Maysa a Pagkamangan Para iti Panagimprenta ti Biblia

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BELGIUM

Dandani 500 a tawen ti napalabasen, napataud dagiti immuna a kopia ti kompleto a Biblia idiay Antwerp, Belgium. Ania ti nakaallukoyan dagiti agim-imprenta iti Biblia iti dayta a siudad? Ania dagiti sinagabada a peggad iti panagimprentada iti Biblia? Tapno maammuantayo, masapul nga usigentayo dagiti napasamak idi rugrugi ti maika-16 a siglo.

ADDA ti Antwerp iti sabangan ti Karayan Scheldt, 89 a kilometro manipud iti North Sea. Idi maika-16 a siglo, napasaran ti Antwerp ti awan kaaspingna a kinaasenso ti ekonomia bayat ti kangitingitan ti irarang-ayna. Kinapudnona, nagbiit a limmawa ti siudad ket nagbalin a kadakkelan a puerto ti Europa ken maysa kadagiti sumagmamano a siudad iti Makinlaud a Europa, nga addaan iti nasurok a 100,000 nga umili.

Gapu iti kinarang-ay ti Antwerp, naallukoy dagiti komersiante iti intero a Europa. Daytoy ken ti agtultuloy nga irarang-ayna ti nakatulong tapno agbalin dagiti autoridad iti siudad nga ad-adda a managpanuynoy, isu a nagbalin ti Antwerp a lugar a pagpatanoran, pangparang-ayan, ken pangitanduduan kadagiti baro a kapanunotan. Ti napanuynoy a kasasaad sadiay ti nakaallukoyan dagiti managimprenta a makarikna a sadiay natalged ti agimprenta ken mangisaknap kadagitoy baro a kapanunotan. Di nagbayag idi maika-16 a siglo, addan 271 a managimprenta, managipablaak, ken komersiante ti libro nga agnanaed idiay Antwerp. Dagiti mahistrado idi ti sipapannakkel a nangdeskribir iti siudadda a kas “pagkamangan ken nagsayaat a lugar a pangparang-ayan iti amin nga arte, siensia, nasion ken naimbag a kababalin.”

 Panangpuor Kadagiti Libro ken Dagiti Monghe

Mairaman dagiti kapanunotan ni Martin Luther (1483-1546) kadagiti baro a kapanunotan a nayimprenta ken naiwaras. Isu ti lider ti Repormasion, maysa a narelihiosuan a movimiento a nangiturong iti pannakaipasngay ti Protestantismo. Innem a bulan laeng kalpasan a nangrugi ti Repormasion, nagparangen dagiti sinurat ni Luther kadagiti paglakuan ti libro idiay Antwerp. Di pakasdaawan a di nagustuan ti Iglesia Katolika. Idi Hulio 1521, imparegta ti simbaan a mapuoran iti imatang ti publiko idiay Antwerp ti 400 a libro a makuna a maikontra iti sursuro ti simbaan. Dua a tawen kalpasanna, dua a monghe iti orden ni St. Augustine idiay Antwerp ken kimmanunong kadagiti kapanunotan ni Luther ti napuoran a sibibiag iti istaka.

Dagitoy a panangpuor dina pinasardeng ti grupo dagiti natured a managimprenta idiay Antwerp. Dakkel ti naaramidan ti kinatured dagidiay a managimprenta tapno ti Biblia ket mabasa ti ordinario a tao. Siasino ti dadduma kadagitoy a managimprenta?

Nagbalin a Martir ti Dati a Managimprenta

Maysa a managimprenta ken komersiante iti libro ni Adriaen van Berghen. Idi 1522, naikabil kadagiti tul-ong gapu iti panaglakona kadagiti libro ni Luther ket nasentensiaan a maibalud kalpasanna. Napakawan ngem dagus a nagsubli manen iti trabahona. Nagimprenta manen​—iti dayta a tiempo iti paset laeng ti “Baro a Tulag” a patarus ni Luther iti pagsasao nga Olandes. Naipablaak daytoy idi 1523, makatawen laeng kalpasan ti damo a pannakaipablaak ti “Baro a Tulag” a patarus ni Luther iti pagsasao nga Aleman.

Ngem idi 1542, idi adu a naiparit a libro ti nasarakan iti balayna idiay Delft, Netherlands, naaresto manen ni Van Berghen. Idi damo, nalag-an laeng ti sentensia nga impataw ti hues kenkuana​—dua nga oras a tumakder iti andamio a “naikuentas kenkuana ti dadduma kadagiti naiparit a libro.” Ngem kalpasanna, ti sentensia ni Van Berghen nabaliwan iti pannakapapatay, ket napugotan babaen ti maysa a kampilan ti natured a managimprenta.

Natay Gapu iti Insuratna Kadagiti Pingir Dagiti Panid

Kadagidi nga aldaw, ni Jacob van Liesvelt ti kaaduan ti nayimprentana a Biblia iti pagsasao nga Olandes. Impablaakna ti 18 nga edision ti Biblia iti pagsasao nga Olandes. Idi 1526, inyimprentana ti kompleto a Biblia iti pagsasao nga Olandes. Uppat a tawen nga immuna a nagparang dayta a Biblia ngem ti umuna a kompleto a Biblia a nayimprenta iti pagsasao a Pranses ken siam a tawen nga immun-una ngem iti pannakaipablaak ti umuna a kompleto a Biblia a nayimprenta iti pagsasao nga Ingles! Ti Biblia ni Van Liesvelt ket naibasar a nangnangruna iti di pay nalpas idi a Biblia nga impatarus ni Luther iti pagsasao nga Aleman.

Dagiti maudi nga edision ni Van Liesvelt iti pagsasao nga Olandes idi 1542 ket addaan kadagiti ladawan a naikitikit iti kayo ken baro a surat iti pingir dagiti panid. Kas pagarigan, iti abay ti Mateo 4:3, adda ladawan a naikitikit iti kayo a nangirepresentar iti Diablo kas barbasan a monghe, nga addaan iti rosario ken saksaka a kas kadagiti saka ti kalding. Nupay kasta, ti naisurat iti pingir dagiti panid ti kangrunaan a nakapungtotan ti Iglesia Katolika. Maysa a surat​—a mabasa a “ni laeng Jesu-Kristo ti pakaisalakanan”​—ti nakaibatayan ti pannakakondenar ni Van Liesvelt iti ipapatay. Nupay  inrason ni Van Liesvelt nga adda imprimatur a Cum gratia et privilegio, wenno pammalubos ti obispo ti Simbaan iti pannakayimprenta ti Bibliana, napugotan idiay Antwerp idi 1545.

Naaprobaran nga Umuna, Kalpasanna Naiparit

Kabayatanna, idiay Francia, ti nalatak a Katoliko a ni Jacques Lefèvre d’Étaples a managayat ken maseknan iti pagimbagan ti tattao (humanist), ti okupado idi nga agipatpatarus iti Biblia iti pagsasao a Pranses manipud iti Latin, nupay nagkonsulta met iti orihinal a Griego a teksto. Kayat ni D’Étaples a ti Biblia ket mabasa ti ordinario a tao. Insuratna: “Nupay di pay mapaspasamak ita, umayen ti tiempo a maikasabanto ni Kristo iti nadalus a wagas ken saan a nalaokan kadagiti tradision ti tao.” Idi 1523, impablaakna idiay Paris ti “Baro a Tulag” a patarus iti pagsasao a Pranses. Saan nga inawat dagiti teologo iti nalatak a Sorbonne University ti patarusna gapu ta nausar ti dialekto. Gapu ta binusorda, pimmanaw ni D’Étaples idiay Paris ket napan idiay Strasbourg iti makin-amianan a daya a Francia.

Gapu iti kastoy a pannakabusor, mabutengen dagiti managimprenta idiay Francia nga agimprenta iti Biblia iti pagsasao a Pranses. Sadino ngarud ngay ti pagimprentaan ni D’Étaples iti Bibliana? Nainkalintegan a pinilina ti Antwerp. Ti edision ti Biblia ni D’Étaples idi 1530, nga inimprenta ni Merten de Keyser idiay Antwerp, ti kaunaan a maymaysa a tomo ti Biblia iti patarus a Pranses. Makapainteres ta inanamongan ti Catholic University of Louvain, ti kabayaganen nga unibersidad idiay Belgium, ken ti Nasantuan nga Emperador ti Roma a ni Charles V, ti panagimprenta ni De Keyser iti daytoy a patarus! Nupay kasta, idi 1546 nairaman ti patarus ni D’Étaples kadagiti nailista a libro a naiparit kadagiti managbasa a Katoliko.

“Innala ti Obispo Dagiti Libro . . . Nagun-odan ni Tyndale ti Kuarta”

Iti dayta met la a tiempo idiay England, kayat ti naordinan a padi a ni William Tyndale nga ipatarus ti Biblia iti pagsasao nga Ingles. Nupay kasta, pinaid ti obispo iti London a ni Cuthbert Tunstall. Idi mabigbig ni Tyndale a dina maipatarus ti Biblia idiay England, napan idiay Alemania. Kamaudiananna, idi Pebrero 1526, nagballigi a nagimprenta iti kaunaan a kompleto a patarusna iti “Baro a Tulag” iti pagsasao nga Ingles. Sakbay a maturpos ti makabulan, nagparangen idiay England dagiti immuna a kopia daytoy a patarus.

Ngem determinado ni Obispo Tunstall a manglapped kadagiti ordinario a tattao a mangbasa iti Biblia. Isu a pinuoranna ti tunggal kopia a masarakanna a bersion ni Tyndale. Ngem maiwarwaras latta dagitoy. Isu nga inyurnos ti obispo a gatangen ti maysa a komersiante nga agnagan iti Packington ti amin a Biblia ni Tyndale sakbay a makaruar dagitoy iti kontinente ken sakbay a makagteng dagitoy idiay England. Inawat ni Tyndale ti tukon ket inusarna ti naurnongna a pondo a mangpasayaat iti patarusna ken mangyimprenta iti rebisado nga edision. “Isu a gapu iti daydi a transaksion, napasayaatna ti patarus,” kuna ti maysa a nangisurat iti daydi a pasamak. “Innala ti Obispo dagiti libro, nagyaman ken  ni Packington, ket nagun-odan ni Tyndale ti kuarta.” Isu a saan a napupuotan ti obispo iti London a nakatulong a nangpondo iti panagipatarus ni Tyndale iti Biblia!

Dagiti Koneksion ni Tyndale Idiay Antwerp

Ngem uray pay nagatang ken napuoran amin dagitoy a kopia, nagtultuloy latta a simmangpet ti nagadu a “Baro a Tulag” ni Tyndale idiay England. Kasano a napasamak dayta? Dua a natured a managimprenta idiay Antwerp a da Hans ken Christopher van Ruremond, ti nagimprenta iti sumagmamano a nailimed nga edision ti “Baro a Tulag” ni Tyndale. Nupay nagadu ti kamali ti pannakaisagana ken pannakaurnos dagitoy a Biblia sakbay a nayimprentada, magagaran unay dagiti tattao idiay England a gumatang kadagitoy.

Ngem idi 1528, naibalud ni Hans idiay London gapu iti panagimprentana iti 1,500 a kopia ti “Baro a Tulag” ni Tyndale ken ti panangiserrekna iti 500 a kopia idiay England. Nalabit isut’ natay iti maysa a pagbaludan idiay England. Idi 1531, naibalud met idiay England ti ading ni Hans a ni Christopher gapu iti panaglakona iti “Baro a Tulag.” Mabalin a natay met ni Christopher kas maysa a balud.

Kapatgan a Pakalaglagipan ken Tyndale​—Nayimprenta Idiay Antwerp

Nanipud 1529 agingga iti 1535, binusbos ni Tyndale ti kaaduan a panawenna idiay Antwerp, a sadiay ti nataltalna a nagtrabahuanna. Idi 1530, inyimprenta sadiay ni Merten de Keyser ti patarus ni Tyndale a Pentateuko, a nagparangan ti nagan a Jehova iti damo unay iti pagsasao nga Ingles.

Idi Mayo 1535, naaresto ni Tyndale idiay Antwerp. Nupay imres idiay pagbaludan, maysa kadagiti estudiantena a ni Miles Coverdale, ti nangturpos iti patarus ni Tyndale kadagiti Hebreo a Kasuratan. Idi Oktubre 6, 1536, idiay Vilvoorde, Belgium, naigalut ni Tyndale iti istaka, nabekkel, sa napuoran. Dagiti naudi a sasaona ket: “Apo, lukatam dagiti mata ti Ari ti England!”

Ti Impatawid ni Tyndale

Di unay nagbayag kalpasan ti pannakapapatay ni Tyndale nga impalubos ni Ari Henry VIII iti England ti pannakaibasa ti patarus ti Biblia kadagiti simbaan. Dayta ti patarus nga inyimprenta ni Matthias Crom, sabali pay nga agim-imprenta idiay Antwerp. Daytoy a Biblia ket gagangay a maawagan iti Biblia ni Matthew (naipanagan ken Thomas Matthew), a buklen a nangnangruna ti patarus ni Tyndale. * Anian a pannakaiduma ti kasasaad ta itan us-usarenen dagiti obispo ti patarus a pinuoranda sumagmamano laeng a tawen ti napalabas​—ti patarus a nakatayan ni Tyndale!

Adu kadagiti patarus ni Tyndale ti nagtalinaed iti King James Version. Isu nga adu a sasao a nakaimpluensia unay iti pagsasao nga Ingles a masarakan iti King James Version ti inimbento ni Tyndale ken nayimprenta nga immuna idiay Antwerp. Dagiti nalatak nga ebkas a kas iti “the signs of the times” ken “the powers that be” agraman ti “Am I my brother’s keeper?” ti inadaw a direkta dagiti nagipatarus iti King James Version manipud ken Tyndale. (Genesis 4:9; Mateo 16:3; Roma 13:1) Sigun ken Propesor Latré, dakdakkel pay ti impluensia ni Tyndale iti pagsasao nga Ingles ngem ni Shakespeare!

Iti maudi a ngalay ti maika-16 a siglo, saanen a pinanuynoyan ti Antwerp ti relihion ket naikkaten ti pakabigbiganna a pagkamangan para iti panagimprenta ti Biblia. Daytoy a panagbalbaliw ket maigapu a nangnangruna iti panangidadanes nga indauluan ti Iglesia Katolika a Pangkontra iti Repormasion. Nupay kasta, nagdakkel ti naaramidan ti tured ken sakripisio dagidiay immuna a nagimprenta iti Biblia idiay Antwerp tapno ti Sao ti Dios ket magun-odan itatta dagiti agbasbasa ti Biblia iti intero a lubong.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 19]

Ngato: Panagimontar kadagiti tipo babaen iti ima; ni Martin Luther nga agipatpatarus iti Biblia; nagkauna a mapa ti siudad ti Antwerp

[Ladawan iti panid 20]

Estante dagiti libro ni Jacob van Liesvelt

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Ni Jacques Lefèvre d’Étaples ken ti panid ti paulo ti Bibliana nga edision idi 1530, a nayimprenta idiay Antwerp

[Ladawan iti panid 21]

Panangpuor iti imatang ti publiko kadagiti Biblia a naipatarus iti Ingles idiay London

[Dagiti Ladawan iti panid 22]

Ni William Tyndale, maysa a panid manipud iti Bibliana, ken ni Miles Coverdale

[Picture Credit Lines iti panid 20]

Panid 19: Typesetter: Printer’s Ornaments/by Carol Belanger Grafton/Dover Publications, Inc.; Luther: Manipud iti libro a Bildersaal deutscher Geschichte; mapa: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; panid 21: Portrait: Manipud iti libro a Histoire de la Bible en France; Panid ti Biblia: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; panangpuor kadagiti Biblia: Manipud iti libro a The Parallel Bible, The Holy Bible, 1885; panid 22: Tyndale: Manipud iti libro a The Evolution of the English Bible; Coverdale: Manipud iti libro nga Our English Bible: Its Translations and Translators