ezekias [ari ti Juda] ken ni Sennakerib, nga insurat a mismo ni Sennakerib iti mismo a tiempo a pannakaangay dagita, ket pasingkedanna pay a detalyado ti inrekord ti Biblia?”⁷

Adu pay a sabsabali a tedda ti nakali dagiti arkeologo​—dagiti damili, rebba dagiti patakder, tapi a daga, sensilio, dokumento, monumento, ken kitikit​—a mangpasingked iti kinaumiso ti Biblia. Dagiti agkabkabakab nakalida ti Ur a siudad ti Caldea, ti sentro ti komersio ken relihion a nakayanakan ni Abraham.⁸ (Genesis 11: 27-31) Ti Nabonidus Chronicle, a nakali idi maika-19 a siglo, deskribirenna ti pannakatnag ti Babilonia ken ni Ciro a Dakkel idi 539 K.K.P., pasamak a naisalaysay iti Daniel kapitulo 5.⁹ Adda kitikit (a naidulin ti tippingna idiay British Museum) a nasarakan iti arko a pagserkan idiay kadaanan a Tesalonica a naglaon ti nagnagan dagiti agturay kadagiti siudad a nadeskribir kas “politarch,” sao a di naus-usar kadagiti Griego a klasikal a literatura ngem inusar ni Lucas a mannurat iti Biblia.¹⁰ (Aramid 17:6) Naalangon ngarud ti kinaumiso ti Lucas iti daytoy​—a kas pannakaalangonnan kadagiti dadduma a detalye.​—Idiligyo iti Lucas 1:3.

Dagiti arkeologo, nupay kasta, saanda a kanayon nga agtutunos, lallalo pay no iti Biblia. Kaskasdi, linaon a mismo ti Biblia ti natibker nga ebidensia a mapagpiaran dayta a libro.

Prangka ti Pannakaidatagna

Dagiti matalek a historiador saan la a panagbiktoria ti irekordda (kas ti kitikit maipapan iti panangkautibo ni Sennakerib iti Laquis) no di pay ket dagiti pannakaabak, saan la a dagiti panagballigi no di pay ket dagiti pannakapaay, saan la a dagiti kinatibker no di pay ket dagiti pagkapuyan. Manmano a sekular a historia ti mangiparangarang ti kasta a kinamatalek.

No maipapan kadagiti historiador ti Asiria, inlawlawag ni Daniel D. Luckenbill: “Masansan a nabatad a ti kinatangsit ti ari isut’ gapu a maniobraenda ti kinahushusto ti historia.”¹¹ Kas mangiladawan iti kasta a “kinatangsit ti ari,” dagiti rekord ni Ari Asurnasirpal ti Asiria imparammagna: “Naarianak, naturayak, natan-okak, mannakabalinak, nadayawak, nadayagak, kangrunaanak, nabilegak, malalakiak, naturedak a kas leon, ken bannuarak!”¹² Akseptarenyo kadi amin a mabasayo iti kasta a rekord kas umiso a historia?

No idilig, dagiti mannurat iti Biblia makapabang-ar ti kinaprangkada. Ni Moises, a nangidaulo iti Israel, sipaprangka nga insuratna dagiti nagkurangan ni Aaron a kabsatna, ni Miriam a manangna, kada Nadab ken Abihu a kaannakanna, ken ti ilina, agraman dagiti bukodna a biddut. (Exodo 14:11, 12; 32:1-6; Levitico 10:1, 2; Numeros 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) Saanda a kinaluban dagiti grabe a biddut ni Ari David no di ket inrekordda dagita​—bayat nga agturturay pay laeng idi ni David kas ari. (2 Samuel, kapitulo 11 ken 24) Ni Mateo, a nangisurat iti libro a nainagan kenkuana, saritaenna no kasano a dagiti apostol (a nakaibilanganna) nagdedebateanda ti personal a kinatan-okda ken no kasanoda a binaybay-an ni Jesus iti rabii a pannakaarestarna. (Mateo 20:20-24; 26:56) Dagiti nangikur-it kadagiti surat a linaon ti Kristiano a Griego a Kasuratan sipaprangka a  binigbigda dagiti problema, agraman ti seksual nga imoralidad ken panaglalasin, kadagiti dadduma a nagkauna a kongregasion Kristiano. Ket saanda nga inlikawlikaw ti panagsaoda no iti pannakataming dagita a problema.​—1 Corinto 1:10-13; 5:1-13.

Ti kasta a kinaprangka, awan ilimlimedna a panangipadamag ipasimudaagna ti napasnek a pannakaseknan iti kinapudno. Tangay situtulok dagiti mannurat iti Biblia a mangireport kadagiti negatibo nga impormasion maipapan kadagiti ay-ayatenda, dagiti kailianda, ken uray pay iti bagbagida, awan kadi ti maikanatad a rason tapno talkentayo dagiti insuratda?

Umiso Dagiti Detalye

No kadagiti bista idiay korte masansan a maikeddeng ti kinaumiso ti testimonia ti maysa a saksi sigun kadagiti menor a banag. Ti panagtutunos dagiti menor a detalye paneknekanna ti testimonia kas umiso ken pudno, idinto ta dagiti nakaro a panagsisimparat ibutaktakda a bugos ti testimonia. Iti kasumbangirna, ti nasinop unay a salaysay​—a tunggal detalye nasigo ti pannakaurnosna​—mabalin nga ipalgakna met ti palso a testimonia.

Kasano a makapasa ti “testimonia” dagiti mannurat ti Biblia no itoy a punto? Dagiti sekretario ti Biblia impasimudaagda ti karkarna a panagtutunos. Adda nasinged a panagtutunos iti tunggal bassit a detalye. Nupay kasta, saan a nairanta a nayurnos dagita a panagtutunos, a makagapu iti panagsuspetsa nga adda kumplot. Nabatad a di naiplano ti pannakaiparparna, ta dagiti mannurat masansan nga agtutunosda a di inranta. Amirisenyo dagiti sumagmamano a pagarigan.

Insurat ni Mateo a mannurat iti Biblia: “Ket ni Jesus, iti idadatengna iti balay ni Pedro, nakitana ti katuganganna-a-babai a siiidda ken aggurigor.” (Mateo 8:14) Nangipaay ditoy ni Mateo iti makapainteres ngem di nesesita a detalye: kasado ni Pedro. Daytoy a menor a kinapudno pasingkedan ni Pablo, a nagsurat: “Awan kadi ti kalintegak a mangala iti Kristiano nga asawa a babai, a kas met dagiti dadduma nga apostol ken . . . ni Cefas?” * (1 Corinto 9:5, The New English Bible) Ipasimudaag ti konteksto a sungsungbatan ni Pablo ti di maikanatad a kritisismo. (1 Corinto 9:1-4) Nabatad, daytoy a bassit a detalye​—a kasado ni Pedro​—saan nga inruar ni Pablo tapno suportaranna ti kinaumiso ti salaysay ni Mateo no di ket naiparna la ti pannakadakamatna.

Amin dagiti uppat a mannurat iti Biblia​—da Mateo, Marcos, Lucas, ken Juan​—inrekordda nga iti rabii a pannakaarestar ni Jesus, maysa kadagiti disipulona ti nangasut iti kampilan ket kinabilna ti adipen ti nangato a padi, a piningasanna ti lapayag ti lalaki. Ti laeng Ebanghelio ni Juan ti nangireport iti kasla di nesesita a detalye: “Ti nagan ti adipen ket Malco.” (Juan 18:10, 26) Apay a ni Juan laeng ti nangibaga iti nagan ti lalaki? Kalpasan ti sumagmamano a bersikulo mangted ti salaysay iti menor a detalye a di nadakamat iti uray sadinoman: ni Juan “am-ammo ti nangato a padi.” Am-ammo pay ti sangakabbalayan ti nangato a padi; isu ti kabesado dagiti katulong, ket kabesadona met ida. (Juan 18:15, 16) Natural laeng, ngarud, a dinakamat ni Juan ti nagan ti lalaki a nadunor, idinto ta dagiti dadduma a mannurat iti Ebanghelio,  a kadakuada estranghero dayta a lalaki, dida dinakamat.

No dadduma, dagiti detalyado a panangilawlawag di nadakamat iti maysa a salaysay ngem nainayon kadagiti sabali babaen kadagiti insidental a pannakadakamat. Kas ehemplo, ti salaysay ni Mateo maipapan iti pannakabista ni Jesus iti saklang ti Judio a Sanhedrin kunana nga adda tattao sadiay a “tinungpada ti rupana, a kunkunada: ‘Agipadtoka kadakami, sika a Kristo. Asino ti nangkabil kenka?’” (Mateo 26:67, 68) Apay nga imtuodenda ken Jesus nga ‘ipadtona’ no asino ti nangkabil kenkuana, idinto ta ti nangkabil sitatakder iti sanguananna? Saan nga inlawlawag ni Mateo. Ngem dua kadagiti sabali a mannurat iti Ebanghelio pinunnuanda ti kurang a detalye: dagiti nangidadanes ken Jesus inabbungotanda ti rupana sakbay a natungpa. (Marcos 14:65; Lucas 22:64) Indatag ni Mateo ti salaysayna a di naseknan no kompleto met laeng agingga iti kabassitan a detalye.

Saritaen ti Ebanghelio ni Juan ti okasion nga adda dakkel a bunggoy a naguurnong a dumngeg iti pannursuro ni Jesus. Sigun iti rekord, idi napaliiw ni Jesus ti bunggoy, “kinunana ken Felipe: ‘Sadino ti panggatangantayo iti tinapay a kanen dagitoy?’” (Juan 6:5) Kadagidi disipulo a presente, apay a ni Felipe ti nagdamagan ni Jesus no sadino ti panggatanganda kadagiti tinapay? Saan nga imbaga ti mannurat. Nupay kasta, iti kapareho a salaysay, impadamag ni Lucas a naangay ti insidente idiay asideg ti Betsaida, siudad idiay makin-amianan a pantar ti Baybay ti Galilea, ket iti rugrugi ti Ebanghelio ni Juan kunana a “ni Felipe taga Betsaida.” (Juan 1:44; Lucas 9:10) Isu a nainkalintegan a nagdamag ni Jesus iti daydiay asideg iti ilina. Karkarna ti panagtutunos dagiti detalye, ngem nabatad a saan nga inranta dayta.

No maminsan ti kaawan dagiti dadduma a detalye pagbalinenna nga ad-adda a nakapapati dagiti mannurat iti Biblia. Kas ehemplo, ti nagsurat iti 1 Ar-ari saritaenna ti nakaro a tikag idiay Israel. Nakaro unay nga uray la di makabirok ti ari iti umdas a danum ken ruot a mangbiag kadagiti kabalio ken asnona. (1 Ar-ari 17:7; 18:5) Ngem, dayta met la a salaysay ipadamagna a nagpasakdo ni mammadto nga Elias iti umdas a danum ket insang-atda idiay Bantay Carmelo (tapno mausar iti daydi panagdaton) a punnuenna ti kanal a nanglikmut iti 1,000 a metro kuadrado a kalawa. (1 Ar-ari 18:33-35) Gapu iti kinakaro ti tikag, naggapuan amin dayta a danum? Ti nagsurat iti 1 Ar-ari dina inkagumaan nga ilawlawag. Nupay kasta, asinoman nga agnanaed idiay Israel ammona a ti Carmelo masarakan iti igid ti Baybay Mediterano, kas ipasimudaag ti insidental a sao kalpasanna iti dayta a salaysay. (1 Ar-ari 18:43) No kasta, nalaka la ti mangala idi ti danum ti baybay. No daytoy saan a detalyado a libro maysa la a sarsarita nga agpampammarang kas kinapudno, apay a ti nagsurat, idinto ta maysa koma dayta a nautek a pumepeke, naliwayanna ti kasta a naminar a panagsimparat iti salaysayna?

Gapuna, mapagpiaran kadi ti Biblia? Nakabakab dagiti arkeologo dagiti umdas a tedda a mangpasingked a tuktukoyen ti Biblia dagiti aktual a tao, aktual a lugar, ken aktual a pasamak. Ad-adda pay a nakapapati, nupay kasta, ti ebidensia a linaon a mismo ti Biblia. Dagiti prangka a mannurat awan kinalubanda​—agraman bagida​—idi inrekordda dagiti eksakto a napasamak. Ti makin-uneg a panagtutunos dagiti sursurat, agraman dagiti pannakaiparparna a di met inranta, itedna ti “testimonia” ti di pagduaduaan a kinapudno. Buyogen ti kakasta a “pammaneknek iti kinapudno,” ti Biblia, talaga a, libro a mapagpiaranyo.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 15]

Ti tipping ti Tel Dan

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti nakitikitan a diding ti Asiria nga iladawanna ti pannakaraut ti Laquis, a nadakamat iti 2 Ar-ari 18:13, 14