Adun a Nasursuro​—Ngem Bassit a Panagbalbaliw

“Nupay adda dagiti nabiit pay a panagballigi ti siensia, nagbassit laeng ti namalbaliwan ti tao iti napalabas a dua a ribu a tawen; isu a masapul nga agsursurotayo pay laeng iti historia.”​—Kenneth Clark, Civilisation​—A Personal View.

TALAGA nga adda dagiti nakaskasdaaw a rimmang-ayan ti siensia kadagiti napalabas a siglo. Kuna ti magasin a Time a dagitoy ti nakaipaay kadagiti “minilion kadatayo iti kananam-ayan a kasasaad ti panagbiag iti historia.” Dadduma kadagiti kasayaatan a rimmang-ayan ket napasamak iti tay-ak ti medisina. Idi Edad Media, “kadaanan ken saan a makaay-ayo ti medisina,” kuna ti historiador a ni Zoé Oldenbourg. “Nalaka laeng a makapapatay ken makaagas ti maysa a doktor.”

Saan a Kanayon a Situtulok nga Agsursuro

Saan a kanayon a situtulok nga agsursuro dagiti tattao. Idi arinunos ti maika-19 a siglo, kas pagarigan, di inkankano dagiti doktor ti agdadata nga ebidensia nga iti dadduma a pamay-an, isuda a mismo ti mangyak-akar iti sakit kadagiti pasienteda. Isu nga intultuloyda ti napeggad nga ugalida a saan a panangbuggo kadagiti imada sakbay nga asikasuenda ti sabali a pasiente.

Kaskasdi a nagtultuloy a rimmang-ay ti siensia ken teknolohia. Nainkalintegan koma ngaruden a nakaadal ti tao kadagiti immuna a kapadasan tapno ammona no kasano a pagbalinen ti lubong a naragragsak ken nataltalged a pagnaedan. Ngem saan a kasta ti napasamak.

Amirisem ti Europa idi maika-17 a siglo. Nadeskribir dayta kas panawen ti pannakalawlawag ken panagrasrason. Ngem iti kinapudnona, “uray aglaplapusanan dagiti henio iti arte ken siensia,” kuna ni Kenneth Clark, “adda pay laeng idi dagiti minamaag a panangidadanes ken nadangkok a panaggugubat nga awan pakaipadisan ti kinaranggasda.”

Iti panawentayo, adda pay laeng dagiti dida kayat ti agsursuro iti napalabas tapno saan koman a maulit dagiti kamalina. Nagbanaganna, agparang nga agpegpeggad ti mismo a panagbiagtayo iti daytoy a planeta. Kinuna ti mannurat a ni Joseph Needham a nagbalinen a nakapegpeggad ti kasasaad ta ‘ti laeng maaramidtayo itan ket mangnamnama ken agkararag a sapay koma ta dagiti ekstremista ket dida ipakat iti sangatauan dagiti pannakabalinda a mabalin a mangtalipupos iti amin a biag ditoy daga.’

Apay ngata a nupay nakalalaing ken nagadun ti nasursuro ti tao, kaskasdi a nailumlomtay pay laeng iti lubong nga aglaplapusanan ti kinaranggas ken kinadangkokna? Agbalbaliwto pay ngata daytoy? Usigen ti dua a sumaganad nga artikulo dagitoy a saludsod.

[Picture Credit Lines iti panid 3]

AKKUB: WWI cannons: U.S. National Archives photo; dagiti biktima ti WWII Holocaust: Robert A. Schmuhl, impaay ti USHMM Photo Archives

Panid 2 ken 3: B-17 bomber: USAF photo; babai: Instituto Municipal de Historia, Barcelona; dagiti nagkamang: UN PHOTO 186797/ J. Isaac; 23 kiloton explosion: U.S. Department of Energy photograph