Kapitulo 11

Apostasia—Nabangenan ti Dalan nga Agturong iti Dios

1, 2. (a) Apay a nasken ti umuna nga 400 a tawen ti historia ti Kakristianuan? (b) Ania a kinapudno maipapan iti panagpili ti inyebkas ni Jesus?

 APAY a nasken ti umuna nga 400 a tawen ti historia ti Kakristianuan? Kas met la ti rason no apay napateg dagiti umuna a tawen iti kabibiag ti maysa nga ubing​—ngamin dagitat’ tawen a pannakaporma, a maisaad ti pundasion para iti masanguanan a personalidad ti indibidual. Aniat’ ipalgak dagiti immuna a siglo ti Kakristianuan?

² Sakbay a sungbatantay dayta a saludsod, lagipentay pay ti kinapudno nga inyebkas ni Jesu-Kristo: “Sumrekkayo iti ruangan a nailet; ta akaba ken nalawa ti dalan a mangiturong iti pakadadaelan, ket adu ti sumrek iti dayta; idinto ta nailet ti ruangan ken akikid ti dalan a mangiturong iti biag, ket natakkon dagiti makasarak iti dayta.” Nalawa ti dalan a panglakaan; akikid ti dalan dagiti nalinteg a prinsipio.​—Mateo 7:13, 14.

3. Ania a dua a pagpilian ti silulukat idi karrugi ti Kinakristiano?

³ Idi kayus-usuat ti Kinakristiano, adda dua a dalan a pagpilian dagidi nangirakurak iti magurgura a pammati​—salimetmetanda dagiti di maikompromiso a pannursuro ken prinsipio ni Kristo ken dagiti Kasuratan wenno sumurotda iti dayta nalawa ken nalukay a dana ti pannakikompromiso iti daydi a lubong. Kas makitatayto, ti historia ti immuna nga 400 a tawen iparangna no ania a dana ti sinurot dagiti kaaduan idi agangay.

 Pananggargari ti Pilosopia

4. Sigun ken historiador Durant, kasano nga inapektaran ti pagano a Roma ti immuna a simbaan?

⁴ Ilawlawag ni historiador Will Durant: “Sinublat ti Simbaan ti sumagmamano a relihiuso a kustombre ken alagaden a gagangayen sakbay pay ti Nakristianuan a [pagano a] Roma​—ti balabal ken dadduma nga abito dagiti pagano a padi, ti panaginsienso ken nasantuan a danum a pangpasin-aw, ti panangsindi kadagiti kandila ken ti naynay a silaw iti sanguanan ti altar, ti panagrukbab kadagiti santo, ti arkitektura ti basilika, ti linteg ti Roma a pangibasaran iti canon law, ti titulo a Pontifex Maximus para iti Kangatuan a Papa, ken, idi maikapat a siglo, ti Latin a lenguahe . . . Di nagbayag dagiti obispo, imbes a dagiti Romano a mahistrado, isudan ti nagmandar ken nangtengngel iti turay kadagiti siudad; dagiti metropolitan, wenno arsobispo, sinuportaranda, no dida sinandian, dagiti gobernador ti probinsia; ken ti konsilio dagiti obispo sinuktanda dagiti bokal ti probinsia. Ti Iglesia Romana sinurotna ti addang ti estado Romano.”​—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

5. Kasano a naidilig ti pannakikompromiso iti pagano a Romano a lubong kadagidi nagkauna a surat dagiti Kristiano?

 ⁵ Daytoy nga ikokompromiso iti Romano a lubong maisupadi unay kadagiti pannursuro ni Kristo ken dagiti apostol. (Kitaenyo ti kahon, panid 262.) Imbalakad ni apostol Pedro: “Ay-ayatek, . . . parayrayek ti nalawag a panagpampanunotyo babaen iti pammalagip, tapno malagipyo koma dagidi sao nga imbalikas dagiti nasantuan a mammadto ken daydi bilin ti Apo ken Manangisalakan babaen kadagiti apostolyo. Dakay, ngarud, ay-ayaten, yantangay ammoyo dagitoy a banag a naipakpakauna, agaluadkayo di la ket ta maikanunongkayo iti pannakaallilaw dagiti managdakdakes ket mapasagkayo iti kinatibkeryo met laeng.” Nabatad nga imbalakad ni Pablo: “Saankay a makikadua iti sangol kadagiti saan a mammati. Ta ania ti pakikaduaan ti kinalinteg iti kinakillo? Wenno ania ti pakiramanan ti silaw iti sipnget? . . . ‘“Gapuna pumanawkayo iti nagtengngaanda, ket suminakayo,” kuna ni Jehova, “ket saanyo a sagiden ti aniaman a banag a narugit”’; ‘“ket siak awatenkayto.”’”​—2 Pedro 3:1, 2, 17; 2 Corinto 6:14-17; Apocalipsis 18:2-5.

6, 7. (a) Kasano a dagidi immuna nga “amma” ti simbaan naimpluensiaanda iti Griego a pilosopia? (b) Kadagiti ania a doktrina ti nangnangruna a nagparangan ti Griego nga impluensia? (c) Aniat’ inted ni Pablo a pakdaar maipapan iti pilosopia?

⁶ Nupay nakabatbatad daytoy a patigmaan, dagidi apostata a Kristiano idi maikadua a siglo sinublatda dagiti ramramit ti pagano a Romano a relihion. Pinanawanda dagidi nasin-aw a Biblikal a punganayda ket inkawesda dagiti Romano a pagan-anay ken titulo ket naigamerda iti Griego a pilosopia. Inlawlawag ni Propesor Wolfson ti Harvard University sigun iti The Crucible of Christianity nga idi maikadua a siglo, reprep dagiti “gentil a nasanay iti pilosopia” a nagmiembro iti Kinakristiano. Dinayaw dagitoy ti sirib dagiti Griego ket impapanda a nakitada dagiti pagparehuan ti Griego a pilosopia ken dagiti pannursuro dagiti Kasuratan. Intuloy ni Wolfson: “No maminsan nagdudumat’ panangibagada a ti pilosopia isut’ espesial a  sagut ti Dios kadagiti Griego babaen iti natauan a panagrason a kas ti Kasuratan isut’ sagut kadagiti Judio babaen iti direktamente a paltiing.” Intuloyna: “Dagidi Amma ti Simbaan . . . inyusuatda nga impanayag no kasano, nga iti likudan ti simple a lenguahe a kaykayat nga usaren ti Kasuratan, naitalimeng ditoy dagiti sursuro dagiti pilosopo a nailawlawag sigun kadagiti nalidem a teknikal a termino a pinutar ti Academia, Lyceum, ken Porch [sentro dagiti pilosopikal a diskusion].”

⁷ Ti kasta a kapanunotan winayaanna ti iseserrek ti Griego a pilosopia ken termino a nanggampor kadagiti sursuro ti Kakristianuan, nangruna no iti Trinitariano a doktrina ken iti pammati iti imortal a kararua. Kas kuna ni Wolfson: “Dagiti Amma [ti simbaan] inrugidat’ nagbiruk manipud napilosopiaan a termino kadagiti dua a natibker a teknikal a sao, ket kadagita, maysa ti usarenda a kas designasion ti aktual a pannakaisalumina ti tunggal miembro ti Trinidad bilang indibidual ket ti maikadua isu ti designasion ti agpapareho a panagmaymaysada.” Kaskasdi, masapul nga admitirenda a “ti konsepto ti nagkatlo a Dios ket misterio a di marisut ti natauan a panunot.” Maidilig iti dayta, nabatad a binigbig idi ni Pablo ti peggad ti kasta a pannakagampor ken ‘pannakatiritir ti naimbag a damag’ idi sinuratanna dagiti Kristiano sadi Galacia ken Colosas: “Agannadkayo: dila ket ta adda mangkayaw kadakayo gapu iti pilosopiana [Griego, phi·lo·so·phiʹas] ken makaallilaw a sursuro kas mayalubog iti tradision dagiti tao, mayalubog kadagiti pamunganayan a banag ti lubong ket saan a mayannurot ken Kristo.”​—Galacia 1:7-9; Colosas 2:8; 1 Corinto 1:22, 23.

 Nawaswas ti Panagungar

8. Ania a problema ti datin a nangaburido iti tao, ket kasano nga inkagumaan a risuten dayta dagiti kaaduan a relihion?

⁸ Kas nakitatayon iti intero daytoy a libro, naynay a ti tao naaburido iti problemat’ kinaababa ken pannakaguped ti biagna gaput’ ipapatay. Kas nakuna ni Gerhard Herm nga Aleman nga autor sigun iti librona a The Celts—The People Who Came Out of the Darkness: “Ti relihion, malaksid kadagiti dadduma a serbina, isut’ wagas a mangipabigbig kadagiti tao ti kinapudno nga addanto aldaw a matayda, uray no kari dayta iti nasaysayaat a biag a labsanna ti tanem, balbaliw a pannakaipasngay, wenno dagita a dua.” Bale amin a relihion agpannurayda iti pammati a ti natauan a kararua ket imortal ket kalpasan ti ipapatay mapan dayta iti sumuno a biag wenno lumungog (transmigrates) iti sabali a parsua.

9. Aniat’ kinuna ni Miguel de Unamuno nga Español nga eskolar maipapan iti pammati ni Jesus iti panagungar?

⁹ Gistay amin a relihion ti Kakristianuan itatta mamatida met iti dayta. Ni Miguel de Unamuno, prominente a maika-20 a siglo nga Español nga eskolar, insuratna maipapan ken Jesus: “Ti ketdi pinatina isu ti panagungar ti lasag [kas napasamak ken Lazaro (kitaenyo ti pinanid 249-52)], mayalubog kadagiti Judio, saan nga iti imortalidad ti kararua, a mayalubog iti [Griego a] Platonico a sursuro. . . . Paneknekan daytoy ti uray ania a mapiar a libro nga adda interpretasionna.” Ingngudona: “Ti imortalidad ti kararua . . . pagano a pilosopikal a dogma.” (La Agonīa Del Cristianismo [The Agony of Christianity]) Dayta a “pagano a pilosopikal a dogma” nakastrek iti sursuro ti Kakristianuan, nupay nabatad nga awan kasta a kapanunotan ni Kristo.​—Mateo 10:28; Juan 5:28, 29; 11:23, 24.

10. Aniat’ sumagmamano nga imbunga ti pammati iti imortal a kararua?

¹⁰ Ti nasikap nga impluensia ti Griego a pilosopia isut’ dakkel a nakagapu iti apostasia a simmaruno kalpasan ti ipapatay dagiti apostol. Ti Griego a sursuro maipapan iti imortal a kararua imparipiripna ti kinanasken ti nadumaduma a pagtungpalan  dagiti kararua​—langit, impierno nga apuy, purgatorio, paraiso, Limbo. a Babaen iti panangmaniobrada kadagita a sursuro, nalaka unay para iti klase papadi a pinarukma dagiti arbanda ken binutbutengda ida maipapan iti Sumuno a biag ken dimmawatda kadagiti sagut ken donasion kadakuada. Ket daytoy itagadnatayo iti sabali a saludsod: Kasano a namunganay ti naisalumina a klase klero dagiti padi ti Kakristianuan?​—Juan 8:44; 1 Timoteo 4:1, 2.

No Kasano a Naporma ti Klase Klero

11, 12. (a) Aniat’ sabali pay a rimsua a pakailasinan iti apostasia? (b) Aniat’ akem dagiti apostol ken panglakayen sadi Jerusalem?

¹¹ Sabali pay a pakailasinan iti apostasia isut’ panangtallikudda  iti ministerio a sapasap koma kadagiti amin a Kristiano, a kas insuro idi ni Jesus ken dagiti apostolna, ket daytan ti binukodan dagiti padi ken ti hierarkia a timmanor iti Kakristianuan. (Mateo 5:14-16; Roma 10:13-15; 1 Pedro 3:15) Idi immuna a siglo, kalpasan ti ipapatay ni Jesus, dagidi apostolna, agraman dadduma pay a Kristiano a panglakayen a kualipikado iti naespirituan sadi Jerusalem, isudat’ namalakad ken nangidirihir iti Nakristianuan a kongregasion. Awan kadakuada ti nangatngato ngem iti sabali.​—Galacia 2:9.

¹² Idi tawen 49 K.P., nesesitat’ panagtataripnongda idiay Jerusalem tapno marisut dagiti kuestion a mangapektar a sapasap kadagiti Kristiano. Ibaga kadatayo ti Biblia a kalpasan ti nalatak a panagsasaritada, “napanunot dagidi apostol ken dagidi panglakayen [pre·sbyʹte·roi] agraman ti amin a kongregasion a naimbag no mangpilida kadagiti lallaki a kaduada ket ibaonda ida sadi Antioquia a kumuyog kada Pablo ken Bernabe, . . . ket insuratda daytoy babaen kadagiti imada: ‘Dakam nga apostol ken panglakayen, kakabsat, kadagiti kakabsat sadi Antioquia ken Siria ken Cilicia a nagtaud kadagiti nasion: Kablaaw!’” Masinunuo a dagidi apostol ken panglakayen nagserbida a kas administratibo a manarawidwid nga ahensia para kadagiti naiwaras a Nakristianuan a kongregasion.​—Aramid 15:22, 23.

13. (a) Aniat’ naiyurnos tapno mataming a dagus ti tunggal maysa kadagidi nagkauna a Nakristianuan a kongregasion? (b) Aniat’ kualipikasion dagiti panglakayen ti kongregasion?

¹³ Ita, yantangay daydi manarawidwid a grupo sadi Jerusalem isut’ immuna a Nakristianuan nga urnos para iti sapasap a pannakataming dagiti amin a Kristiano, ania a sistema a pannakaaywan ti adda iti kada kongregasion, iti lokal nga urnos? Ti surat ni Pablo ken Timoteo ibatadna a dagidi kongregasion addaanda kadagiti manangaywan (Griego, e·piʹsko·pos, a nagtaudan ti sao nga “episcopal”) nga isuda dagiti naespirituan a panglakayen (pre·sbyʹte·roi), lallaki a kualipikado gaput’  kondukta ken espiritualidadda a mangisuro kadagiti padada a Kristiano. (1 Timoteo 3:1-7; 5:17) Idi immuna a siglo, dagitoy a lallaki dida binukel ti naisalumina a klase klero. Dida nagusar iti naisalumina a kawes. Ti espiritualidadda isut’ nakailasinan kadakuada. Kinapudnona, tunggal kongregasion addaan bagi dagiti panglakayen (manangaywan), saan ket a maymaysa a tao a monarkia a panangituray.​—Aramid 20:17; Filipos 1:1.

14. (a) Kasano nga idi agangay dagiti Kristiano a manangaywan ket sinandian dagiti obispo ti Kakristianuan? (b) Asinot’ naginteres iti kangrunaan a saad kadagiti obispo?

¹⁴ Idi nagna ti panawen ti sao nga e·piʹsko·pos b (manangaywan, superintendente) nagbalinen nga “obispo,” a kayatna a sawen, maysa a padi a sakupenna dagiti dadduma a klero iti diosesisna. Kas ilawlawag ni Bernardino Llorca nga Español a Jesuita: “Idi damo, awan naggiddiatan dagiti obispo ken presbitero, ket inasikasoda laeng ti kayulogan dagita a sao: ti obispo isut’ katupag ti superintendente; ti presbitero isut’ katupag ti panglakayen. . . . Ngem nagin-inut a bimmatad ti giddiatda,  nga impaannongda ti nagan nga obispo kadagidiay mas importante a superintendente, nga addaan iti kangatuan nga autoridad dagiti padi ken ti kalintegan a mangipatay iti imada ken mangdutok iti kinapadi.” (Historia de la Iglesia Católica [History of the Catholic Church]) Kinapudnona, dagiti obispo inrugidan ti arig monarkia a sistema, nangruna idi rugi ti maikapat a siglo. Naipasdek ti hierarkia, wenno agturay a bagi dagiti klero, ket idi agangay ti obispo ti Roma, nga inakona nga isut’ suno ni Pedro, isut’ binigbig dagiti adu kas kangatuan nga obispo ken papa.

15. Aniat’ makita a yuyeng iti nagbaetan ti liderato dagiti immuna a Kristiano ken ti lideratot’ Kakristianuan?

¹⁵ Itatta ti saad ti obispo kadagiti nagduduma nga iglesia ti Kakristianuan isut’ saad ti dayaw ken pannakabalin, a kadarato nasayaat ti sueldona, ken masansan a kadua dagiti nadayag nga agtuturay ti kada nasion. Ngem adda dakkel a naggiddiatan ti natangsit ken natan-ok a situasionda no idilig iti daydi simple nga organisasion iti sidong ni Kristo ken dagiti panglakayen, wenno manangaywan, kadagidi immuna a Nakristianuan a kongregasion. Ket aniat’ makunatayo iti yuyeng a nagbaetan da Pedro ken dagiti makunkuna a sunona, a nagturturay iti nakabakbaknang a kasasaad ti Vatican?​—Lucas 9:58; 1 Pedro 5:1-3.

Pannakabalin ken Dayaw ti Papa

16, 17. (a) Kasanotay nga ammo a ti immuna a Romano a kongregasion saan nga inturayan ti maysa nga obispo wenno papa? (b) Kasano a timmanor ti pannakausar ti titulo a “papa”?

¹⁶ Maysa kadagidi nagkauna a kongregasion nga immawat iti direksion kadagiti apostol ken panglakayen sadi Jerusalem isu ti kongregasion ti Roma, a nalabit dimmanonan ti Nakristianuan a kinapudno kalpasan ti Pentecostes 33 K.P. (Aramid 2:10) Kas iti amin a Nakristianuan a kongregasion idi a tiempo, daytoy addaan met kadagiti panglakayen, a nagserbi a kas bagi dagiti manangaywan nga awan asinoman kadakuada ti  naipangpangruna. Sigurado nga awan kadagidi nagkauna a manangaywan ti kongregasion ti Roma ti minatmatan dagiti kakaduada a kas obispo wenno kas maysa a papa, yantangay dipay timmanor idi ti monarkia nga episkopada ti Roma. Narigat nga itudo no kaano a nangrugi ti monarkia, wenno maymaysa a tao, nga episkopada. Ipasimudaag ti ebidensia a nangrugi a timmanor dayta idi maikadua a siglo.​—Roma 16:3-16; Filipos 1:1.

¹⁷ Ti titulo a “papa” (manipud Griego a paʹpas, ama) saan a nausar bayat ti immuna a dua a siglo. Ilawlawag ni Michael Walsh a dati a Jesuita: “Agparang nga idi maikatlo a siglo ti damo a pannakaawag iti Obispo ti Roma a kas ‘Papa,’ ket ti titulo naited ken Papa Callistus . . . Idi ngudo ti maikalima a siglo ti ‘Papa’ masansan a kaipapananna ti Obispo ti Roma ket awanen sabali. Ngem, idi la maikasangapulo ket maysa a siglo a nabalinan ti Papa nga impilit a kenkuana laeng ti pagaplikaran dayta a titulo.”​—An Illustrated History of the Popes.

18. (a) Asinot’ maysa kadagiti immuna nga obispo ti Roma a nangipilit iti autoridadna? (b) Aniat’ nangibatayanda ti pannakaipangpangruna ti papa? (c) Aniat’ umiso a pannakatarus ti Mateo 16:18, 19?

¹⁸ Maysa kadagiti immuna nga obispo ti Roma a nangipilit iti autoridadna isu ni Papa Leo I (papa, 440-461 K.P.). Ilawlawag pay ni Michael Walsh: “Inusar ni Leo daydi dati a pagano a titulo a Pontifex Maximus, nga us-usaren pay la dagiti papa itatta, ken inus-usar dagiti Romano nga Emperador agingga idi ngudo ti maikapat a siglo.” Imbasar ni Leo I dayta iti Katoliko nga interpretasion kadagiti sinao ni Jesus idiay Mateo 16:18, 19. (Kitaenyo ti kahon, panid 268.) “Kinunana a yantangay ni San Pedro isut’ kangrunaan kadagiti Apostol, ti simbaan ni San Pedro isu komat’ kangrunaan kadagiti amin a simbaan.” (Man’s Religions) Gapu itoy, imbatad ni Leo I nga idinto ta ti emperador ket inikutanna ti nailubongan a pannakabalin sadi Constantinople idiay Daya, isu ikutanna met ti naespirituan a  pannakabalin manipud Roma idiay Laud. Ad-adda pay a naigunamgunam daytoy a pannakabalin idi kinoronaan ni Papa Leo III ni Carlomagno nga emperador ti Holy Roman Empire idi 800 K.P.

19, 20. (a) Kasanot’ panangmatmatda iti papa kadagitoy moderno a panawen? (b) Aniat’ sumagmamano kadagiti opisial a titulo ti papa? (c) Aniat’ makitatayo a nagdumaan ti kababalin dagiti papa ken iti kababalin ni Pedro?

¹⁹ Nanipud 1929 ti papa ti Roma ket minatmatan dagiti nailubongan a gobierno a kas agturay iti naisina a soberano nga estado, ti Siudad ti Vatican. Gapuna, ti Iglesia Katolika Romana, a naisalumina kadagiti amin a relihiuso nga organisasion, makaibaon kadagiti diplomatiko a representante, a nuncio, kadagiti gobierno toy lubong. (Juan 18:36) Ti papa madaydayaw babaen kadagiti adu a titulo, a kas iti Vicario ni Jesu-Kristo, Suno ti Prinsipe dagiti Apostol, Supremo a Papa ti Sapasap nga Iglesia, Patriarka ti Lumaud, Primado ti Italia, Soberano ti Siudad ti Vatican. Isut’ awitenda a buyogen ti kinaranga ken seremonia. Itdenda kenkuana ti pammadayaw a maiparbeng iti ulo ti Estado. Kas panangidilig, panunotenyo ti reaksion ni Pedro, a kunada a damo a papa ken obispot’ Roma, idi nagruknoy kadagiti sakana ni Cornelio a Romano a senturion: “Isu ti pinatakder ni Pedro, a kunkunana: ‘Tumakderka; siak met taoak laeng.’”​—Aramid 10:25, 26; Mateo 23:8-12.

²⁰ Ti saludsod isu daytoy, Kasano a naragpat ti apostata a simbaan idi immuna a siglo ti kastat’ kawadwadna a pannakabalin ken dayaw? Kasano a daydi kinasimple ken kinapakumbaba ni Kristo ken dagidi immuna a Kristiano nasuktan iti kinatangsit ken kinaranga ti Kakristianuan?

Pundasion ti Kakristianuan

21, 22. Ania a dakkel a panagbalbaliw ti kunada a naangay iti kabibiag ni Constantino, ket kasanona nga inaprobetsar dayta?

²¹ Ti periodo a nagbalbaliwan daytoy baro a relihion iti Imperio Romano isu idi 313 K.P., ti petsa a kunada a pannakakumberti  ni Emperador Constantino iti “Kinakristiano.” Kasano a naangay daytoy a pannakakumberti? Idi 306 K.P., sinunuan ni Constantino ni amana ket idi agangay, kaduana ni Licinius, nagturayda a dua iti Imperio Romano. Isut’ naimpluensiaan iti debosion ni nanangna iti Kinakristiano ken iti pammati ni Constantino iti nadibinuan a pannalaknib. Sakbay a nakidangadang iti asideg ti Roma idiay Rangtay Milvian idi 312 K.P., kunana a naibilin kenkuana babaen iti tagtagainep nga ipintana ti “Nakristianuan” a monogram​—dagiti Griego a letra a khi ken rho, ti umuna a dua a letra iti Griego a nagan ni Kristo​—kadagiti kalasag dagiti soldadona. c Gapu itoy ‘sagrado a talisman,’ pinarmek dagiti buyot ni Constantino ni Maxentius a kabusorna.

²² Apaman a nangabak iti gubat, kuna ni Constantino nga isu nagbalin a mammati, nupay di nabuniagan agingga idi dandani matay 24 a tawen kalpasan dayta a gubat. Nagun-odna ti suporta dagidi makunkuna a Kristiano iti imperiona babaen iti “panangadaptarna [kadagiti Griego a letra a] Chi-Rho [ ] kas emblemana . . . Ti Chi-Rho, nupay kasta, datin a maus-usar kas ligature [dagiti pinagsugpon a letra] nga agpada kadagiti pagano ken Kristiano a konteksto.”​—The Crucible of Christianity, inedit ni Arnold Toynbee.

23. (a) Sigun iti maysa a komentarista, kaano a nangrugi ti Kakristianuan? (b) Apay a mabalintay a kunaen a ni Kristo dina imbangon ti Kakristianuan?

²³ Kas resultana, naipasdek ti pundasion ti Kakristianuan. Kas insurat ni Malcolm Muggeridge a British broadcaster iti librona a The End of Christendom: “Ti Kakristianuan nangrugi ken Emperador Constantino.” Nupay kasta, innayonna daytoy masirib a komentona: “Mabalinyo pay a kunaen a ni Kristo a  mismo winaswasna ti Kakristianuan uray sakbay pay a nangrugi dayta babaen iti panagkunana a ti pagarianna saan a paset daytoy a lubong​—maysa kadagiti kababagasan ken kapatgan kadagiti amin a sinaona.” Ket dayta met ti kangrunaan a di ikankano dagiti relihiuso ken politikal nga agtuturay iti Kakristianuan.​—Juan 18:36.

24. Idi “nakumberti” ni Constantino, ania a panagbalbaliw ti napasaran ti simbaan?

²⁴ Buyogen iti suporta ni Constantino, ti relihion ti Kakristianuan isun ti nagbalin nga opisial a relihion ti Estado ti Roma. Ilawlawag ni Elaine Pagels, a propesora ti relihion: “Dagidi Kristiano nga obispo, a dati a maar-arestar, matutuok, ken mabitbitay, libreda itan iti buis, immawatdan kadagiti sagut manipud pagkuartaan ti ari, dayaw, agraman impluensiada kadagiti korte; dagiti simbaandat’ nakagun-od ti kabbaro a kinabaknang, pannakabalin, ken kinaprominente.” Nagbalindan a gayyem ti emperador, gayyem ti Romano a lubong.​—Santiago 4:4.

Ni Constantino, Kinaerehe, ken Kina-orthodox

25. (a) di tiempo ni Constantino ania a teolohikal a debate ti nabara idi? (b) Sakbay ti maikapat a siglo, ania a situasion ti adda idi maipapan iti pannakatarusdat’ relasion ni Kristo iti Amana?

²⁵ Apay nagpateg ti “pannakakumberti” ni Constantino? Ngamin bilang emperador dakkel ti impluensiana kadagiti ganuat dayta iglesia “Kristiana” a nadibidir idi gaput’ doktrina, idinto ta kayatna a mapagkaykaysa ti imperiona. Madamat’ debate idi kadagiti obispo a Griego ken Latin ti pagsasaoda maipapan “iti relasion ti ‘Sao’ wenno ‘Anak’ ti ‘Dios’ nga isun naglasag a Jesus, ken iti ‘Dios’ a mismo, a maaw-awagan itan a ‘ti Ama’​—a ti naganna, a Yahweh, sapasapen a nalipatan.” (The Columbia History of the World) Dadduma kadakuada ti nangsuporta iti kuna ti Biblia a ni Kristo, a Loʹgos, ket naparsua ket iti kasta agpasakup iti Ama. (Mateo 24:36; Juan 14:28; 1 Corinto 15:25-28) Maysa kadagitoy isu ni Arius, padi ti Alexandria, Egipto. Kinapudnona, kuna ni R. P. C. Hanson, a propesor ti divinity: “Awan teologo iti Dumaya wenno Lumaud a Simbaan sakbay ti [maikapat a siglo a] panagbettak ti Ariano a Salisal, a dina imbilang, iti nagduduma a sentido, ti Anak a kas agpasakup iti Ama.”​—The Search for the Christian Doctrine of God.

26. Idi rugrugi ti maikapat a siglo, aniat’ situasion maipapan iti doktrina a Trinidad?

²⁶ Dagiti met dadduma imbilangda a kinaerehe ti panangmatmat iti panagpasakup ni Kristo ket ad-adda nga inkalikagumda ti pannakadaydayaw ni Jesus kas “Dios a Naglasag.” Ngem, kuna ni Propesor Hanson a ti periodo a pagdidiskutiran (ti maikapat a siglo) “saan a historia ti pannakaidepensa ti nagnunumuan ken napasingkedan [a Trinitariano] a pannursuro kontra iti iraraut ti nalatak a kinaerehe [Arianismo]. No maipapan iti tema a kangrunaan a madiskutir awan pay idi ti (datin nga) orthodox a doktrina.” Ituloyna: “Tunggal dasig mamati a suportaran ida ti Kasuratan. Tunggal maysa kunaenna a ti sabali a dasig ket saan nga orthodox, saan a tradisional ken saan a Nainkasuratan.” Dagiti teologo namimpinsan a nadibidirda iti daytoy a teolohikal nga isyu.​—Juan 20:17.

27. (a) Aniat’ inaramid ni Constantino tapno marisut ti debate maipapan iti kasasaad ni Jesus? (b) Kasanot’ kaadu ti nangirepresenta iti simbaan idi naangay ti Konsilio ti Nicea? (c) Narisut ngata daydi Kredo ti Nicea ti rikkiar maipapan iti tumantanor a doktrina a Trinidad?

 ²⁷ Tarigagayan idi ni Constantino ti panagkaykaysa ti iturayanna, ket idi 325 K.P. inummongna ti konsilio dagiti obispo sadi Nicea, a masarakan iti Dumaya, Griegot’ pagsasaona a deppaar ti imperiona, iti ballasiw ti Bosporus manipud iti baro a siudad ti Constantinople. Nakuna a mabalin nga adda laeng 250 inggat’ 318 nga obispo ti timmabuno, menoridad laeng no iti intero a dagupda, ket kaaduan a timmabuno naggapuda iti Griegot’ pagsasaona a rehion. Saan met a presente uray ni Papa Silvestre I. d Kalpasan ti narungsot a panagdedebateda, rimsua iti dayta kurang ti representantena a konsilio, ti Kredo ti Nicea a napalalot’ paborna iti Trinitariano a kapanunotan. Kaskasdi dina rinisut ti panagsuppiatda iti dayta a doktrina. Dina linawlawagan ti paset ti espiritu santo no iti Trinitariano a teolohia. Nagtultuloy ti panagdedebateda iti las-ud dagiti dekada, ket inkapilitan ti pannakaangay ti ad-adu pay a konsilio ken ti autoridad ti nagduduma nga emperador ken ti panangidistieroda (kadagiti kumanniwas) tapno maragpatda met laeng ti ikukomporme dagiti isuamin. Nagbiktoria idi ti teolohia ket naabak dagidiay nangsalimetmet iti Kasuratan.​—Roma 3:3, 4.

28. (a) Aniat’ sumagmamano kadagiti imbanag ti doktrina a Trinidad? (b) Apay nga awan ti nakaibatayanna iti Biblia ti panagrukbabda ken Maria kas “Ina ti Dios”?

²⁸ Iti unos dagiti adu a siglo, maysa a resulta ti sursuro a Trinidad  isut’ panangilumlomda iti dayta maymaysa a pudno a Dios a Jehova iti pitak ti Dios-Kristo a teolohia ti Kakristianuan. e Ti sumaruno a nainkalintegan a resulta dayta a teolohia a ta no ni Jesus talaga a Dios a Naglasag, ngarud ni Maria nga ina ni Jesus, nabatad nga isu ti “Ina ti Dios.” Iti unos dagiti adu a tawen, nagturong dayta iti pannakarukbab ni Maria iti nadumaduma a porma, nupay awan a pulos ti teksto a nangdakamat iti importante nga akem ni Maria malaksid iti panagbalinna a napakumbaba a nainlasagan nga ina ni Jesus. f (Lucas 1:26-38, 46-56) Kadagiti adu a siglo ti Ina-ti-Dios a doktrina pinatanor ken pinadayag ti Iglesia Katolika Romana, ket ti resultana, adu a Katoliko ti napingpinget nga amang ti panagrukbabda ken Maria ngem iti Dios.

 Pannakadibidir ti Kakristianuan

29. Aniat’ rumsua nga impakdaar ni Pablo?

²⁹ Ti sabali pay nga ugali ti apostasia isut’ panagturongna iti dibision ken kadagiti sekta. Impadto ni apostol Pablo: “Ta ammok nga iti kalpasan ti ipapanawko sumrekto iti tengngayo dagiti narawet a lobo a didanto kaasian ti arban, ket kadakay met laeng addanto dagiti tao a tumakder nga agsao kadagiti banag a tiritir tapno guyugoyenda dagiti adalan a sumurot kadakuada.” Nangted ni Pablo iti nabatad a balakad kadagiti taga Corinto idi kinunana: “Dawatek ngarud kadakayo, kakabsat, gapu iti nagan ni Apotayo a Jesu-Kristo a sawenyo amin koma ti maymaysa a banag, ket awan koma dagiti panaglalasin kadakayo, no di ket naan-anay koma ti panagtitimpuyogyo iti maymaysa nga isip ken iti isu met la nga isu a kapanunotan.” Nupay namatigmaan ni Pablo, di nagbayag rimmamuten ti apostasia ken dibision.​—Aramid 20:29, 30; 1 Corinto 1:10.

30. Ania a situasion ti timmanor iti immuna a simbaan?

 ³⁰ Sumagmamano la a dekada kalpasan a natay dagiti apostol, nabataden ti panaglalasin dagiti Kristiano. Kuna ni Will Durant: “Ni Celso [maikadua a siglo a kabusor ti Kinakristiano] a mismo silalais a napaliiwna a dagiti Kristiano ‘nabingbingayda kadagiti nagadu a sekta, a kada indibidual kayatna nga adda bukodna a partido.’ Idi agarup 187 [K.P.] ni Ireneo nakailistat’ duapulo a sekta ti Kinakristiano; idi agarup 384 [K.P.] ni Epifanio nakabilangen ti walopulo.”​—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

31. Kasano a naangay ti dakkel a dibision iti Iglesia Katolika?

³¹ Pinaraburan ni Constantino ti Dumaya, Griego, a deppaar ti imperiona babaen iti panangipasdekna iti nalawa a baro a kabisera a siudad idiay makunkuna itan a Turkia. Ninaganannat’ Constantinople (moderno nga Istanbul). Ti nagresultaanna isut’ panagsipungto ti Iglesia Katolika ket nabingay babaen iti lenguahe ken iti geograpia​—ti Roma a Latin ti pagsasaona idiay Lumaud kontra Constantinople a Griego ti pagsasaona idiay Dumaya.

32, 33. (a) Aniada pay dagiti nakagapu iti panaglalasin iti Kakristianuan? (b) Aniat’ kuna ti Biblia maipapan iti panagusar kadagiti ladawan no iti panagdaydayaw?

³² Dagiti debate a nangdibidir kadagiti aspeto dayta tumantanor pay laeng a doktrina a Trinidad nagtultuloy a nangburibor iti Kakristianuan. Adda pay sabali a konsilio a naangay idi 451 K.P. idiay Calcedonia tapno ikeddengda ti kalidad “dagiti kasasaad” ni Kristo. Nupay no ti Lumaud ket inakseptarna ti kredo nga inkeddeng daytoy a konsilio, simmuppiat dagiti Dumaya a simbaan, a nagturong iti pannakabuangay ti Iglesia Coptica sadi Egipto ken Abyssinia ken dagiti “Jacobita” nga iglesia ti Siria ken Armenia. Ti panagkaykaysa ti Iglesia Katolika naynay a nagpeggad gaput’ rikkiarda kadagiti di maaw-awatan a doktrina ti teolohia, nangnangruna no iti depinasion ti doktrina Trinidad.

 ³³ Ti sabali pay a nagsisinaanda isut’ panagrukbab kadagiti imahen. Idi maikawalo a siglo, nagrebelde dagiti Dumaya nga obispo maibusor itoy nga idolatria ket inrugida ti periodo a maaw-awagan iconoclastico, wenno panangduprak kadagiti imahen. Idi agangay nagsublida met laeng a nagusar kadagiti icon (ladawan).​—Exodo 20:4-6; Isaias 44:14-18.

34. (a) Aniat’ nangitagad iti dakkel a susik iti Iglesia Katolika? (b) Aniat’ nagbanagan daytoy a susik?

³⁴ Adda pay dakkel a suot nga immapay idi a ti Lumaud a simbaan innayonna ti Latin a sao a filioque (“ken iti Anak”) iti Kredo ti Nicea tapno ipakitana a ti Espiritu Santo naggubuay nga agpada iti Ama ken iti Anak. Ti nagresultaan daytoy a pananginayon idi maikanem a siglo isu ti susik a naangay “idi 876 nga adda konsilio [dagiti obispo] sadi Constantinople a kinondenarna ti papa gapu kadagiti napolitikaan nga aramidna ken gapu ta dina kinorihir dayta erehe a sao a filioque. Daytoy nga aksion paset ti interamente a panangilaksid ti Dumaya iti saad ti papa a kas unibersal a mangituray iti Simbaan.” (Man’s Religions) Idi tawen 1054, dagiti representante ti papa inlaksidda ti patriarka ti Constantinople, ngem isu inlunodna met ti papa. Dayta a susik idi agangay nagturong iti pannakabuangay ti Eastern Orthodox Churches​—a Griego, Ruso, Romaniano, Polako, Bulgariano, Serbiano, ken dadduma pay nga independiente a simbaan.

35. Asino dagiti Waldenses, ket kasano a naiduma ti pammatida iti Iglesia Katolika?

³⁵ Adda pay sabali a ganuat a mangrugrugi idi a mangburibor iti simbaan. Idi maika-12 a siglo, ni Peter Waldo, a taga Lyons, Francia, “nangdutok kadagiti eskolar a nangipatarus iti Biblia iti langue d’oc [lenguahe ti maysa a rehion] iti abagatan a Francia. Inadalna a sireregget dayta a patarus, ket kinunana a dagiti Kristiano agbiagda koma a kas kadagidi apostol​—nga awanandat’ indibidual a sanikua.” (The Age of Faith, ni Will Durant) Inyusuatna ti bunggoy dagiti mangaskasaba a naawagan  Waldenses. Inlaksid dagitoy ti kinapadi dagiti Katoliko, indulhensia, purgatorio, transubstantiation, ken dadduma pay a tradisional nga aramid ken doktrina Katolika. Nagsaknapda kadagiti dadduma a nasion. Ti Konsilio ti Toulouse pinadasna ida a pasardengen idi 1229 babaen iti panangiparitnat’ panangikut kadagiti libro ti Kasuratan. Dagiti laeng libro ti liturhia ti naipalubos ken iti laeng natay a lenguahe a Latin. Ngem adu pay ti immay a relihiuso a pannakadibidir ken pannakaidadanes.

Pannakaidadanes dagiti Albigenses

36, 37. (a) Asino dagiti Albigenses, ket aniat’ pammatida? (b) Kasanoda a rinebbek dagiti Albigenses?

³⁶ Kaskasdi, adda sabali a ganuat a nangrugi idi maika-12 a siglo idiay abagatan a Francia​—dagiti Albigenses (a naawagan pay a Cathari), a nanaganan gaput’ ili ti Albi, nga ayan ti adu a pasurotda. Addaanda kadagiti klero a di mangasawa, a kasapulan a siraraem a kablaawan. Mamatida a piguratibo ti panagsao ni Jesus maipapan iti tinapay ti maudi a pangrabii  idi kinunana, “Daytoy isu ti bagik.” (Mateo 26:26, NAB) Inlaksidda dagiti doktrina ti Trinidad, ti Panagpasngay ti Birhen, impierno nga apuy, ken purgatorio. Iti kasta pinatauddat’ panagduadua ti umili kadagiti sursuro ti Roma. Imbilin ni Papa Inocente III ti pannakaidadanes dagiti Albigenses. “No inkapilitan,” kunana, “kampilan ti pangrebbekyo kadakuada.”

³⁷ Inyusuatda ti krusada a maibusor “kadagiti erehe,” ket dagiti krusado a Katoliko inkisapda ti 20,000 a lallaki, babbai, ken ubbing idiay Béziers, Francia. Kalpasan ti pannakaibukbok ti adu a dara, immapay ti kappia idi 1229, idi naabak dagiti Albigenses. Ti Konsilio ti Narbonne “imparitna kadagiti umili ti panangikut iti aniaman a paset ti Biblia.” Ti kaaddat’ Biblia iti lenguahe dagiti umili nabatad nga isut’ ramut ti problema ti Iglesia Katolika.

38. Ania ti Inkisision, ket kasanot’ panagandarna?

³⁸ Ti addang nga insaruno ti simbaan isut’ panangipasdekna iti Inkisision, korte a naisaad a mangparmek kadagiti erehe. Dagiti umili, a managan-anito, addaanda idin iti espiritut’ kinauyong ket aggagatelda idi a manglalat ken mangpapatay “kadagiti erehe.” Dagiti kasasaad idi maika-13 a siglo nawaya unay para iti panagabuso ti simbaan. Nupay kasta, “dagiti erehe a kinondenar ti Simbaan masapul a mayawatda iti ‘sekular a takkiag’​—dagiti lokal nga agtuturay​—sadanto puoran ida ingga a matayda.” (The Age of Faith) Gapu ta inyawatda kadagiti agtuturay ti aktual a panangpapatay kadagita, agparang a ti simbaan awan dara a sungsungbatanna. Ti Inkisision inyusuatna ti periodo ti relihiuso a panangidadanes a nagresulta iti panangabuso, palso ken sililimed a panangakusar, pammapatay, panagtakaw, panangtutuok, ken ti nabannayat nga ipapatay dagiti rinibo a naituredda ti mamati iti kasungani ti simbaan. Naep-ep ti wayawaya a panagyebkas iti relihion. Adda pay aya namnama idi dagidiay  mangbirbiruk iti pudno a Dios? Sungbatanto dayta ti Kapitulo 13.

39. Ania a relihiuso a ganuat ti nangrugi idi maikapito a siglo, ken kasano?

³⁹ Bayat a mapaspasamak amin idi dagitoy iti uneg ti Kakristianuan, adda agsolsolo nga Arabo idiay Makintengnga a Daya a nagtakder a maibusor iti relihiuso a kinaaleng-aleng ken idolatria dagiti kailianna. Inyusuatna ti relihiuso a ganuat idi maikapito a siglo nga ita pagtulnogan ken pagpasakupan ti gistay maysa a bilion a tattao. Dayta a ganuat isu ti Islām. Ti sumaruno a kapitulotayo amirisenna ti historia ti propeta ken nangbangon iti dayta ken ilawlawagna ti sumagmamano a pannursurona ken ti naggubuayanda.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Kahon iti panid 262]

Dagiti Immuna a Kristiano ken ti Pagano a Roma

“Idi nagraira ti Kinakristiano iti las-ud ti Imperio Romano, kinaritna met dagiti nakumberti a pagano, a balbaliwanda ti panangmatmat ken kababalinda. Adu dagiti pagano a datida nga imbilang a ti panagasawa ket nesesita la nga urnos gaput’ sosial ken ekonomiko a rason, ti homoseksual a relasion ket ekspektarenda a paset ti edukasion dagiti lallaki, ti panagbalangkantis, lalaki man wenno babai, kas ordinario ken legal, ket ti diborsio, aborsion, kontrasepsion, ken panangbaybay-a [a matay] kadagiti dida kayat a maladaga a kas praktikal a panglakaan, nagsidsiddaaw dagiti pamiliada, idi inabrasada ti Nakristianuan a mensahe, yantangay binusorna dagitoy nga aramid.”​—Adam, Eve, and the Serpent, ni Elaine Pagels.

[Kahon iti panid 266]

Kinakristiano Kontra Kakristianuan

Ni Porfirio, pilosopo idi maikatlo a siglo a taga Tiro ken bumusbusor iti Kinakristiano, pinataudna ti saludsod “no dagiti pasurot ni Jesus ngata, imbes a ni Jesus a mismo, ti makinggapuanan iti naisalumina a porma ti relihion Kristiana. Ni Porfirio (ken ni Julian [Romano nga emperador idi maikapat a siglo ken bumusbusor iti Kinakristiano]) impakitana, sigun iti Baro a Tulag, a ni Jesus dina inawagan ti bagina a Dios ket inkaskasabana, saan a maipapan iti bagina, no di maipapan iti Dios, a Dios dagiti isuamin. Dagidi pasurotna isudat’ nangilaksid iti sursurona ket inyam-ammoda ti baro a dana a kabukbukodanda a ni Jesus (a saan a dayta maymaysa a Dios) ti punteria ti panagdaydayaw ken panagrukbabda. . . . [Ni Porfirio] dinukitna ti makaburibor nga isyu kadagiti Kristiano a managpanunot: ti Nakristianuan a pammati agpannuray kadi iti inkaskasaba ni Jesus wenno kadagiti ideya a pinutar dagiti disipulona kadagidi kaputotan kalpasan ti ipapatayna?”—The Christians as the Romans Saw Them.

 [Kahon iti panid 268]

Ni Pedro ken ti Kinapapa

Idiay Mateo 16:18, kinunan Jesus ken apostol Pedro: “Ket siak kunak kenka, a sika Pedroka [Griego, Peʹtros], ket iti daytoy a bato [Griego, peʹtra] bangonekto ti iglesiak, ket dagiti pannakabalin ni patay saandanto nga agballigi kenkuana.” (RS) Maibatay itoy, ti Iglesia Katolika akuenna a ni Jesus binangonna ken Pedro ti iglesiana, a kunada, nga isu ti damo iti dayta di nagsat a linea dagiti obispo ti Roma, ken suno ida ni Pedro.

Asino dayta bato a tinukoy ni Jesus iti Mateo 16:18, ni Pedro wenno ni Jesus? Ti konteksto ipakitana a ti punto a pagsarsaritaan isut’ pannakailasin ken Jesus kas “ti Kristo, ti Anak ti Dios a sibibiag,” a kas impudno a mismo ni Pedro. (Mateo 16:16, RS) Nainkalintegan, no kasta, a ni Jesus a mismo isu dayta solido a bato a pamuon ti iglesia, saan ket a ni Pedro, a nangilibak kalpasanna ken Kristo iti namitlo a daras.​—Mateo 26:33-35, 69-75.

Kasanot’ pannakaammotayo a ni Kristo isut’ bato a pamuon? Babaen iti bukod a pammaneknek ni Pedro, idi a nagsurat: “Dumatengkayo kenkuana a kasla maysa a bato a nabiag, nga imbelleng a pudno, dagiti tao, ngem napili, a napateg, iti Dios . . . Ta adda a nailanad iti Kasuratan: ‘Adtoy! Isaadko idiay Sion ti bato, napili, pamuon a bato a pasuli, napateg; ket dayta mangalagad pammati kenkuana saanto a maibabain.’” Kinuna pay ni Pablo: “Ket nabangonkayo iti rabaw ti pamuon dagiti apostol ken dagiti mammadto, ket ni Kristo Jesus a mismo ti pamuon a bato a pasuli.”​—1 Pedro 2:4-8; Efeso 2:20.

Awan ebidensia manipud Kasuratan wenno iti historia a ni Pedro imbilangda a kas kangrunaan kadagidi kapatadana. Dina nadakamat ti kasta kadagiti mismo a suratna, ket dagiti tallo pay nga Ebanghelio​—agraman iti insurat ni Marcos (a nabatad nga inestoria ni Pedro ken Marcos)​—dida nadakamat dayta sinao ni Jesus ken Pedro.​—Lucas 22:24-26; Aramid 15:6-22; Galacia 2:11-14.

Awan pay ti absoluto a prueba a ni Pedro ket napan sadi Roma. (1 Pedro 5:13) Idi sinarungkaran ni Pablo ti Jerusalem, “da Santiago ken Cephas [Pedro] ken Juan, isuda a naibilang nga adigi,” isudat’ nangtulong kenkuana. No kasta iti daydi a tiempo maysa ni Pedro kadagiti di kumurang tallo nga adigi ti kongregasion. Saan idi a “papa,” ket dida met binigbig a kasta wenno kas kangrunaan nga “obispo” sadi Jerusalem.​—Galacia 2:7-9; Aramid 28:16, 30, 31.

[Ladawan iti panid 264]

Misterio a Trianggulot’ Trinidad ti Kakristianuan

[Dagiti Ladawan iti panid 269]

Ti Vatican (makitat’ banderana ditoy baba) ibaonna dagiti diplomatiko kadagiti gobierno toy lubong

 [Dagiti Ladawan iti panid 275]

Ti Konsilio ti Nicea impasdekna ti pundasion dayta nagbalin a doktrina a Trinidad

[Dagiti Ladawan iti panid 277]

Ti panagrukbabda ken Maria a siaawit iti ubing, iti sentro, ipalagipna ti immun-una a panagrukbabda kadagiti pagano a diosa​—katigid, ni Isis ken Horus ti Egipto; kanawan, ni Mater Matuta ti Roma

[Dagiti Ladawan iti panid 278]

Dagiti simbaan ti Dumaya nga Orthodox​—ti Sveti Nikolaj, Sofia, Bulgaria, ken, iti baba, ti St. Vladimir’s, New Jersey, E.U.A.

[Ladawan iti panid 281]

Dagiti “Kristiano” a krusado inorganisarda, saan laeng a mangwayawaya iti Jerusalem manipud Islām no di pay tapno ikisapda “dagiti erehe,” a kas kadagiti Waldenses ken Albigenses

[Dagiti Ladawan iti panid 283]

Ni Tomás de Torquemada, a monghe Dominicano, indauluanna ti naulpit nga Inkisision Español, a nagusar kadagiti pangtutuok tapno mapilitanda nga agkompesar