Panagapit Kadagiti Nagpayak a Produkto

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY COSTA RICA

NAGPAYAK daytoy a produkto! Wen, husto ti nabasam​—nagpayak daytoy a produkto ti agtartaraken. Siempre, ammo ti tunggal nalaing nga agtartaraken a dagiti nagbannoganna ket mangpataud iti nawadwad ken nasalun-at a produkto. Kasta met laeng iti daytoy nga agtartaraken​—kanayon a sipsiputanna dagiti di madmadlaw a mangdadael a kas kadagiti insekto, lawwalawwa, ken tumatayab. Katibuk ti trabahona no panagaapit, ta dina kayat a mapukaw ti nagpateg a tagilako a tinartarakenna iti intero a panawen ti panagpaadu. No naballigi, ti produktona​—a buklen dagiti paris a kapipintasan ti kolorda a payak a masarakan iti lubong​—ket maipan kadagiti lugar a rinibu a kilometro ti kaadayoda manipud iti pagtaraknan. Ania daytoy naisangsangayan a produkto? Wen, husto ti pugtom​—dagiti kulibangbang.

Nagpateg a trabaho ti panagtaraken kadagiti kulibangbang. Dayta ket maysa a nagsayaat ken makaparagsak a pamay-an a makatulong a mangsalaknib iti nadumaduma a kita ti kulibangbang iti aglawlaw. Ket adu aya ti pampanunotem nga isaludsod? Kas pagarigan, ania a talaga ti pagtaraknan ti kulibangbang? Kasano ti panagandarna? Ken ania ti panggep dayta? Sakbay a sungbatanmi dagitoy a saludsod, usigentayo no kasano a nangrugi ti panagtaraken kadagitoy nalami a parsua.

Nangrugi Idiay China

Iti sinigsiglon, ugali dagiti Tsino ti agpaadu kadagiti simotsimot a maipaay laeng iti industriada a seda. Nupay kasta, nabiit pay a kasapulan a maaramid dagiti pagtaraknan iti kulibangbang. Idi dekada 1970, naipabuya iti publiko ti eksibit ti sibibiag a kulibangbang iti isla ti Guernsey, iti taaw ti England.

Ti nagsayaat a panggep ti proyekto ti Guernsey ket mangparnuay iti tropikal a kabakiran nga aduan kadagiti kulibangbang, a mamagbalin a nabiag ti buya ti kabakiran gapu iti nagadu ken nadumaduma a kolor ken langada. Gapu iti daytoy, masapul ngarud a maibiahe dagiti kulibangbang a katutubo iti tropiko. Ngem kasanom nga ibiahe dagiti sibibiag a kulibangbang iti tropiko (a ti dadduma a kita kadagitoy ket dua inggat’ tallo laeng a lawas ti kapaut ti biagda) agingga iti destinasionda a rinibu a kilometro ti kaadayona manipud iti pagilian a sigud a pagnanaedanda? Dayta ti gapuna a kasapulan a mataraken dagiti kulibangbang para iti nakomersialan a panggep.

No Kasano ti Panagandar ti Pagtaraknan

Makakayaw a makita ti nakaay-ayat a panagtaraken kadagiti kulibangbang. Makapasiddaaw a kitaen ti adu a nadumaduma a kinaraniag ti kolorda  a payak. Binisita ti Agriingkayo! ti kadakkelan a pagtaraknan ken para itulod iti ballasiw taaw a negosio idiay Sentral America, ti Pagtaraknan Kadagiti Kulibangbang, idiay Costa Rica. Daytoy a pagtaraknan ket saan laeng nga agilako kadagiti pupa (cocoon wenno chrysalis) no di ket adda pay programana a mangisuro kadagidiay agtarigagay a mangammo iti ad-adu pay maipapan iti siklo ti biag ken panagbiag dagitoy a kulibangbang.

No nakastrekkan iti nakubong ti iket a pagtaraknan kadagiti kulibangbang, agamangaka a dagus a makakita iti ginasut a nagduduma ti kolorda nga agtatayab a kulibangbang. Basta agtayab ken kasla bumatok ti dadduma ket nakapimpintas ti panagalindayag ti sabsabali. Kasla di ikankano dagitoy naraniag ti kolorda a parsua ti kaaddam bayat ti inaldaw a pannangan, panagpaadu, ken panagitlogda. Kasano a dika maallukoy? No makitam ken maangotmo dagiti mula a pagtaraon ken pagaponan dagiti kulibangbang​—dagiti katutubo a balang a sabong, ken mula a saba​—ammom a dagus a dagitoy ti pagtaraon ken pagaponan dagiti kulibangbang.

Ti nakubong nga interamente a pagtaraknan ipasiguradona a kanayon a natalged dagiti itlog manipud kadagiti agkaan. Iti gagangay a pagbibiaganda, 2 laeng a porsiento iti amin a mayitlog ti agbiag, ngem iti masalsalakniban a pagtaraknan kas iti Pagtaraknan Kadagiti Kulibangbang, 90 a porsiento ti agbiag.

Nasken dagiti umiso a mula tapno nasayaat ti panagtaraken ken panangpadakkel kadagiti kulibangbang. No kasta, adu ti mula iti pagtaraknan tapno adda pagitlogan ti kabaian ken tapno adda pagtaraon dagiti igges ken arabas. Dagiti mula nga agpataud iti nektar ti pagtaraon dagiti adulto. Tunggal kita ti kulibangbang ket agitlog laeng iti maymaysa a kita ti mula, ket dayta nga espesipiko a mula ti pagtaraon met dagiti iggesda. Nasken ngarud nga adda nawadwad a nadumaduma a mula iti pagtaraknan.

Agitlog ti maysa a kabaian iti 100 wenno nasursurok pay iti kada panagitlogna. Dagitoy ket kas iti tedted ti danum a kas iti kadakkel ti tulnek iti pagnguduan daytoy a grupo ti sasao. Saan la nga agitlog iti mula a pagitloganna no di ket tunggal kita ti kulibangbang agitlog iti espesipiko a bulong ti mula. Dagiti itlog ket nalaka ngarud a masarakan ti agtartaraken, sana ikkaten ken urnongen dagitoy. Inaldaw a masukimat no adda itlog kadagiti mula a pagitloganda, ket inaldaw a masukimat dagiti itlog no addan igges a rimmuar. Kalpasan a rummuarda manipud iti itlog, kanen dagiti mabisin nga igges ti ukis dagiti awang nga itlog. Idiay Pagtaraknan Kadagiti Kulibangbang, maikabil dagiti igges iti nakamasetera a mula a kapada ti nakayitloganda nga adda iti uneg ti babassit a kulongan. Nakapatpateg ti panangdalus kadagiti kulongan iti intero a panagbiag dagiti igges, ta ti pannakaliway ti pagtaudan ti sakit nga isut’ pakatayanda.

Kalpasan ti maikatlo a tukad, talaga a mangmangan laeng ti ar-aramiden ti igges. Makuna a no ti tao a maladaga ket lumukmeg a kas iti kapartak ti ilulukmeg ti alimbubudo, wenno igges, mabalin a walo a tonelada ti kadagsen ti maladaga kalpasan ti dua a lawas!

Ti maikalima ken maudi a tukad ti pakakitaan a ti igges ket nakabitinen iti sanga wenno iti bobida ti kulongan, a sisisigo a mangikagumaan nga aglupus. Maawagan met daytoy a pupa wenno chrysalis. Ditoy a kasapulan ti kinalaing ken kinaalibtak ti agtartaraken.

Masapul nga inaldaw a maurnong dagiti pupa, ta dayta laeng ti pamay-an a maammuan ti edadda. Siaannad ken kanayon a maikabil dagiti pupa​—nga 40 agingga iti 100 ti bilangda​—kadagiti karton a naap-apan iti kapas. Iti las-ud laeng ti agarup sangapulo nga aldaw, ti agtartaraken ken dagiti  negosiante kadagiti produkto a mailako iti ballasiw taaw ket masapul nga ipatulodda dagiti pupa iti agilako, nga isunto met ti mangyallatiw iti dayta iti gumatang, a gagangay a maysa a pagtaraknan ti kulibangbang wenno institusion nga umasping iti dayta. No saan a maipatulod iti las-ud dayta a panawen, rummuarton dagiti kulibangbang ket matayda bayat ti pannakaibiaheda. No sibaballigi a maibiahe, rummuar dagiti kulibangbang iti balkutda a rinibu a kilometro ti kaadayoda manipud iti nakayitloganda, a dida pulos ammo a sabalin ti pagnaedanda. Agipatpatulod dagiti Pagtaraknan iti kulibangbang iti 4,000 agingga iti 6,000 a pupa iti kada bulan iti adu nga institusion iti intero a lubong.

Umad-adu dagiti pagtaraknan iti kulibangbang iti intero a lubong. Addan dagitoy idiay El Salvador, Estados Unidos, Kenya, Madagascar, Malaysia, Pilipinas, Taiwan, Thailand, ken siempre, Costa Rica. Iti kada tawen nga aglabas, umad-adu met dagiti pagtaraknan iti kulibangbang, isu a dagitoy a nakaskasdaaw a parsua ti mabalinton a buyaen dagiti tattao iti intero a lubong.

Awan duadua a ti panagtaraken ken panagapit kadagiti nagpayak a produkto ket agtultuloyto a napateg a paset ti ekolohia tapno masalakniban dagiti manmano a kita ti kulibangbang. Ti negosio mabalin met a parang-ayenna ti pannakaammo dagiti tattao iti kinatimbeng dagiti nainkasigudan a kinabaknang ti daga.

[Dagiti Ladawan iti panid 18]

Dagiti agtartaraken ket agus-usar iti iket tapno masalakniban dagiti itlog ken igges (1). Dagiti pupa, kas iti makita ditoy (2), ket maikarton ken maipatulod iti intero a lubong (3)

[Credit Lines]

Ti makinngato a kannigid ket kulibangbang a monarch ken ti pupa: Butterfly House, Mittagong, Australia; kulibangbang iti makintengnga a kannigid ken dagiti kulibangbang kadagiti bulong: Impaay ti Buckfast Butterfly Farm

[Picture Credit Line iti panid 16]

K. Schafer/Audiovise