Ti Paracas Pagpasiaran National Reserve a Pagsukisokan

Babaen ti mannurat ti Agriingkayo! idiay Peru

ADUN a tawen a magusgustuan dagiti turista manipud iti intero a lubong ti agpasiar ditoy Peru. Masansan a nairaman kadagiti pagpasiaranda ti Lima, ti Cuzco a kabesera dagiti Inca; dagiti nangayed a rebbek ti Machu Picchu; ti nadaeg nga Andes; ken nalabit ti panagbarangay iti Amazon. Nabiit pay nga adda sabali a nainayon iti listaan​—ti Paracas National Reserve. Dayta ket agarup 250 a kilometro iti abagatan ti Lima, babaen ti Pan-American Highway.

Saklawen ti Paracas National Reserve ti agarup 335,000 nga ektaria a lugar iti kosta ken iti Paracas Peninsula. Dayta ti impasdek ti gobierno ti Peru idi 1975 a pakasalakniban iti nagadu nga atap nga animal a permanente nga agnanaed iti dayta a lugar wenno tinawen nga umakar sadiay. Ti nailatang a paset ti mangparegta iti panangraem iti aglawlaw, bayat nga itandudona pay ti turismo. Nasukisoken ti nasurok a 100 a nakabakab a disso, a mangpaneknek iti sinigsiglon a kultura ti Paracas. Ti baybay ti pagnanaedan dagiti sea lion, sea otter, dolphin, nasurok a dua gasut a kita ti tumatayab, ken uppat a kita ti pawikan.

Iti mapa, kasla butones laeng ti Paracas Peninsula iti dakdakkel nga amang a daga iti kontinente. Gapu iti daytoy a nakaisaadanna, dayta a lugar ket masansan a maapektaran iti dugudog a maawagan iti paracas. Agpaamianan daytoy nga angin, a mangiduron iti nalamiis a Peru Current, wenno Humboldt Current. Ti peninsula ti maysa kadagiti taaw iti lubong nga aduan unay iti atap nga animal gapu  iti agtitipon a puersa ti nakalamlamiis ken narabaw a danum ti baybay, ken ti panagpangato ti nasustansia a danum nga aggapu iti uneg ti taaw. Ti Taaw Pacifico ditoy ket berde ken aduan iti nagbabassit nga organismo, agraman ti nagbabassit nga animal (zooplankton) ken mula (phytoplankton). Dagitoy ti pagtaraon ti minilion a munamon ken dadduma pay a babassit nga ikan nga agpupunipon kadagitoy nasustansia a danum ti baybay. Ti aglaplapusanan a taraon, nangruna dagiti munamon, ti mangbibiag iti nagadu a tumatayab nga ayuyangda ti baybay, kadagiti penguin, ken mamalia nga agnanaed iti baybay a masalsalakniban iti daytoy nailatang a paset.

Panagpasiar Idiay Ballestas Islands

Nangrugi ti panagpasiarmi idiay pier iti baybay ti Paracas. Nakaangkla a tumtumpaw ti nagadu a babassit a pagkalap a bilog, a dagiti laeng pelikano iti dayta a lugar ti nakalugan kadagitoy. Agtugtugawda tapno dalusanda ti dutdotda ken agpalpaliiw iti ar-aramiden ti tattao iti aglawlawda. Dimtengen ti napartak a de motor a barangaymi, isu a nagagarankami a limmugan ken nangisuot kadagiti jacket a pannakasalbabidami. Apaman a nagrubbuaten ti barangaymi iti pier, pinaspasannan ti naglayag. Naragsakankami a nagbarangay bayat a naibuyogkami kadagiti allon.

Iti asideg a pungto ti peninsula ti immuna a nagsardenganmi. Adda nasao ti  giyami sadiay maipapan iti maysa a nagdakkel a disenio iti bakras ti turod. Maawagan dayta iti Candelabra, nupay nalabit pagarupem a daytat’ kasla cactus a tallo ti sangana. Sigun iti dadduma, dayta a disenio ket paset dagiti drowing ti nalatak a Nazca Lines. * Pagarupen ti dadduma nga indrowing dayta dagiti pirata wenno maysa a simbolo dagiti Mason nga inaramid dagiti soldado a simmurot ken ni José de San Martín a lider dagiti rebolusionario idi 1820. Aniaman ti nagtaudanna, nagpintas a buyaen dayta nga obra ti arte iti desierto.

Kalpasan a nalabsanmi ti peninsula, dumaldaleg ti panaglayagmi. Nakitami ti puro nga aggilapgilap ti kinapudawda iti kainaran dayta nga agsapa. Nupay kasta, saan a bato ken darat daytoy no di ket lugit​—ti ibleng dagiti tumatayab iti baybay​—a nayarpaw iti isla.

Dimtengkami iti Ballestas, wenno Crossbow, Islands. Dayta ti impanagan dagiti Kastila gapu iti natural a paglasatan nga arko kadagiti isla. Imbumbuntog ti bangkero ti motor. Ti damo a napanunotmi ket, ‘Asino ti agpalpaliiw ken ania ti palpaliiwenna?’ agsipud ta nakaad-adu a tumatayab iti baybay​—dagiti pelikano, tern, sea gull, booby, nadumaduma a kasili, ken uray dagiti Humboldt penguin​—ti nagdisso kadagiti rangkis ken nangato a paset dagiti isla. Nupay mabalin a kasla karkarna a makita dagiti penguin iti tropikal a lugar, nakalamlamiis ngamin ti danum ken adu ti suplay nga ikan isu a kaykayatda ti agnaed sadiay. Simmaganad, napaliiwmi dagiti sea lion nga agkakainaran kadagiti dalumpinas iti nangato a disso. Kaaduan iti isla ket dadakkel a bato ken dalumpinas a direkta a limned iti baybay. Nasdaawkami no kasano a dagiti penguin ken sea lion, a nakaluplupoy iti takdang, ket makadanon iti pagpapainaranda.

Pinaragsaknakami ti giyami babaen iti nagadu nga impakaammona kadakami. “Ti kalakian a sea lion ket mabalin nga agtimbang iti nasurok a 300 a kilo ken addaan iti assawa a buklen ti 20 a kabaian,” inlawlawagna. Nupay napintas ti sukog ti pammagi dagiti kabaian, kasla bimlong a sinako a taba ti langa dagiti nagdadakkel a kalakian. Naammuanmi  a napigsa ken nakaam-amak a mamalia dagitoy a kalakian a makiranget iti dadduma tapno maiturayanda ti assawa ken teritoriada. Masansan a nakaro ti pannakasugat ti maabak agingga a dayta ti pakatayanna isu nga addanto metten ti pagtaraon dagiti turkey vulture ken condor a paset met iti food chain wenno pagtaraon ti dadduma a parsua nga adda kadagitoy a danum iti kosta. Narawet ti sea lion. Masansan a kanenna ti 10 a kilo nga ikan iti maminsan la a pannanganna iti rabii. Ngem didatay ranggasan dagitoy nga animal​—managusiosoda laeng.

Bayat a medio imbaybayagnakami nga impasiar ti bangkero iti aglawlaw ti tunggal maysa kadagitoy a tallo nga isla ken ti paglasatan a bato nga arko, nadlawmi nga agadiwara ti nabangsit a lugit. “Kadagiti paglasatan nga arko,” inlawlawag ti giyami, “agnanaed dagiti panniki a maawagan iti vampire bat nga agkaan kadagiti sea lion bayat a matmaturog dagitoy.” Iti pangadaywen, adda makitami a kasla nagdakkel a mansa iti kadakkelan nga isla. Dayta ti maysa a pangen dagiti guanayes, wenno kasili, dagiti tumatayab iti danum a kaay-ayoda ti agaripuno. Agaaripunoda iti takdang, nga agin-inana ken aglugit. Masansan a bumatok dagiti booby bayat nga agal-alindayag ti dadduma pay a tumatayab iti mismo a sangomi.

Kamaudiananna, dimtengkamin iti ‘pagpasngayan,’ nga isu ti kadakkelan nga aplaya iti isla. Naragsakankami a nakakita iti nagadu a sea lion nga addaan iti pinangen nga agkusaykusay a nangisit nga urbon nga aguy-uyas iti aglawlaw dagiti kabaian. Agkallangugan iti aplaya dagiti nabangag a ganukgok, kasla agpaparaw nga uni, ken nasinggit a panagdayengdeng. Imbaga ti giyami nga agingga iti innem a bulan nga agsuso dagiti kappasngay ket masapul a sursuruenda ti aglangoy iti bukot ti inada.

Bayat nga agsubsublikamin iti pier, kinuna ti giyami: “Matay ti 60 a porsiento kadagiti urbon a sea lion sakbay nga agmakatawenda. Dadduma ti malusit wenno igagara a patayen dagiti kalakian. Malmes ti dadduma. Ti karkarna a pasamak a nainaig iti paniempo a maawagan iti El Niño ket mabalin met a makapapatay ta mapilitan dagiti munamon nga agpaabagatan kadagiti nalamlamiis a paset ti taaw. Nakapuy pay laeng dagiti urbon a sea lion isu a dida makasurot kadagiti nataengan a mapan iti baro a pagalaanda iti taraonda.

Nakalkaldaang ta mabalin a ti tao ti kangrunaan a mamagpeggad iti panagbiag dagiti atap nga animal ditoy. Gapu iti burborda, nagadu a sea lion ti patayen dagiti mangnganup a mangibilang kadakuada a peste. Matiliw dagiti pawikan gapu iti karneda, a maibilang a naimas, ken gapu iti balayda a pagay-ayat dagiti kolektor nga aginteres gapu iti kinapintas dagitoy. Bimmassit ti bilang dagiti tumatayab gapu kadagiti agal-ala iti lugit. Bimmassit ti suplay a taraon gapu iti aglablabes a panagkalap. Imbagada kadakami nga addada linteg itan maipapan kadagiti pamay-an ti panangsalaknib iti atap nga an-animal. Nalabit dagita a linteg ti mangimpluensianto kadagiti tattao nga agbalin a manangsalaknib iti an-animal ken mulmula.

Panangammo iti Napalabas ti Paracas

Iti isasangladmi, nakasaganakamin iti maudi a kagudua ti pagpasiaranmi, a mangidanon kadakami idiay Julio C. Tello Museum iti peninsula.

Idi 1925, ti taga Peru nga arkeologo a ni Julio C. Tello ken ti kaduana ti damo a nakasukisok iti peninsula. Pinanagananda ti lugar a Long Head, gapu kadagiti arintiddog a bangabanga ti tattao a ti kagudua dagitoy ket nakalumlom iti langalang a daga. Dagitoy ti nabatbati iti kultura ti Paracas. Pattapattaen dagiti eskolar nga adda dagitoy manipud 1000 K.K.P. agingga iti 200 K.K.P. Awan ti naisurat a lenguahe dagiti umili ti Paracas. Nupay naammuan no kasano a pinaatiddog dagitoy a tattao dagiti bangabanga​—babaen ti panagusarda kadagiti pungan, pang-or a kayo, ken tali​—awan ti makaammo no apay. Iti isu met la a lugar, adda simmaruno a nasukisok ni Tello​—dagiti tanem a gukayab iti uneg ti daga. Kasla balinsuek a kopita dagitoy. Dagiti bangkay a nabarabadan iti lupot ket nakamasngaad a kasla sikog, napagaabay, a nakasagana a kasla “maipasngay manen” iti sumaganad a biag. Nasarakan met kadagitoy a gukayab dagiti mais, mani, ken kamote, agraman dagiti instrumento iti musika ken ramramit a mausar iti seremonia.

Dua a tawen kalpasanna, nasukisok da Tello ken ti kakaduana ti nagdakkel a tanem iti uneg ti daga, a pinanagananda iti Paracas Necropolis. Aglaon dayta iti 429 a naitanem a nabalkut, a ti dadduma ket nasurok a lima a pie ti kangatoda. Tunggal maysa kadagitoy nakamasngaad a mummy ti naikabil iti uneg ti basket. Nabalkutda iti nakamarmaris ken nalabor a nagayad a pagan-anay nga addaan iti namaris ken bordado a disenio a masansan a nainaig iti mahika ken relihion.

Mabuya idiay Julio C. Tello Museum dagiti sampol dagitoy nagayad a pagan-anay dagiti maipumpon, agraman ti ginasut pay a makapainteres a kadaanan nga alikamen ti kultura ti Paracas.

Sapay koma ta ti panagpasiarmi iti Paracas National Reserve ti nangparegta kenka a mangsukisok iti ad-adu pay kadagiti gameng ti Peru.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 17]

Humboldt penguin

[Ladawan iti panid 18]

Inca tern

[Ladawan iti panid 18]

Ti Candelabra

[Dagiti Ladawan iti panid 18]

Dagiti kadaanan nga alikamen ti kultura ti Paracas​—nagayad a pagan-anay ti maipumpon, maysa a mummy, ken maysa kadagiti arintiddog a bangabanga

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Pelikano: © Archivo de PromPerú; dagiti sea lion: © Michael Tweddle/PromPerú

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Igid ti kosta: © Carlos Sala/PromPerú; dagiti flamingo: © Heinz Plenge/PromPerú; penguin: © Arturo Bullard/PromPerú

[Picture Credit Lines iti panid 18]

Baybay ken tern iti makinngato a kannigid: © Archivo de PromPerú; dagiti kadaanan nga alikamen: Museo Nacional de Arqueología, Antropología e Historia del Perú