Madrid​—Kabesera a Naaramid Para iti Maysa nga Ari

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

DADDUMA a kabesera a siudad iti lubong ket naipasdek iti asideg dagiti natural a pantalan ken nabayagen a nagserbi kas masansan a pagsangladan. Ti dadduma ket adda kadagiti masansan a pagballasiwan a karayan ken dandani limmatakda a dagus. Adu a kabesera iti Europa ti nagbalin a napapateg a siudad nanipud idi tiempo dagiti Romano. Ngem naidumduma ti Madrid a kabesera ti Espania. Idi 1561 a kellaat a limmatak dayta, awan pay 10,000 ti umilina.

Simple ti makagapu. Ni Philip II nga ari iti Espania ken iti nalawa nga imperiona iti ballasiw taaw ket nabannogen a mangyakar-akar iti sangakabbalayanna manipud iti nadumaduma a siudad iti rehion ti Castile. Gapu ta pagesmanna ti aganup, kayatna a permanente a maisaad ti pagtaenganna iti kombiniente a lugar manipud iti kaay-ayona a paganupan. Maitutop unay ti Madrid iti dayta a kalikagum sa nawadwad met ti nadalus a danum dayta nga ili, nalawa ti dagana, ken nadam-eg dagiti taltalon iti kaparangetna.

Apaman a naaramid ti desision, inlungalong ni  Philip II ti maysa a programa ti panagbangon tapno agbalin ti Madrid a maitutop a kabesera. Kalpasanna, pinapintas met dagiti ar-ari ti Espania dayta a siudad, isu a naaddaan iti naisalsalumina a relasion ti Madrid ken ti naarian a pamilia. Idi maika-17 a siglo, nagbalin ti Madrid a kadakkelan a siudad iti Espania. Ita, maysa daytan a rumangrang-ay a moderno a siudad nga addaan iti nasurok a tallo a milion nga umili.

Gapu iti nasinged a relasion ti Madrid ken ti naarian a pamilia ti Espania, adu kadagiti historiko a pasdekna ket nainaig iti dua a kangrunaan a dinastia. Ti kabayaganen a paset ti siudad ket maawagan iti Madrid dagiti taga Austria, ta nangrugi dayta nanipud iti Austriano, wenno Habsburg a dinastia idi maika-16 ken maika-17 a siglo. Dagiti nainayon idi agangay ket naawagan a Madrid dagiti Bourbon (maysa a pamilia dagiti agturay idiay Francia), ti agdama a dinastia a nangrugi pay idi 1700.

Iti panaglabas dagiti siglo, intandudo wenno pinonduan dagiti ar-ari ti Espania ti pannakaibangon ti adu kadagiti nangayed a pasdek iti kabesera. Dagiti agkakangina a koleksion dagiti laminada ti kangrunaan ita a paset ti nasional a galeria ti arte  idiay Madrid. Ket idi agangay, ti nalawa a daga ti naarian a pamilia idiay Madrid ti nagbalin a dagiti kangrunaan a parke iti siudad ken lugar a pagpalpaliwaan.

Berde a Siudad

Gapu ta kaay-ayo ti naarian a pamilia ti aganup ken aghardin, adda umdas a masalsalakniban a namulaan a daga idi rinugian ti Madrid ti moderno a panangpalawana. Nupay napartak ti irarang-ay ti siudad kadagiti kallabes a dekada, adda nalawa a parke nga agpaabagatan manipud iti kabambantayan a dandani agingga kadagiti ruangan ti sentro ti siudad.

Maysa kadagiti parke ti Madrid a maawagan iti Casa de Campo a dati a pagan-anupan ti naarian a pamilia ket adda iti asideg ti palasio ti ari, ket dayta itan ti ayan ti maysa a moderno a zoo. Iti amianan ti Madrid ti ayan ti nalawa a kabakiran dagiti katutubo a kayo nga oak. Daytat’ maawagan a turod ti El Pardo, a mangsaklaw iti sangapulo a kilometro ti sentro ti siudad.

Nangipasdek ni Philip II kadagiti beddeng daytoy a parke a paganupan kalpasan unay a pinagbalinna  ti Madrid a kabeserana. Adda pay laeng ti maysa a balay ti naarian a pamilia a mangpappapintas iti parke. Ni tatangna ti immuna a nangibangon iti dayta. Iti kaaldawantayo, dayta a kabakiran ket nagbalinen a parke ti rehion a mangsalsalaknib iti dua kadagiti agpegpeggad unay a maungaw a kita ti tumatayab iti Europa, a maawagan iti Spanish imperial eagle ken ti European black vulture.

Ti Retiro Park ket dati a nalawa a hardin ti naarian a pamilia iti sentro ti Madrid. Inusarda dayta a pagbuyaan iti panagraranget dagiti toro ken uray ti panagrurupak dagiti navy. Idi maika-18 a siglo, ti publiko ket napalubosanen nga agpasiar iti parke, no la ket ta maitutop ti kawesda. Siempre, saan unayen a nainget ita ti pagannurotan iti panagkawes, isu nga iti kada ngudo ti lawas, kaay-ayo a papanan dagiti Madrileño (dagiti umili ti Madrid) daytoy nalatak a parke. Ti kristal a palasio a naaramid kadagiti namolde a landok ken sarming, ken ti sinan-arko a kolonada a tumannawag iti dan-aw a pagbarangayan ket dua laeng kadagiti makaay-ayo a pasetna.

Ti nangipasdek iti Royal Botanic Gardens iti igid ti Retiro Park ket ti ari idi maika-18 a siglo a ni Charles III, a pagesmanna ti arte ken siensia. Iti napalabas a dua ket kagudua a siglo, kaaduan a mula kadagiti hardin ket naggapu iti Sentral ken Abagatan nga America.

Ti Abenida ti Arte

Gapu iti kinamanagparabur dagiti miembro iti pamilia ti ari iti Espania, ti Madrid met ti ayan ti maysa kadagiti naisangsangayan unay a galeria ti arte iti lubong. Ti Prado Museum ket naibangon gapu iti bilin ni Charles III, nga agdinamag iti historia a naisangsangayan a mayor ti Madrid. Kaaduan kadagiti koleksion ti arte ket naggapu kadagiti agtuturay ti Espania, a nangilungalong iti panagkolekta iti adu a produkto ti arte iti napalabas a nasuroken nga uppat a siglo.

Idi maika-17 a siglo, ti pintor iti palasio a ni Velázquez ket saan laeng a nagpinta kadagiti obramaestra no di ket sinursorna met ti Europa tapno gumatang iti adu a de kalidad a lamina para iti mangsupsuportar kenkuana nga ari a ni Philip IV. Iti simmaganad a siglo, ni Francisco de Goya ti nagbalin nga opisial a pintor iti palasio ti ari. Di pakasdaawan nga adda idiay Prado ti adu nga obramaestra dagitoy dua a mabigbigbig a pintor.

Ti dua pay a maipatpateg a koleksion ti arte​—ti Thyssen-Bornemisza Museum ken ti Centro de Arte Reina Sofía National Museum​—ket adda iti isu met la nga abenida a naintaran iti kaykayo a kas ti Prado. Daytoy nangayed a kalsada, a maawagan iti Abenida ti Arte, ket naarkosan met iti adu kadagiti nalatak nga estatua ti Madrid.

Kas iti adu a siudad, nasaksian ti Madrid ti adu a panagballigi ken pannakapaayna. Naraut ti kabesera iti kaaduan a paset ti Gerra Sibil ti Espania (1936-39), ket dadduma kadagiti sinalput ti bala iti daydi a rinnupak ket makita pay laeng iti arko a monumento a kas iti Puerta de Alcalá. Nupay kasta, nanipud idi rugina, kayat dagiti nangipasdek iti siudad nga agbalin nga edukado nga ili ti Madrid, maysa a lugar a makapagtutunos dagiti umili.

Sagudayen ti karta ti Madrid a napanday idi 1202 a karaman iti dadduma pay a banag, saan a maipalubos nga agduelo dagiti umili, agusar iti igam, wenno agsao iti dakes wenno makainsulto. Manamnama met a pagtalinaedenda a nadalus ti ili, dida sauren dagiti kailianda, ken kalkalainganna laeng ti gastuenda kadagiti kasar. Maitunos kadagita a kalikagum, ti Madrid ita ket maysa a nadalus a siudad​—nupay nagbalinen a medio nangina dagiti kasar! Dagiti bisita a kayatda ti saan a nangina a taraon ket mabalinda a padasen ti dadduma a kadawyan a tapa. Babassit ken nananam dagitoy a taraon a maidasar a napakuyogan ti nalamiis nga inumen iti adu a restawran.

Kadagiti kallabes a tawen, dakkel ti limmawaan ti Madrid. Daytat’ addaanen iti naannayas a sistema ti transportasion ken amin a napateg nga imprastraktura a mangasikaso iti minilion a turista nga agpasiar iti kada tawen. Inton Hulio ken Agosto, rinibu a Saksi ni Jehova a taga Espania ken manipud iti dadduma pay a pagilian ti agpasiarto iti daytoy a siudad. Plano dagiti Saksi ti mangangay iti internasional a kombension iti maysa kadagiti dadakkel nga istadium a pagay-ayaman iti soccer iti Madrid. Addanto ngarud gundaway ti adu kadagiti dumar-ay a makakita a mismo iti kabesera a naaramid para iti maysa nga ari.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 24, 25]

DAGITI PALASIO A MAITUTOP PARA ITI MAYSA NGA ARI

Ti Royal Palace. Nalabit daytoy a palasio ti kadakkelan a pasdek iti Madrid. Iti aglawlaw ti damo a nakaipasdekan ti Madrid ti ayan ti kadaanan a baluarte dagiti Moor (maysa kadagiti mestiso Arabo ken Berbero a nangparmek iti Espania idi maika-8 a siglo A.D.). Maus-usar dayta kadagiti napateg a pasken ti gobierno nupay saan a nausar kas pagtaengan ti pamilia ti ari nanipud 1931. Dagiti naurnos a hardin ket adda iti intero a palasio agingga iti karayan iti baba.

Aranjuez Palace. Ti Aranjuez ket adda iti agarup 50 a kilometro iti abagatan ti kabesera, iti igid ti karayan Tagus. Ti nadam-eg nga aglawlawna ken ti kalkalainganna a klimana ti makagapu a kaay-ayo dayta ni Philip II, ti damo a nangiplano iti pannakaibangon ti palasio. Ni Charles III ti nangiringpas iti palasio ken kadagiti napintas a hardinna idi maika-18 a siglo.

El Escorial. Rinugian ni Philip II ti panagbangon iti daytoy nagdakkel a monasterio, libraria, mosoleo, ken palasio kalpasan a pinagbalinna a kabeserana ti Madrid. Kalpasan ti nasurok a 20 a tawen a panagbangon, dayta ti nagbalin a sentro ti imperio ni Philip. Simple dayta a paginanaan a mabalinna a pagtrabahuan a di masingsinga. Dayta ti mangsalsalaknib iti maysa kadagiti kapatgan a koleksion ti Espania kadagiti manuskrito, agraman ti dadduma kadagiti Espaniol a bersion ti Biblia idi Edad Media.

El Pardo Palace. Daytoy a balay ti pamilia ti ari iti lugar a paganupan ket adda iti parke ti rehion a kadeppaar ti Madrid. Ti ama ni Philip II ti nangaramid iti orihinal nga estruktura, ket dagiti makin-uneg a paraanganna ket naaramid iti daydi a tiempo.

Idiay La Granja de San Ildefonso, 80 a kilometro iti amianan ti ayan ti narangranga a palasio. Inaramid dayta ni Philip V kas panangtuladna iti Palace of Versailles, a sadiay idi a nagubing. Dagiti nangayed a hardin ken fountain sadiay ket naiduma iti nalawa a kabakiran ti saleng iti kabangibang a kabambantayan.

[Credit Line]

Foto: Cortesía del Patrimonio Nacional, Madrid, España

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26]

SUMAGMAMANO KADAGITI NALATAK A MONUMENTO TI MADRID

Plaza Mayor (1). Iti nasurok a tallo a siglo, daytoy a plasa ket nausar a tiendaan ken kangrunaan a pakaangayan kadagiti pangpubliko a pasamak a kas iti panagrinnanget dagiti toro, koronasion, ken pannakapapatay dagiti maaw-awagan nga erehe. Ti maysa a lamina idiay Prado Museum (2) iladawanna ti nalawag ken detalyado a buya ti Plaza Mayor kabayatan ti dakkel nga auto-da-fé, wenno pangpubliko a pannakabista dagiti erehe a naangay idiay Madrid idi 1680.

Ti munisipio ket adda iti Plaza de la Villa, ti napintas a kadaanan a plasa a nakaangayan dagiti kaunaan nga opisial a miting ti ili. Ti plasa ket nalikmut kadagiti kadaanan a pasdek ken mamanmantener pay laeng ti estilo ti maika-16 a siglo a Madrid. Iti saan unay nga adayo, mabalin a makita ti sangaili ti Puerta del Sol, ti plasa iti siudad a masansan a papanan dagiti tattao ken ti pangrugian ti amin a kalsada manipud iti Madrid nga agturong kadagiti probinsia. Dagitoy a nalatak a pasdek ken lugar ket adda iti kadaanan a paset ti siudad.

Bayat a lumawlawa ti Madrid, dagiti ar-ari ti dinastia dagiti Bourbon​—nangnangruna ni Charles III​—ket nagaramid wenno timmulongda iti pannakaaramid iti dadduma pay a monumento, a masansan a natulad kadagiti estilo ti arkitektura ti ili dagiti Bourbon nga isu ti Francia. Dadduma kadagiti pagarigan ket ti Royal Palace, ti National Library (3), ti Municipal Museum (4), ti Fountain of Cybele (5), ti Fountain of Neptune, ken ti Puerta de Alcalá (6).

[Credit Lines]

Retrato 2: MUSEO NACIONAL DEL PRADO; dagiti retrato 5 ken 6: Godo-Foto