Siria​—Ikallingagna ti Makapainteres a Napalabas

ADDA idi dayta iti maysa kadagiti pagtutugmukan ti daldalan ti nagkauna a lubong​—ti nagsasabatan dagiti sangkakuyogan a managbiahe a komersiante manipud Mediteraneo agingga iti China ken manipud Egipto agingga iti Anatolia. Dimmap-aw iti dagana dagiti buyot ti Akkad, Babilonia, Egipto, Persia, Grecia, ken Roma. Sinigsiglo kalpasanna, limmasat iti dayta dagiti Turko ken Krusado. Iti moderno a panawen, nagdadangadang dagiti buyot manipud Francia ken Britania tapno makontrolda dayta.

Ita, adda paset dayta a rehion a kaskasdi a naipanagan iti rinibu a tawenen a naganna​—Siria. Nupay adun ti makita a panagbalbaliw iti dayta a lugar, kaskasdi nga ikallingagna pay laeng ti napalabas. Maysa dayta a lugar a nangnangruna a makapainteres kadagiti agad-adal iti Biblia ta adda ngamin paset ti Siria iti historia ti Biblia.

Damasco​—Maysa a Nagkauna a Siudad

Alaentayo a pagarigan ti Damasco, ti kabesera ti Siria. Maysa kano dayta kadagiti kadaanan a siudad iti lubong nga agtultuloy a mapagnanaedan nanipud pannakaipasdekna. Adda dayta iti sakaanan ti kabambantayan ti Anti-Libano, ket agay-ayus ti Karayan Barada iti dayta. Adun a siglo a nagbalin ti Damasco a makaay-ayo a nadam-eg a lugar iti natikag a rehion iti igid ti naglawa a Desierto ti Siria. Mabalin a limmabas ti patriarka a ni Abraham iti daytoy a siudad iti panagpaabagatanna nga agturong iti Canaan. Ket innalana ni Eliezer, “maysa a tao ti Damasco,” nga agbalin a maysa nga adipen iti sangakabbalayanna.​—Genesis 15:2.

Dandani sangaribu a tawen kalpasanna, nakirupak dagiti Siriano nga ari iti Zoba maibusor iti immuna nga ari ti Israel a ni Saul. (1 Samuel 14:47) Nakirupak met ti maikadua nga ari ti Israel a ni David iti ar-ari ti Aram (ti Hebreo a nagan para iti Siria), inabakna ida, sa ‘nangisaad kadagiti garison idiay Siria ti Damasco.’ (2 Samuel 8:3-8) Gapu iti dayta, nagbalin ti Israel ken Siria a nabayag nga agbinnusor.​—1 Ar-ari 11:23-25.

Idi umuna a siglo K.P., agparang a bimmaaw ti panagbinnusor dagiti Siriano ken Judio. Adda pay ketdin adu a sinagoga dagiti Judio idiay Damasco iti dayta a tiempo. Mabalin a malagipmo a ni Saulo (a napanaganan idi agangay iti Pablo) a taga Tarso ket naggapu idiay Jerusalem ken agpa-Damasco idi nakomberte iti Kristianidad.​—Aramid 9:1-8.

Iti agdama a Damasco, awan ti ebidensia a limmasat idi ni Abraham dita wenno pinarmek dayta ni David. Ngem adda dagiti rebek  iti daan a siudad dagiti Romano agraman ti kangrunaan a dalan iti uneg ti daan a siudad nga ayan ti nagkauna a Roman Via Recta (Nalinteg a Kalsada). Iti maysa a balay iti daytoy a kalsada iti ruar laeng ti Damasco a nasarakan ni Ananias ni Saulo kalpasan a simimilagro a nakomberte iti Kristianidad. (Aramid 9:10-19) Nupay naiduma unay itan ti kalsada no idilig iti kasasaadna idi panawen dagiti Romano, ditoy a rinugian ni apostol Pablo ti naisangsangayan a karerana. Agpatingga ti Nalinteg a Kalsada iti ruangan dagiti Romano a napanaganan iti Bab-Sharqi (Ruangan ti Init). Dagiti pader ti siudad nga addaan balbalay iti rabawna ti makatulong kadatayo a mangtarus no kasano a nakalibas ni Pablo idi naipababa babaen ti basket iti maysa nga abut ti pader.​—Aramid 9:23-25; 2 Corinto 11:32, 33.

Palmyra​—Historiko nga Oasis

Kalpasan ti agarup tallo nga oras a panagbiahe nga agpaamianan a daya ti Damasco, makadanontayo iti ayan ti maysa a naisangsangayan a nagkabakaban dagiti arkeologo: ti Palmyra, a naawagan iti Tadmor iti Biblia. (2 Cronicas 8:4) Gapu ta adda iti tengnga iti nagbaetan ti Baybay Mediteraneo ken ti Karayan Eufrates, daytoy nga oasis wenno nadam-eg a lugar iti natikag a rehion, ket padpadanuman dagiti ubbog iti uneg ti daga a rummuar ditoy a naggapu iti bambantay iti amianan. Ti nagkauna a ruta ti negosio iti nagbaetan ti Mesopotamia ken ti luglugar iti daya ket sarunuen ti Fertile Crescent ken dumanon dayta agingga iti makin-amianan nga ungto ti Palmyra. Nupay kasta, idi umuna a siglo K.K.P., gapu iti di kinatalged ti politika  iti amianan, ad-adu ti mayat iti as-asideg, naab-abagatan a ruta. Nangrugi ngarud idin ti kinatan-ok ti Palmyra.

Nagbalin ti Palmyra a paset ti Siria, a probinsia dagiti Romano, gapu ta makatulong iti Roma kas sarikedkedna ti makindaya a beddeng ti imperiona. Ngem idi agangay, naideklara dayta nga agwaywayas a siudad. Naibangon dagiti dadakkel a templo, nagdadakkel nga arko, pagdigusan, ken teatro iti igid ti kalsada a naintaran iti kolonada. Nagbalin a pagnaan dagiti agsumbangir a portiko, ngem saan a nasemento ti kangrunaan a makintengnga a kalsada tapno nalaka a pagnaan dagiti pangen ti kamelio a nagluganan dagiti negosiante. Dimmagas idiay Palmyra dagiti sangkakuyogan a managbiahe a limmasat iti dalan ti negosio iti nagbaetan ti China ken India iti Daya ken ti lubong a tartarawidwidan ti Grecia-Roma iti Laud. Sadiay a napilitda nga agbayad iti buis a naipataw kadagiti seda, rekado, ken dadduma pay a tagilako nga imbiaheda.

Iti kinatan-ok ti Palmyra idi maikatlo a siglo K.P., agarup 200,000 ti umilina. Iti daytoy a tiempo a nakirupak iti Roma ti ambisioso a ni Reyna Zenobia ngem naabak kamaudiananna idi 272 K.P. Gapu iti daytoy, di ammo ni Zenobia a tinungpalna ti paset ti maysa a padto nga insurat ni mammadto Daniel 800 a tawen kasakbayanna. * (Daniel, kapitulo 11) Kalpasan a naabak ni Zenobia, nagtalinaed ti Palmyra kas estratehiko a kampo ti Imperio ti Roma, ngem dina pulos naisublin ti dati a pannakabalin ken kinatan-okna.

Panagpa-Eufrates

Kalpasan ti tallo nga oras a panagbiahe, manipud iti amianan a daya agingga iti desierto isut’ ayan ti ili ti Dayr az Zawr, a pakakitaan ti dakkel a Karayan Eufrates. Aggapu iti bambantay ti makindaya nga Anatolia (Turkey iti Asia) daytoy historiko a pagayusan ti danum, sumrek iti Siria iti amianan laeng ti Carcemis, ken agayus iti abagatan a daya babaen ti Siria agingga iti Iraq. Saan nga adayo manipud iti beddeng ti Iraq ti ayan ti rebbek ti dua a nagkauna a siudad ti Siria.

Sangagasut a kilometro iti abagatan a daya, iti agsikko a paset ti Eufrates ti ayan dagiti rebbek ti nagkauna a siudad a sarikedked ti Dura-Europos. Duapulo ket lima a kilometro pay agingga iti abagatan a daya ti ayan ti lugar ti Mari. Nupay dati a narang-ay a komersial a siudad, daytat’ dinadael ni Ari Hammurabi ti Babilonia idi maika-18 a siglo K.K.P. Natakuatan iti artsibo ti palasio ti ari ti di kumurang a 15,000 a nakitikitan a damili a tapi​—dagiti dokumento a nagadu ti ipalgakda maipapan iti historia.

Idi rinebbek dagiti tropa ni Hammurabi daytoy a siudad, rinebbada dagiti makinngato a pader, isu a naselselan iti ladrilio ken daga dagiti makimbaba a siled. Gapu iti daytoy, nasalakniban dagiti naipinta kadagiti pader, estatua, seramika, ken nagadu a dadduma pay a kadaanan a banag agingga nga adda grupo dagiti Pranses nga arkeologo a nakatakuat iti dayta a lugar idi 1933. Mabalin a mabuya dagitoy a banag kadagiti museo ti Damasco ken Aleppo ken uray met idiay Louvre, Paris.

Dagiti Nagkauna a Siudad iti Amianan a Laud ti Siria

Kalpasan ti Eufrates iti amianan a laud, makadanontayo iti Aleppo (Haleb). Ti Aleppo, kas iti Damasco, ket maysa kano kadagiti nagkauna ken mapagnanaedan pay laeng a siudad iti lubong. Dagiti tiendaan, wenno adda linongna a puesto a paglakuan ti Aleppo, ket karaman kadagiti kapintasan a mabuya ti Makintengnga a Daya.

Iti abagatan laeng ti Aleppo ti ayan ti Tell Mardikh, ti lugar ti nagkauna a siudad-estado ti Ebla. Ti Ebla ket maysa a dakkel ti impluensiana a siudad a pagnegosiuan a nangituray iti makin-amianan a Siria idi ngalay ti maikatlo a milenio K.K.P. Nakabakab sadiay dagiti rebbek ti templo a naidedikar ken ni Ishtar, ti diosa dagiti taga Babilonia. Adda met natakuatan a palasio ti ari ket nakaalada iti 17,000 a damili a tapi kadagiti siled ti artsibona. Dagiti kadaanan a banag manipud Ebla ket mabalin a makita iti museo ti Idlib, maysa a bassit nga ili a 25 a kilometro manipud iti dayta a lugar.

Iti abagatan ti dalan ti Damasco isu ti Hama, ti dinakamat ti Biblia a Hamat. (Numeros 13:21) Ti Karayan Orontes ket agsikkosikko iti Hama isu a maysa dayta kadagiti kapintasan a siudad ti Siria. Ti sumaruno isut’ Ras Shamra, nga ayan ti nagkauna a siudad ti Ugarit. Iti maikatlo ken maikadua a milenio K.K.P., narang-ay a sangladan ken pagnegosiuan ti Ugarit a naimpluensiaan unay iti panagdayaw ken Baal ken Dagon. Nanipud idi 1929, nakakali dagiti Pranses nga arkeologo iti adu a damili a tapi ken nakitikitan a suer. Nagadu ti ipalgak dagitoy maipapan iti nagdakes a panagdayaw ken Baal. Daytoy ti makatulong kadatayo nga ad-adda a mangtarus no apay a tinalipupos ti Dios dagiti Canaanita nga agdaydayaw ken Baal.​—Deuteronomio 7:1-4.

Wen, iti agdama a Siria, mabalin pay laeng a maallingag ti maysa a tao ti makapainteres a napalabas.

[Footnotes]

 [Mapa iti panid 24, 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

BAYBAY MEDITERANEO

‐‐ Dagiti beddeng a mapagriririan

EGIPTO

ISRAEL

JORDAN

LEBANON

SYRIA

DAMASCUS

Barada

Orontes

Hama (Hamath)

Ugarit (Ras Shamra)

Ebla (Tell Mardikh)

Aleppo (Haleb)

Carchemish (Jerablus)

Euphrates

Zenobia

Dayr az Zawr

Dura-Europos

Mari

Palmyra (Tadmor)

IRAQ

TURKEY

[Dagiti Ladawan iti panid 24]

Damasco (baba) ken Nalinteg a Kalsada (ngato)

[Ladawan iti panid 25]

Balbalay a kaasping iti balay dagiti uyokan

[Ladawan iti panid 25]

Ugarit

[Ladawan iti panid 25]

Hama

[Ladawan iti panid 25]

Mari

[Ladawan iti panid 26]

Aleppo

[Credit Line]

© Jean-Leo Dugast/Panos Pictures

[Ladawan iti panid 26]

Palasio ti Ari, Ebla

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti pastor idiay Zenobia

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Palmyra

[Ladawan iti panid 26]

Ti Eufrates idiay Dura-Europos

[Picture Credit Lines iti panid 25]

Ubbing: © Jean-Leo Dugast/Panos Pictures; balbalay a kaasping iti balay dagiti uyokan: © Nik Wheeler