No Kasano a Salaknibam ti Bagim iti Panagsaur

MABALIN a nangngegyon ti pagsasao nga “imposible a masaur ti mapagpiaran a tao.” Kas iti adu a pagsasao, saan nga agpayso dayta. Kada aldaw, biktima ti panagsaur dagiti mapagpiaran a tattao; ti kinamapagpiaranda laeng saanna a salakniban ida. Dadduma kadagiti kasisiriban iti lubong ti agparnuay ken agaramid iti gakat a mangallukoy kadagiti tattao a mangted iti kuartada. Nasurok a sangagasut a tawen ti napalabasen, kinuna ti maysa a mannurat: “Adda dagiti nakasigsigo a pamay-an ti panagsaur, ta uray la a kinamaag ti saan a masaur kadagitoy.”

Nabayagen ti panangallilaw ta nangrugi pay la dayta idiay minuyongan ti Eden. (Genesis 3:1-5) Adun ti nagbaliwan dagiti dati a gakat, ken kanayon a maparnuay dagiti baro. Kasano ngarud a masalaknibam ti bagim? Saan a masapul a maammuam ti amin a pamay-an ti panangsaur dagiti kriminal kadagiti tattao. Dakkel ti maitulong ti sumagmamano a nasken a panagannad tapno saanka a mabiktima.

Salaknibam Dagiti Impormasion Maipapan iti Kinataom

No takawen ti maysa a tao ti libretam wenno credit card-mo, usarenna daytoy a paggatang iti adu a tagilako. No takawenna dagiti impormasion iti kuentam iti banko, mabalin nga agaramid iti tseke babaen iti naganmo. No umdas ti impormasion a naammuanna maipapan kenka, alaenna ti pakabigbigam. Apaman a natakaw ti pakabigbigam, ti kriminal mabalinna ti mangiruar iti kuarta iti  kuentam iti banko, pagbayadna ti kuentam iti credit card, ken umutang babaen iti naganmo. * Mabalin a maarestoka pay ketdi gapu iti krimen a saanmo nga inaramid!

Tapno masalaknibam ti bagim iti kastoy a kita ti panagsaur, annadam ti amin a personal a dokumentom, agraman dagiti sumario ti kuentam iti banko ken libretam, lisensiam nga agmaneho, ken ti kardmo iti Social Security wenno ti ID kardmo. Saanmo nga ited ti personal wenno pinansial nga impormasion iti sabsabali malaksid no adda nainkalintegan a rason a masapul a maammuanna. Agpayso daytoy kadagiti numero ti credit card ken kadagiti impormasion iti kuentam iti banko. Itedmo laeng ti numero ti credit card-mo no usarem a paggatang.

Dagiti managsaur agsukimatda kadagiti basura tapno magun-odanda dagita nga impormasion. Isu a no ibellengmo dagiti basura a papel nga ayan dagiti personal nga impormasion, nainsiriban no puoram wenno pirgisem dagitoy. Daytoy ti pakairamanan dagiti tseke ken brokerage statement agraman dagiti daan a credit card, lisensia nga agmaneho, ken pasaporte. Nainsiriban met no dadaelem dagiti di kiniddaw nga aplikasion iti credit card a maawatmo iti koreo, ta addaan dagitoy kadagiti impormasion a mabalin nga usaren ti maysa a tao iti di umiso a pamay-an.

Usarem ti Sentido Kumonmo

Ti kari a dakkel a gunggona iti puonan ti kangrunaan a pakaigapuan ti adu a panagsaur. Ti pyramid scheme ket maysa a kadawyan a gakat tapno dagus a bumaknangka iti kinukusit a pamay-an. Nupay adu ti nadumaduma a kita daytoy a gakat, ti kadawyan a pamay-an ket panagsapul iti dadduma nga agipuonan, tapno adda komision dagiti nangiserrek. * Maipatulod ti surat iti naikeddeng a bilang ti tattao. Makiddaw a mangipatulodda iti kasta met la a kaadu ti surat nga agkidkiddaw a mangtedda iti kuarta iti tattao a nainaganan nga immuna iti surat. Maipasigurado nga umawatka iti rinibu a doliar inton ti naganmo agparang nga umuna iti listaan.

Kanayon a malugi dagiti pyramid scheme ta imposible ti kanayon a mangallukoy iti baro a miembro. Agkuentaka. No lima a tattao ti mangigakat iti natukadtukad a panaglako ket tunggal maysa ti mangallukoy iti lima pay, agbalinen a 25 ti miembro. No tunggal maysa ket mangallukoy iti 5 pay, agbalinen a 125 ti miembro. No makagtengen iti maika-9 a tukad dagiti miembro, dandanin dua a milion ti miembro a mangallukoy met ti siam a milion pay a miembro! Ammo dagiti nangigakat nga adda pagpatinggaan dayta. No pagarupenda  nga asidegen dayta, alaenda ti kuarta ket agtalawdan. Nalabit mapukawmo ti kuartam, ket dagidiay inallukoymo padasenda a singiren kenka ti kuartada. Laglagipem a tapno makagun-odka iti kuarta iti pyramid scheme, adda masapul a mapukawan iti kuarta.

Adda kadi mangituktukon kenka iti nalaka a panguartaan wenno dakkel a ganansia iti puonan? Adtoy ti pakdaar: No kasla di nakappapati ti tukon, kadawyanna, agpayso a di nakappapati dayta. Saanka koma a nalaka a mamatpati kadagiti pakaammo ken kari a dakkel a gunggona sa kunaem, “Naiduma daytoy.” Laglagipem nga iti negosio, saan a mangted dagiti tattao iti kuarta kenka wenno mangiranud kadagiti sekreto tapno pabaknangendaka. No ibaga ti maysa a tao nga addaan iti naisangsangayan a pannakaammo a panguartaam, saludsodam ti bagim: ‘Apay a dina usaren dayta tapno bumaknang? Apay nga agsaysayang iti tiempo a mangallukoy kaniak?’

No ngay maibaga kenka a nangabakka iti maysa a pasalip? Dika koma maragsakan​—mabalin a pangallukoy laeng dayta, a nangbiktiman iti adu. Kas pagarigan, maysa a babai a taga England ti nakaawat iti surat a naggapu idiay Canada a mangibagbaga a nangabak iti premio ngem masapul a mangipatulod iti $25 para iti panangiproseso. Idi impatulodna ti kuarta, adda nagtelepono kenkuana idiay Canada nga inabakna ti maikatlo a premio iti loteria a $245,000, ngem masapul nga agbayad iti porsiento dayta a gatad tapno maproseso. Nangipatulod iti $2,450 ket awan a pulos ti inawatna a premio. No masapul a bayadam ti “libre a sagut” wenno premio, gakat laeng dayta. Agpanunotka, ‘Kasano a nangabakak iti premio iti salip a saanko a pulos a nakipasetan?’

Makitransaksionka Laeng Kadagiti Mararaem a Tattao

Patiem kadi a madlawmo dagiti di mapagpiaran a tattao? Agannadka! Dagiti managsaur maawaganda nga artista agsipud ta nalaingda a mangala iti kompiansa ti dadduma a tao. Nasigoda a manggun-od iti panagtalek dagiti biktimada. Dagiti aglaklako, mapagpiaran man wenno saan, ammoda a sakbay a makalakoda, masapul a maalada pay nga umuna ti panagtalekmo. Siempre, daytoy dina kayat a sawen a dika agtaltalek iti siasinoman, ngem nainkalintegan ti nasayaat a panagsuspetsa tapno saanka a masaur. Imbes nga agtalekka lattan iti bukodmo a pangngeddeng no mapagtalkan ti maysa a tao, siputam ti dua a pagilasinan iti adu a panangallilaw: Umuna, nakappapati  aya ti tukon, ken maikadua, apurado aya ti aglaklako a manggun-od iti desisionmo?

Adu dagiti di nakappapati a tukon iti Internet. Nupay adu a napapateg a banag ti maitukon iti Internet, dagus met a makaallilaw dagiti kriminal iti adu a biktima ken saan a maam-ammo ida. Adda kadi kuentam babaen iti E-mail? No adda, mabalin a matakuatam nga umawatkanto iti saanmo a kiniddaw a komersial nga E-mail. Nupay adu dagiti tagilako ken serbisio nga itukon ti gakat kenka, adu dagiti pangallilaw. No sungbatam ti dimo kiniddaw nga E-mail babaen ti panangipatulod iti kuarta para iti maysa a produkto wenno serbisio, mabalin nga awanto a pulos ti maawatmo. No adda man maawatmo, saan a pulos a katupag ti kuarta nga imbayadmo. Ti kasayaatan a balakad ket, Saanka a pulos a gumatang iti aniaman kadagiti mangipatulod kenka iti dimo kiniddaw babaen iti E-mail.

Agaplikar met daytoy kadagidiay agtelepono kenka tapno lakuandaka. Nupay no agtelepono dagiti lehitimo a negosio tapno aglakoda, dagiti gakat nga aglako babaen iti telepono saurenda dagiti tattao iti binilion a doliar iti kada tawen. Saanmo a maammuan no lehitimo ti panaglako babaen laeng iti apagbiit a pannakisarita iti telepono. Ti managsaur mabalin pay ketdi nga aginkukuna a pannakabagi ti maysa a banko wenno ahensia a mangsalsalaknib iti credit card. Adda kalintegam nga agsuspetsa no adda umawag a pannakabagi ti banko wenno kompania nga ayan ti kuentam nga agkiddaw iti impormasion nga addan kadakuada. No mapasamak dayta, mabalinmo a kiddawen ti numero ti telepono ti tao nga immawag. Kalpasanna, umawagka kalpasan a napatalgedam a ti numero ket talaga a numero ti banko wenno ahensia.

Ti nasayaat nga aramidem ket saanmo nga ited ti numero ti credit card-mo wenno aniaman nga impormasion maipapan iti kinataom iti maysa nga umawag kenka a saanmo nga am-ammo. No adda umawag kenka nga aglako iti maysa a banag a saanmo a kayat, mabalinmo nga ibaga, “Ladingitek, diak makitransaksion babaen iti telepono kadagiti diak am-ammo.” Kalpasanna, ibabamon ti telepono. Awan ti rason a makisaritaka iti ganggannaet a mabalin a mangpadpadas a mangallilaw kenka.

Makitransaksionka laeng kadagiti mapagpiaran a negosio ken tattao. Adu a lehitimo a kompania ti sitatalged a pangaramidam iti transaksion babaen iti telepono wenno iti Internet. No mabalin, ammuem dagiti ahente, ti kompania, ken ti panagipuonan babaen kadagiti pannakabagi ti agsolsolo nga ahensia. Ammuem ti impormasion maipapan iti panagpuonan, ket basaem a naimbag tapno masigurado no lehitimo dayta. Dika agapura wenno mapilit a mangaramid iti apagbiit a desision.

Isuratmo

Saan nga amin a panagsaur ket mangrugi a panangallilaw. Mabalin a malugi ti napudno a negosio. No mapasamak dayta, mabalin a  mataranta dagidiay mangtartarawidwid iti dayta ket agaramidda kadagiti makaallilaw a pamuspusan tapno mapasubli dagiti pukawda. Awan duadua a nakangngegkan kadagiti estoria maipapan kadagiti ehekutibo iti negosio a nagulbod maipapan iti birok ken ganansia ket no malugi ti negosio, italawdan ti nabati a kuarta.

Tapno masalaknibam ti bagim iti panangallilaw ken di pagkinnaawatan, masapul nga isuratmo dagiti detalye sakbay a mangipuonanka iti dakkel. Aniaman a kontrata a pirmaam, masapul a nailanad iti dayta ti amin a termino ti puonan ken dagiti naaramid a kari. Bigbigem met a nupay kasla nagsayaat ti nagipuonam, awan ti makasigurado a nasayaatto ti pagbanaganna. (Eclesiastes 9:11) Ngamin, talaga nga awan ti agipuonan a saan a pulos a malugi. Gapuna, iti aniaman a tulagan, rumbeng nga espesipiko nga ibinsabinsana dagiti naisurat a rebbengen ti tunggal tao a nairaman no bilang malugi ti negosio.

No nalawag ken mayaplikar dagiti kangrunaan a prinsipio a nausigtayo iti apagbiit, saanka unay a mabiktima iti panangallilaw. Mangipaay iti napateg a balakad ti maysa a nagkauna a proverbio ti Biblia. Kunana: “Asinoman nga awanan kapadasan maaddaan pammati iti tunggal sao, ngem daydiay nasaldet utobenna dagiti addangna.” (Proverbio 14:15) Pilien ti managsaur dagiti nalaka a mabiktima, dagidiay nalaka a mamatpati. Nakalkaldaang ta adu a tattao ti di agannad iti panagsaur.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 7]

No kasla di nakappapati ti tukon, kadawyanna, agpayso a di nakappapati dayta

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

 Balakad Kadagiti Biktima iti Panagsaur

Dagiti biktima iti panagsaur gagangay a kasta unay ti panagbainda, panangsidir ti konsiensiada, pannakaibabain, ken panagpungtotda iti bagida. Dika pabasolen ti bagim. Sika ti biktima; ti nangsaur kenka ti nakabasol. No nagkamalika, aminem dayta, ket bay-amon ti napalabas ken dimo ipalubos a mangapektar dayta iti masakbayam. Saanmo a panunoten a maagka. Laglagipem a dagiti manangallilaw sibaballigi nga allilawenda dagiti naglalaing a tattao​—pangulo ti Gobierno, manedyer ti banko, ehekutibo, manedyer ti pondo, abogado, ken dadduma pay.

Saan la a kuarta ken sanikua ti matakaw kadagiti biktima iti panagsaur no di ket ti panagtalek ken panagraemda iti bagida. No inallilawnaka ti maysa a “gayyem,” nadadaelen ti panagtalekmo. Nasaem ti maallilaw. Ikkam iti tiempo ti bagim a mangiliwliwag iti panagleddaangmo. Masansan a makatulong ti pannakisarita iti tao a mabalinmo a pagpudnuan. Makaliwliwa met unay ti panagkararag. (Filipos 4:6-8) Ngem bigbigem nga addanto tiempo a masapul a lipatemon dayta. Apay a pagpautem ti sakit ti nakemmo? Mangikeddengka kadagiti positibo a kalat, ket ikagumaam a gun-oden dagitoy.

Siputam dagiti gakat a mangitukon iti tulong tapno mapasublim ti pukawmo. Dagiti tattao a managsaur awaganda ti nabiktima tapno itukon a tulonganda a mangpasubli iti napukaw a kuarta. Panggepda ti mangsaur manen.

[Kahon/Ladawan iti panid 8, 9]

Gakat a Pangallilaw​—Innem A Kadawyan A Pangallilaw Iti E-mail

1. Dagiti pyramid scheme: Masansan a dagitoy ti agpammarang a kas gundaway a pananggun-od iti adu a kuarta a bassit laeng ti panagtrabaho ken bassit ti puonan. Maysa a gakat ti mangitukon kenka iti computer wenno dadduma nga elektroniko nga alikamen no makikaduaka iti grupo ken mangallukoy iti dadduma a makimiembro. Ti sabali ket adu a surat a maipatulod iti adu a tao. Kanayon nga ilegal dagita a sursurat a maipatulod iti adu a tao. Kaaduan a mangipuonan mapukawda ti kuartada.

2. Tukon nga agtrabaho iti pagtaengan: Iti maysa a kita ti gakat, maitukon ti gundaway a mangsangal kadagiti banag a kas iti alahas, abalbalay, wenno dadduma a masangal a bambanag. Mangipuonanka iti kuarta kadagiti materiales ken adda tiempom a mangsangal iti produkto, ket matakuatamto a dagiti produkto saan a gatangen dagiti nangyussuat ta saan a maitutop ti kalidad a kayatda.

3. Gakat nga agpaay iti salun-at ken taraon: Aglaplapusanan iti Internet dagiti tukon a kas kadagiti pildoras a makatulong tapno kumuttong uray dika agehersisio wenno agdieta, agas tapno agsubli ti kabaelam a makidenna, ken sapsapo a mangpasardeng iti panagkalbo. Masansan a dagitoy ti paneknekan dagiti nakapadasen a suki. Gagangay nga agparang dagiti sasao a kas iti “nasientipikuan nga irarang-ay,” “milagro nga agas,” “nalimed a pormula,” ken “nagkauna a ramen.” Kinapudnona, saan nga epektibo ti kaaduan kadagita.

4. Gundaway nga agipuonan: Kadawyan nga itukon dagitoy a gakat ti nangato a ganansia ken bassit laeng wenno awan pay ketdi ti risgo. Ti gagangay a kita daytoy ramanenna ti panagipuonan iti banko iti sabali a pagilian. Maallukoy dagiti agipuonan ta maipasiguro a dagidiay mangiggem iti kuarta addaanda iti koneksion iti nangangato nga opisial ken adut’ ammoda nga impormasion maipapan kadagiti tattao a mangpapaandar.

5. Panangpasayaat iti pinansial a kasasaad: Dagitoy a gakat itukonna a pasayaaten ti negatibo nga impormasion maipapan iti pinansial a kasasaadmo tapno kualipikadoka a maaddaan iti credit card, lugan, wenno trabaho. Nupay adda dagitoy a kari, saan a matungpal dagiti nangyussuat dagiti karida.

6. Premio a bakasion: Makaawatka iti E-mail a mangpadpadayaw kenka a nangabakka iti bakasion a nakalaklaka ti bayadam. Ibagada a naisangsangayan ti pannakapilim. Laglagipem a minilion a surat ti naipatulod met iti dadduma, ket ti pagdagusan, taraon ken serbisio a maawatmo basbassit ti gatadna ngem iti nayanunsio.

[Credit Line]

Reperensia: U.S. Federal Trade Commission

[Ladawan iti panid 7]

Kanayon a malugi dagiti pyramid scheme

[Ladawan iti panid 9]

Aniaman a kontrata a pirmaam, masapul a nailanad iti dayta ti amin a termino ti puonan ken dagiti naaramid a kari