Panangmatmat iti Lubong

Panangispal Kadagiti Kappasngay

Kada tawen, uppat a milion a maladaga ti matay iti las-ud ti bulan manipud pannakaipasngayda. Dagitoy ti “mangbukel iti nasurok nga 40 a porsiento kadagiti matay nga ubbing nga awan pay lima ti tawenda,” kuna ti Aleman a magasin a Bild der Wissenschaft. Ania ti maaramidan tapno maispal ti biag dagiti kappasngay? Nairaman kadagiti nalaka a pamay-an nga insingasing ti panagadal a “Kasasaad Dagiti Kappasngay iti Lubong” dagiti simple a banag a kas iti kanayon a panangpaimeng kadagiti maladaga ken panangpasuso a dagus kadakuada kalpasan ti pannakaipasngayda, tapno pumigsa ti resistensiada kadagiti sakit. Malapdan met ti ipapatay babaen ti panangpasalun-at kadagiti masikog, nga adu kadakuada ti agtartrabaho iti nadagsen, kurang ti magun-odanda a sustansia, ken dida pay naan-anay a nakaungar manipud iti napalabas a panagpasngayda. “Kadagiti napanglaw a pagilian, a pakatayan ti 98 a porsiento kadagiti kappasngay,” mabalin nga isuro kadagiti umili iti dayta a lugar dagiti paglaingan ti komadrona. “Ti kangrunaan nga aramidenda ket isuroda dagiti masikog, ipaannurotda ti umiso a kinadalus, ken agbakuna,” kuna ti panagadal.

 Dinton Mausar Dagiti Parola

“No kasano a ti bombilia ti nangsukat iti kandela, dagiti automatiko a parola ti nangsukaten kadagiti nakired a para aywan kadagiti parola,” kuna ti periodiko a Financial Post. “Ita, nabatad a mabilbilang metten ti aldaw uray dagiti automatiko a parola.” Nupay napigsa ti silaw ti moderno a parola ta uray la a makita daytoy 32 a kilometro manipud iti baybay ken addaan kadagiti automatiko a sirena a mangpakdaar kadagiti marino nga asidegdan iti takdang, maammuanen dagiti marino ti eksakto nga ayanda gapu iti teknolohia ti satellite. Dagiti barko ket addaan itan kadagiti global positioning system, wenno sistema ti nabigasion ti radio a mangus-usar kadagiti sattelite nga imonmonitor dagiti mangkonkontrol nga estasion ditoy daga, tapno maipaay ti eksakto nga impormasion maipapan iti lugar ken oras. Agserbi dagitoy a pannakamata ti maysa a barko no di makita dagiti tripolante ti turongenda. Imbaga ti program manager iti Canadian Coast Guard idiay St. John’s, Newfoundland, a ni Mike Clements a gapu kadagiti global positioning system, “posible a dinton mausar dagiti parola. Awan ti kaasping [dagitoy a sistema]. Saanka a makapaglayag babaen iti parola.”

Pannakikomunikar ti Maladaga

“No kasano a dagiti maladaga ti makangngeg a nagannak ket mangrugin nga agibalikas inton agarup pito a bulandan . . . , siuulimek nga agibalikas dagiti ubbing a dumakkel iti tuleng a sangakabbalayan babaen kadagiti imada kas panangtuladda iti kangrunaan a kita ti pannakikomunikar ti nagannak kadakuada,” uray no makangngeg dagitoy nga ubbing, kuna ti The Times ti London. Sigun iti panagsukisok nga indauluan ni Propesor Laura Petitto idiay McGill University, Montreal, Canada, nainkasigudan ti kinasensitibo dagiti maladaga kadagiti ritmo ken padron a pakailasinan ti amin a lenguahe, agraman ti panagsenias. Kunana a dagiti maladaga a makangngeg ngem addaan “kadagiti nagannak nga agus-usar iti panagsenias, naisangsangayan ti panangkutikutida kadagiti imada, nga addaan kadagiti espesipiko a ritmiko, a naiduma iti dadduma pay a panagkutikuti dagiti ima. . . . Daytat’ panagibalikas ngem babaen kadagiti ima.” Dagiti maladaga nga agbuybuya iti panagsenias ti nagannak kadakuada ket dua a wagas ti panagkutikuti dagiti imada, idinto ta maysa laeng a wagas ti panagkutikuti dagidiay makasao ti nagannak kadakuada. Nagusar ti grupo dagiti managsukisok iti sistema a mangammo iti posision tapno mairekord ti panagkutikuti ti ima dagiti maladaga no 6, 10, ken 12 a bulandan.

Naipablaak Dagiti Dead Sea Scroll

“Nasurok a kagudua a siglo kalpasan a nasarakan dagiti Dead Sea Scroll kadagiti kueba iti desierto sadi Juda, selselebraran dagiti eskolar ti pannakaipablaak ti kaudian kadagiti narelihiosuan a teksto a 2,000 ti tawendan,” kuna ti U.S.News & World Report. Ti pannakaipablaak ti agsasaruno a 37 a tomo ket impakaammo ni Propesor Emanuel Tov, a nangidaulo iti grupo dagiti eskolar a nanganalisar kadagiti lukot. Nairingpas ti trabaho gapu iti moderno a teknolohia, agraman ti panangretrato babaen ti digital camera ken pannakapataud dagiti ladawan babaen ti multispectral scanner a nakatulong kadagiti eskolar a nangtarus kadagiti nagkupasen a surat. Dagiti surat a naipatarus manipud iti Hebreo, Aramaiko, Griego, ken Latin, ket napetsaan manipud 250 K.K.P. agingga iti 70 K.P.

Panangparmek Kadagiti Panagduadua

Immadu iti 30 a porsiento ti Biblia a nailako dagiti miembro ti Christian Booksellers Association of Canada nanipud idi rimmaut dagiti terorista idiay Estados Unidos, kuna ti periodiko a Globe and Mail iti Canada. “Agsapsapul dagiti tattao kadagiti sungbat,” kuna ni Marlene Loghlin, ti direktor ehekutibo ti asosasion. “Ti panagbuteng ti maysa a makagapu. Nagadu ti di masungbatan a saludsod iti puso ken isip dagiti tattao.” Imbaga pay ti report nga uray kadagiti babbabassit a tiendaan ti libro, “immadu ti naglakuanda iti aniaman a naibasar iti relihion a nalabit makatulong tapno maawatan ti tattao dagiti nakalkaldaang a pasamak.” Sigun iti maysa a propesor iti teolohia idiay University of Toronto, gagangay daytoy a reaksion. “Kadagiti panawen ti dakkel a panagduadua, mangrugin nga agimtuod dagiti tattao kadagiti pamunganayan a narelihiosuan a saludsod,” ket “agsapsapulda iti Biblia kadagiti makatulong a sungbat,” kinunana.

AIDS​—Kangrunaan a Pakatayan Idiay South Africa

“Ti AIDS ket nagbalinen a kangrunaan a pakatayan idiay South Africa, ket dagiti agtutubo nga adulto ti kakaruan a naapektaran,” kuna ti The New York Times, iti panagkomentona maipapan iti panagadal ti South Africa’s Medical Research Council. Pattapattaen dagiti managsukisok a kabayatan ti sumaganad a dekada, lima inggat’ pito a milion a tattao idiay South Africa ti matayto gapu iti AIDS. Ad-adu ti matay kadagiti agtutubo a babbai nga agtawen iti nasurok a 20 ngem kadagiti babbaket a nasuroken nga 60 ti tawenda. Ti South Africa ket “addaan iti ad-adu a tattao a naammuan a nakaptan iti H.I.V., ti virus a pakaigapuan ti AIDS, ngem iti aniaman pay a pagilian,” kinuna pay ti artikulo. “Maysa iti siam a taga South Africa, ken maysa iti kada uppat nga adulto [nga agtawen iti 30-34], ti mapapati a nakaptanen iti H.I.V., sigun kadagiti opisial ti gobierno.”

Panagnaed Kadagiti Siudad

“Idi 1900, ti London, New York, Paris, Berlin ken Chicago dagiti kadadakkelan a siudad,” kuna ti The Sunday Times ti London. Ngem sigun kadagiti baro a pattapatta, “inton 2015, addanton dagiti mangartap kadagiti makinlaud a siudad. Dagiti kadakkelanton a siudad ket ti Tokyo, Bombay, Lagos, Dhaka idiay Bangladesh ken Sao Paulo idiay Brazil.” Addaanton ti tunggal maysa kadagitoy ken ti 25 pay a siudad iti nasurok a 20 a milion nga umili. Nupay kasta, “ipakita dagiti pattapatta a ti London ket saanton a maysa kadagiti 30 a siudad a kaaduan iti umilina inton 2015, ken dayta ti kakaisunanto a bimmassit ti populasionna,” kuna ti Times. No kellaat nga umadu ti populasion, adu dagiti rumsua a problema. “Ad-adda a dinton makapanaw dagiti napanglaw kadagiti sangakaarrubaanda a pakapaspasamakan iti adu a krimen, kinaranggas ken riribuk iti kagimongan,” kinuna ni Douglas Massey, propesor iti sosiolohia idiay University of Pennsylvania, E.U.A. Ti Tokyo, a ti 26 a milion nga umilina ti manamnama a mabiiten nga agbalin a 30 a milion, naipamuspusanna ti kasasaadna gapu ta nabambannayat ti iyaadu dagiti umilina ken addaan kadagiti kasapulan nga imprastraktura ken serbisio. Sigun ken ni Massey, manipud idi panawen dagiti Romano agingga idi panawen ti panagturay ni Reyna Victoria iti England (1837-1901), inggat’ 5 laeng a porsiento iti populasion ti lubong ti agnanaed kadagiti siudad, ngem pattapattaenna nga inton 2015, 53 a porsiento ti agnaedton kadagiti siudad.

Mamimpinsan nga Isardengmon ti Agsigarilio!

Mamakdaar ni Propesor Bo Lundback iti National Institute for Working Life idiay Stockholm, Sweden a “masapul nga ikagumaan ti amin a mannigarilio nga isardeng ti panagsigarilioda. No agballigika, siertuem a dimonto ul-ulitenen.” Apay? Ngamin, nabibiit a kumapuy ti bara dagiti dati a mannigarilio nga agsigarilio manen ngem kadagidiay saan a pulos a simmardeng. Naammuan iti sangapulo a tawen a pannakaadal ti kabibiag ti 1,116 a lallaki ken babbai nga agtawen iti 35 agingga iti 68, a kimmapuy iti 3 a porsiento ti bara dagidiay nagsigarilio iti intero a pannakaadal ti kabibiagda, idinto ta kimmapuy iti 5 a porsiento ti bara dagidiay nangisardeng iti nasurok a makatawen sada inrugi manen. Kastoy ti impakdaar ni Lundback: “Lallalo a kumapuy ti bara iti umuna a dua a tawen kalpasan a nagsigarilio manen ti dati a mannigarilio. Ket saanen a maisubli dagiti mannigarilio ti dati a kasasaad ti barada.” Kimmapuy iti maysa laeng a porsiento ti bara dagidiay sibaballigi a nangisardeng iti panagsigarilioda kabayatan ti sangapulo a tawen a panagadal, kuna ti The Times ti London.