Panangmatmat iti Lubong

Dagiti Nalaing a Tumutulad

Kabaelan kano dagiti martines a tuladen ti uni ti nasurok nga 40 a nagduduma a billit. Ngem saan la a dayta. Ti ordinario a martines ket napaliiw a mangtultulad iti uni dagiti bus, sirena, chain saw, busina ti lugan, emmak dagiti karnero, ken uray ti aring-ing dagiti kabalio. Ngem ita, addan innayonda iti matuladda nga uni​—ti uni dagiti cell phone. Isu a “no mangngegmo ti uni ti cell phone iti ruar ti balay wenno maysa a pasdek, mabalin a masdaawka no matakuatam nga adda dutdot ti ‘cell phone,’” kuna ti magasin a National Geographic. “Bayat nga umad-adu ti cell phone, posible a ti uni dagitoy ti inayon dagiti mockingbird, mynah a kabagian ti martines, ken dadduma pay a tumutulad kadagiti kabaelanda a tuladen,” kuna ti magasin.

 “Narigrigat nga Amang nga Agandar ti Utek no Agulbodka”

Natakuatan dagiti managsirarak idiay University of Pennsylvania a narigrigat nga amang nga agandar ti utek no agulbod ngem no agpudno. Nabayagen nga ad-adalen ni Dr. Daniel Langleben daytoy karkarna a pasamak babaen ti panagusarna iti makina a functional magnetic resonance imaging (fMRI) tapno mailasinna no ania dagiti agandar a paset ti utek no agulbod ti maysa a tao. No masaludsodan, ti utektayo ti nasken nga umuna a mangproseso iti dayta. Kalpasanna, “dandani babaen ti nainkasigudan a kinalaing, umuna a panunoten ti agul-ulbod ti pudno a sungbat sakbay nga agpartuat wenno agsungbat iti ulbod,” kuna ti The News iti Mexico City. “Iti utek, dika makagun-od iti sungbat no awan ti panagregget,” kuna ni Langleben. “Mas komplikado ti proseso ti panagulbod ngem ti panangibaga iti pudno, isu nga ad-adu ti trabahuen dagiti neuron.” Daytoy immadu a trabahuen dagiti neuron ket makita iti fMRI kas maysa nga agsilaw a bombilia. “Uray ti kalaingan nga agsao, marigatan nga agandar ti utek no agulbodka,” kuna ti periodiko.

Umad-adu Dagiti Maur-urnong nga Igam iti Intero a Lubong

Impadamag ti supsuportaran ti UN a panagadal a maawagan iti Small Arms Survey 2002 a mapattapatta nga 639 a milion a babassit nga igam ti ik-ikutan dagiti polis, militar, rebelde a puersa, ken tattao iti intero a lubong idi 2001. “Ad-adu daytoy iti di kumurang a 16 a porsiento ngem iti napalabas a pattapatta,” kuna ti Survey. Immadu met ti naurnong a babassit nga igam iti intero a lubong iti agarup 1 a porsiento iti kada tawen gapu iti pannakapataud dagiti baro nga igam. Iti nasurok a 98 a pagilian iti intero a lubong, di kumurang a 1,000 a kompania ti mangpatpataud ita kadagiti pistol, riple, mortar, ken eksplosibo a mapatayab babaen ti rocket. Sigun iti report, “ti [dagup a] gatad ti mapatpataud a babassit nga igam iti intero a lubong, agraman dagiti bala, idi 2000 . . . ket napattapatta a di kumurang a 7 a bilion a doliar ti Estados Unidos.” Legal ti agarup 80 agingga iti 90 a porsiento iti sangalubongan a negosio a panagaramid kadagiti babassit nga igam, ket kukua dagiti sibilian ti kaaduan a bilang dagiti igam (59 a porsiento).

Makapapatay a Naglaok nga Asuk ken Angep

“Agingga iti kakalima iti amin nga adda kadagiti siudad a matmatay gapu iti kanser ti bará ket gapu iti nagbabassit a partikulo ti polusion, a kaaduan kadagitoy ti aggapu iti tambutso dagiti lugan,” kuna ti magasin a New Scientist. Sangapulo ket innem a tawen nga inadal dagiti managsirarak idiay Estados Unidos ken Canada ti kabibiag ti agarup kagudua a milion nga Americano, ket inusigda dagiti mamagpeligro a banag a kas iti edad, sekso, puli, pakasaritaan maipapan iti panagsigarilio, pannangan, panaginum iti arak, ken pannakaisarang kadagiti mangmulit a banag iti panggedan. “Dagiti partikulo a basbassit ti diametroda ngem iti 2.5 a mikrometro ti kangrunaan a naadal iti panagsirarak,” kuna ti New Scientist, agsipud ta “maipagarup a dagitoy nagbabassit a partikulo ti mangpapatay babaen ti panagtalinaedda iti uneg ti bará.” Natakuatan iti panagadal a ti risgo ti pannakaisarang iti asuk a napakuyogan iti angep iti dadduma a siudad ket “kaasping kadagiti risgo a ganaben dagiti tattao a nabayagen a makalanglang-ab iti asuk dagiti mannigarilio nga adda iti aglawlawda,” kuna ti magasin.

Dagiti Naipasngay a Di Nairehistro

“Iti kada tawen, di mairehistro ti pannakaipasngay ti nasurok a 50 a milion nga ubbing​—nasurok nga 40 a porsiento iti dagup dagiti maipasngay iti intero a lubong,” kuna ti United Nations Children’s Fund (UNICEF). Kuna pay ti report: “Iti 39 a pagilian, di nairehistro ti di kumurang a 30 a porsiento iti amin nga ubbing idi naipasngayda ken iti 19 a pagilian, ti proporsion ket di kumurang nga 60 a porsiento.” Ania ti kaipapanan daytoy? No awan ti sertipiko ti pannakaipasngay, saan a bigbigen ti linteg ti kaadda dagiti ubbing, ket mabalin a gapu iti daytoy, limitado ti magun-odanda kadagiti kangrunaan a serbisio para iti tattao. “Ti pannakairehistro ti maladaga ket maysa a napateg a kalintegan ti tao, tapno mabalin a masagrapna ti dadduma pay a kalintegan a kas iti kalintegan nga ageskuela, agpaagas, . . . ken agpasalaknib manipud iti panangidumduma, panangabuso ken pananggundaway,” kuna ti UNICEF. Ket saan laeng a dagiti ubbing ti agproblema no dida mairehistro. “Inton nataenganda, ti di nairehistro nga adulto ket mabalin a di . . . makagun-od iti lisensia ti kasar,” kuna ti damag.

Asidegen a “Madadael ti Ekolohia”

Pattapattaen dagiti sientista a no agtultuloy ti kapartak ti panangkonsumo iti natural a kinabaknang ti daga, “asidegen a madadael ti ekolohiatayo,” kuna ti periodiko idiay Canada a Globe and Mail. Sigun iti panagadal nga immuna a naipablaak iti pagiwarnak a Proceedings of the National Academy of Sciences, napattapatta nga idi 1961, “agus-usar dagiti tattao iti 70 a porsiento kadagiti kabaelan a patauden dagiti sibibiag a parsua ditoy daga iti kada tawen. Idi 1999, 120 a porsiento dayta. Ita, agarup 125 a porsiento.” Kaipapanan daytoy a 15 a bulan ti kasapulan ti daga “tapno agpataud manen iti natural a kinabaknang nga us-usaren ti sangatauan” babaen ti panagkalap, panagtalon, panagminas, ken pananguramna kadagiti fossil fuel, wenno sungrod a mapataud iti daga iti kada tawen. “Ti maysa a makagapu ket pumarpartak ti pannakaibus ti produkto dagiti sibibiag a parsua ditoy daga ta uray la a saanen a mabalin a pagmulaan ti dadduma a paset ti daga. Nakarkaro pay, umad-adu ti agkasapulan iti produkto dagiti sibibiag a parsua bayat nga umad-adu ti populasion ti lubong,” sigun iti periodiko.

Sabalin a Pakausaran Dagiti Simbaan

“Idi simmarungkar ni Mark Twain idiay Montreal idi 1881, imbagana a ‘saanmo a maibelleng ti ladrilio a dimo mabuong ti maysa a tawa ti simbaan.’ Kadagitoy nga aldaw, nalabit mabuongmon ti tawa ti maysa a kondominium a dati a simbaan,” kuna ti periodiko a The Gazette ti Montreal. Nupay ti siudad ket addaan pay laeng iti agarup 600 a simbaan wenno kapilia, kuna ti periodiko nga iti sumaganad a dekada, mabalin a mailako ti inggat’ 100 a kaaduan kadagitoy ket simbaan idi dagiti Katoliko. “Sigun iti Archdiocese ti Montreal, agingga iti 25 a parokia dagiti Katoliko ti saanen a maus-usar nanipud idi 1960.” Immadu dagiti Katoliko idiay Canada iti agarup 1.5 a milion idi 1871 agingga iti dandani 10 a milion idi 1971; nupay kasta, “bimmassit ti makimismisa, nangruna idiay Quebec,” kuna ti The Gazette. Ni Bernard Fortin, a mangtartarawidwid iti pannakaiplano ti parokia para iti Archdiocese ti Montreal ti nangibaga iti periodiko a bimmassit dagiti makimismisa kadagiti simbaan iti dayta a lugar manipud iti 75 a porsiento idi 1970 agingga iti agarup 8 a porsiento itan.

Saksakit a Nainaig iti Pannangan Gapu iti Panagbuya iti Telebision

Impadamag ti The Independent ti London nga “adda naisangsangayan a koneksion ti panagbuya iti telebision ken dagiti sintomas iti saksakit a nainaig iti pannangan dagiti agtutubo a babbai.” Ininterbiu ni Dr. Anne Becker iti Harvard Medical School, idiay Estados Unidos, dagiti agtutubo a babbai idiay Fiji kalpasan la unay a nangrugi ti panagbuya iti telebision idi 1995. Natakuatanna nga “adda nabatad a pagdaksan [ti telebision] iti kapanunotan maipapan iti maitutop a pigura ti bagi ken iti saksakit a nainaig iti pannangan.” Kasano? Gagangay nga iparparegta ti kultura dagiti taga Fiji ti naimas a pannangan ken daddadakkel a pammagi. Ngem kalpasan ti panagbuyada kadagiti nararapis a babbai kadagiti programa iti telebision, adu nga ages-eskuela a babbalasitang ti natignay a mangtulad kadakuada. Kas pagarigan, sakbay a nairugi ti panagbuya iti telebision idiay Fiji, awan man la kadagiti babbalasitang a napagsaludsodan ti nangpilit iti bagina nga agsarua tapno makontrolna ti timbangna. Ngem tallo a tawen kalpasanna, 11.3 a porsiento ti nangipadamag nga ar-aramidendan ti kasta. Natakuatan pay dagiti managsirarak nga 69 a porsiento kadagiti ages-eskuela a babbalasitang ti nangibaga a nagdietada tapno kumuttongda, ket dandani tallo a kakapat ti nangibaga a pagarupenda a “dakkel wenno nalukmegda unay.”