Panagsagaba iti Panangdadael ti Asin

I-PLAY

Panagsagaba iti Panangdadael ti Asin

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Australia

NAPATEG ti asin iti biag ti tao ken animal. Dayta ti mangbukel iti dandani 1 a porsiento iti bagitayo. Us-usarentayo dayta iti taraon, agas, ken pagpakan kadagiti dinguen. Kinapudnona, agarup 190 a milion a tonelada nga asin ti us-usaren ti lubong iti kada tawen. Ngem daytoy napateg ken nawadwad a substansia ti mangdaddadael iti dadduma kadagiti nabunga unay a talon ditoy lubong.

Agarup 40 a porsiento iti maapit a taraon iti intero a lubong ti aggapu iti 15 a porsiento a mapadpadanuman a talon iti lubong. Kinapudnona, agbalin a nabunga ti kasla langalang a daga no mapadanuman. Ngem gapu iti padanum, mabalin nga umapgad ti daga, isu nga in-inut a masabsabidongan. Bumassit ti apit gapu iti iyaapgad ti 50 a porsiento iti amin a mapadpadanuman a daga iti lubong. Kinapudnona, mapukaw kano iti kada tawen ti maysa a lugar a mamindua ti kadakkelna ngem iti Switzerland gapu iti iyaapgad ti danum ken nalabes a panagpadanum!

Iti librona nga Out of the Earth, kastoy ti pakdaar ni Daniel Hillel, maysa a nalatak a sientista ti mulmula, daga, ken siensia maipapan iti aglawlaw: “Tunggal maysa kadagiti di nadnadlaw nga inaramid ti tao a pangdadael a nakapukawan dagiti napalabas a sibilisasion ket adda katupagna iti agdama a lubongtayo . . . ngem nalawlawa pay ti apektado.” Ti kinaapgad ti daga ket paggasgastuan kanon ti ekonomia ti Estados Unidos iti lima a bilion a doliar iti kada tawen gapu ta bumasbassit ti maapit. Ngem malaksid iti Australia, adda sumagmamano a paset ti daga a kakaruan a naapektaran iti daytoy a pangdadael a pinataud ti tao.

Ti “White Death”

Iti kada oras gapu iti iyaapgad ti daga, tumiktikag ti nalawa a katriguan iti Makinlaud nga Australia a kaasping iti kalawa ti pagay-ayaman iti football. Kinuna ni Dr. Tom Hatton iti Commonwealth Scientific and Industrial Research Organization (CSIRO): “Nalawag a daytoy ti kadakkelan a krisis iti aglawlaw a sarsarangtentayo.”

Ti pannakasentro iti agrikultura iti makindaya nga Australia, a pagaammo kas ti Murray-Darling Basin, wenno ti talon iti aglawlaw dagiti karayan Murray ken Darling, ti kangrunaan a nalaka a maapektaran iti iyaapgad ti daga. Dayta a talon saklawenna ti kalawa ti Francia ken Espania no mapagtipon. Saklawenna ti tallo ket kakapat iti mapadanuman a daga ti Australia. Agtaud ditoy ti dandani kagudua ti intero a mateggedan ti Australia iti agrikultura. Ti karayan Murray ken Darling, a kangrunaan a mangpadanum iti daytoy a pannakasentro ti agrikultura ti mangbibiag iti rinibu a baresbes ken mangsupsuplay iti mainum a danum para iti tallo a milion a tattao.

Nakalkaldaang ta timmikagen ti 2,000 a kilometro kuadrado daytoy napateg a daga gapu iti iyaapgad ti daga, ket pattapattaen dagiti sientista a 10,000 a kilometro kuadrado ti agpegpeggad iti daytoy a dekada. Umap-apgad dagiti karayan Murray ken Darling ken dagiti waigda, ket iti dadduma a lugar, saanen a natalged nga inumen ti danum. Kadagiti nadam-eg a talon, iti ketegan dagitoy a karayan, mapatpataud dagiti immapgad ken awanen serserbina a baresbes. “White death” ti pangawag dagiti mannalon iti daytoy karkarna a pasamak.

Nupay kasta, saan laeng a dagiti talon ti agpegpeggad. Namakdaar dagiti sientista idiay CSIRO a gapu iti iyaapgad ti daga, inggat’ sangaribu a mula ken animal ti Australia ti agpegpeggad a maungaw. Kasta met a no agtultuloy ti kasasaad dagiti bambanag, nalabit kagudua kadagiti kita ti tumatayab iti Murray-Darling Basin ti mapukaw iti sumaganad a 50 a tawen. Usigem ti di panagsakbay a nakaigapuan daytoy a parikut iti aglawlaw.

Ti Pagtaudan ti Asin

Pagarupen dagiti sientista a kaaduan iti asin ti Australia ket naggapu iti angep ti taaw, a nakadanon iti kangrunaan a paset ti pagilian iti napalabas a rinibribun a tawen. No agtudo, marunaw ti asin iti angep ket maurnong iti daga. Patienda a ti nabati nga asin kadagiti baybay a dati nga adda iti dadduma a paset ti kontinente ti maysa pay a gubuayan. Marunaw ti asin babaen iti tudo a simlep kadagiti palunapin ti daga, ket in-inut a manglipus iti naapgad a paset iti uneg ti daga.

Iti panaglabas ti tiempo, dagiti kayo a eucalyptus ken dadduma pay a mula ti arigna a nangarpaw iti kontinente, a nagramut ken nagsaknap manipud iti 30 agingga iti 40 a metro iti uneg ti daga. Naisibug iti mula ti kaaduan a tudo a nagtinnag iti daga sa naisubli iti rabawna, a sadiay a nagalingasaw manipud kadagiti bulong. Gapu iti daytoy, nagtalinaed a nauneg ti danum. Ngem dagiti pamay-an ti panagtalon dagiti taga Europa a nangparang-ay ken namagprogreso iti Australia ramanenna met ti panaguma iti nalawa a paset ti daga. Gapu ta napukan ti kaaduan kadagitoy a kayo a nauneg ti ramutda, agraman ti panangpadanum iti nalawa a paset ti daga, rimmabaw ti danum. Isu a narunaw ti nabayagen a naurnong nga asin sa nayayus iti nadam-eg a rabaw ti daga.

Dagiti Makagapu iti Iyaapgad ti Daga

Ti kontrolado a padanum ti mangpapartak iti panagapit iti Murray-Darling Basin. Ngem kagiddan daytoy, nagbiit a rumabaw ti patar ti danum kadagiti talon. Ti naapgad a danum iti uneg ti daga ket makadanon metten kadagiti karayan, isu a makontaminar ti danum a tamnay. Daytoy ti mangpataud iti sabali manen a parikut a makuna a kas iyaapgad ti karayan. Maisubli met laeng ti naapgad a danum iti karayan kadagiti mapadanuman a talon, isu nga agtultuloy ti makadadael a siklo ti danum.

Ngem ad-adda a di madmadlaw ti kita ti kinaapgad a makuna a kas kinaapgad ti daga a manmano a matuduan. Iti intero a talon iti aglawlaw dagiti karayan, adda idi dagiti kayo a nauneg ti ramutda ngem nagbalinen a pagpastoran ken namulaanen kadagiti tinawen a maapit a sumagmamano la a pie ti kauneg dagiti ramutda. Ti tudo a dati nga inagsep dagiti kayo ket saanen a maagsep dagiti mula.

Pagbanaganna, pattapattaen dagiti sientista a 10 agingga iti 100 a daras nga ad-addan nga umagsep ti danum iti uneg ti daga ngem idi adda dagiti kayo iti kapatagan. Nagadu a kanayonan a danum ti immagsep iti daga iti napalabas a ginasut a tawen ta rimmabaw ti patar ti danum iti uneg ti Murray-Darling Basin agingga iti 60 a metro wenno nasursurok pay. Bayat a makadanon dagitoy immapgad a patar ti danum iti sumagmamano a metro iti rabaw ti daga, mangrugin nga agproblema ti mannalon iti mulana.

Bassiten ti maapit kadagiti dati a nadam-eg a talon. Mabayag pay sakbay a tumaud ti asin kadagiti paset ti daga nga aduan iti asin, agalingasawen ti naapgad a danum nga adda iti asideg ti rabaw ti daga. Idi damo, makaandur pay dagiti mula nga agtubtubo kadagitoy a paset ti daga, ngem bayat nga umad-adu ti asin a mailaok iti rabaw ti daga, tumiktikagen dayta.

Ti iyaapgad ti natikag a daga saanna laeng nga apektaran ti komunidad dagiti mannalon. Daddadaelennan ti dadduma a haywey ti gobierno, isu a mabibiitda a madadael. Dayta met ti mangdaddadael kadagiti pasdek, tubo, ken kanal kadagiti ili iti pagilian iti intero a Murray-Darling Basin.

Masolbar Pay Ngata ti Kasasaad?

Kasla agtultuloy a rumabrabaw ti patar ti naapgad a danum iti sumaganad a 50 agingga iti 100 a tawen. Sigun iti maysa a report, inton agtawenen iti 30 ti maysa a kappasngay ita, nadadaelton ti kalawa ti daga a kas iti estado ti Victoria—agarup kas iti kadakkel ti Great Britain. Ania ti kasapulan tapno masolbar daytoy makadadael a kasasaad?

“Masapul a naan-anay a balbaliwantayo ti panangtarawidwid ken panangusar iti [Murray-Darling] Basin tapno mamantener ti nasayaat a sistema ti ekolohia ken nabunga a panangusar iti daga,” kuna ti maysa a report ti gobierno. “Dakkelto ti magastos . . . Ngem awan kaimudingan dagitoy a gastos no idilig iti pannakadadael ti ekonomia, aglawlaw, ken kagimongan—no agtultuloy dagiti agdama a panangtarawidwid.”

Mangrugi a masolbar ti kasasaad no mamulaan iti kaykayo ti nalawa a paset ti talon iti aglawlaw dagiti karayan, ngem iti agdama, saan a maibilang a dakkel a panguartaan daytoy a pangngeddeng. Kinuna ti maysa a report dagiti sientista: “Ditay maisubli dagiti kasasaad a kaasping ti sistema ti nakaparsuaan. Iti adu a kasasaad, nakabambannayat ti panangpasayaat [manipud panagmula kadagiti kayo], no maaramid man dayta.”

Kabayatanna, maparparegta dagiti mannalon nga agmula kadagiti agramut iti nauneg wenno kadagiti mula a makaandur iti kinaapgad ti daga. Dadduma a negosiante ti agal-ala pay ketdin iti asin a nangdadael kadagiti talonda ken daytan ti panguartaanda. Dadduma ti agpangpanggep a mangusar iti immapgad a libtong tapno pagpaaduanda iti ikan, udang, ken mula iti baybay a kas iti arosip, aragan, wenno pukpuklo.

Saan laeng a ti Australia ti makapasar iti dayta. Malaksid no adda dagiti dadakkel a panagbalbaliw a mapasamak iti mabiiten, mamarpartaan ti panangiladawan ti Griego a pilosopo a ni Plato maipapan iti kadaanan a pagilianna: “Ti nabati itan iti dati a nadam-eg a daga ket kaasping ti iskeleton ti masakit a tao, ta napukawen ti amin a nataba a pasetna, ket ti tulangna laengen ti nabati.”

[Mapa iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MURRAY-DARLING BASIN

[Credit Line]

[Dagiti Ladawan iti panid 25]

Agtalinaed ti nagarinsaed nga asin iti pungdol ti kayo iti tengnga ti napadanuman a talon

Timmikag ti dati a nadam-eg a daga bayat a maurnong ti asin iti rabaw ti daga

[Credit Line]

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Dagiti umuna a pagilasinan ti pannakadadael—natikag a paset ti daga iti tengnga ti nadam-eg a talon

Matay dagiti mula gapu iti asin nga agpangato iti rabaw ti daga

Dagiti epekto ti iyaapgad ti daga iti dati a nabunga a talon

Dagiti maudi nga epekto no rumabaw ti patar ti danum

[Credit Line]

AGRIINGKAYO!