Agtultuloy a Pannakidangadang iti Danum

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY NETHERLANDS

“Mamindua iti kada aldaw, ti taaw agraman dagiti nagdadakkel a dalluyon layusenda daytoy nagdakkel a pagilian, isu a mapagduaduaan no ti daga ket sakup ti takdang wenno ti baybay. Agnanaed dagiti nakapimpiman nga umili sadiay kadagiti nangato a turod nga inaramidda a nangatngato ngem iti ammoda a kaadalman a patar ti danum.”

KASTA ti panangdeskribir ti Romano nga autor a ni Pliny the Elder idi immuna a siglo iti pannakidangadang dagiti umili kadagiti nababa a rehion iti igid ti North Sea maibusor iti baybay. Agtultuloy agingga ita daytoy a dangadang. Kinapudnona, agarup kagudua iti nasurok a 16 a milion nga umili iti dayta a rehion ti agnanaed ken agtartrabaho iti baba ti patar ti baybay.

Iti laksid ti agtultuloy a dangadang, dagitoy nga umili iti Netherlands, wenno dagiti Makimbaba a Pagilian dida ibilang ti bagida a nakapimpiman. Ipapantayon a mabalin a nababa ken bassit ti pagilianda, * ngem maysa dayta kadagiti kabaknangan a pagilian iti lubong. Ket di pakasdaawan a kaaduan nga irarang-ay ti Netherlands ket gapu iti danum ken iti pannakidangadang maibusor iti dayta.

Ti kinadam-eg ti daga ti napateg a makagapu no apay nga inkeddeng dagiti Olandes, dagiti umili iti Netherlands, ti agtalinaed iti daytoy a rehion. Maibagay unay dayta iti panagtalon, siensia ken arte ti panagmula kadagiti nateng, prutas ken masetas,  agraman panagtaraken kadagiti baka. Ken gapu ta dagiti dadakkel a karayan ti Europa ket agayus iti baybay ditoy, ti nakaisaadan ti pagilian ket napateg met iti ekonomia. Di pakasdaawan a ti Netherlands​—agraman ti sangladan ti Rotterdam, ti kadakkelan a puerto iti lubong​—ket maawagan a pagserkan iti Europa!

Nabayagen a Panagaramid Kadagiti Dike

Ngem ti irarang-ay ket saan a gapuanan laeng ti nakaparsuaan a di nagbannog dagiti tattao. Iti napalabas a 900 a tawen, dagiti Olandes iti daytoy a rehion nagaramidda iti dike, wenno tambak, tapno masalakniban ti pagilian kadagiti karayan ken iti baybay. Nagbanaganna, gapu iti rinibu a kilometro a dike, masalsalakniban itan ti Netherlands iti danum nga aggapu iti baybay ken karayan. Naisangsangayan daytoy a gapuanan!

Adda met dike ti dadduma a pagilian. Ngem ti nagdumaanda a kas iti kangato ti makagapu a napateg dagiti dike ditoy. Kinuna ni Koos Groen, maysa kadagiti autor ti libro a Dijken (Dagiti Dike): “No ikeddeng ti intero a populasion ti Switzerland ti agbakasion iti makatawen iti sabali a pagilian, inton agsublida, adda pay la sadiay ti dagada. No dagiti Olandes ti mangaramid iti kasta, inton agsublida, awanen ti kagudua iti dagada ken 75 a porsiento kadagiti balbalayda.” *

Kadagitoy nga aldaw, saanen a malayus ti minilion nga Olandes nga agnanaed iti baba ti patar ti baybay ken makaturogdan a naimbag no rabii gapu ta naparmekdan ti masansan idi a pakarigatanda maipapan iti danum. Usigem ti panagregget a mangmantener kadagiti aplaya ken karuburoban.

Panangmantener Kadagiti Aplaya ken Karuburoban

Kabayatan ti rinibu a tawen, napapintas ti natural a bangen a buklen dagiti aplaya ken karuburoban ket sinalaknibanda ti rehion manipud iti baybay. Ngem masansan a kumapuy daytoy a bangen gapu iti panagreggaay. Tapno masukatan daytoy a pukaw, adda dagiti naisangsangayan a barko nga agala iti darat manipud iti tukok ti baybay nga agarup 9 inggat’ 20 a kilometro iti taaw sada itambak dayta iti aplaya. Sipud idi 1970, nasurok a 85 a milion a metro kubiko a darat ti naisanglad tapno saan a margaay dagiti karuburoban iti pagilian!

 Ngem saan laeng a dagiti umili ti mabenepisiaran no mamantener dagiti karuburoban. “Nupay 1 la a porsiento ti saklawen dagiti karuburoban iti daga ti Netherlands,” sigun iti Olandes a periodiko nga NRC Handelsblad, “masarakan ditoy ti tallo a kakapat iti amin a kita ti tumatayab nga agnanaed iti pagilian ken dua a kakatlo kadagiti napatpateg a kita ti mula.”

Napaababa Dagiti Sarikedked

Nangaramid dagiti Olandes iti 32 a kilometro nga Afsluitdijk, wenno pangalad a dike, idi 1932. Namimpinsan a binalbaliwan daytoy a dike ti Zuider Zee, wenno Makin-abagatan a Baybay. Nagbalin a dan-aw IJs​selmeer ti dati a baybay iti uneg ti pagilian. Maigiddato iti dayta, nagbalin a nasurok la bassit a 1,300 a kilometro ti dati a kosta ti pagilian nga agarup 1,900 a kilometro.

Agarup 20 a tawen kalpasanna, idi 1953, kalpasan a natay ti 1,835 a tattao gapu iti makadidigra a layus, daddadakkel pay a proyekto ti inaramid dagiti agibangbangon iti dike. Kalatda a serraan ti amin a luek iti baybay iti makin-abagatan a laud ti pagilian malaksid kadagiti agturong iti sangladan ti Rotterdam ken Antwerp. Idi agangay, daytoy a Delta Plan, kas naipanagan iti proyekto, ti nangpabassit iti kosta ti pagilian iti agarup 622 a kilometro.

Salaknib Maibusor Kadagiti Karayan

Saan la a ti baybay ti pagtaudan ti napeggad a danum no di ket uray dagiti karayan nga agayus iti Netherlands sakbay nga agturong iti baybay. Iti arinunos ti tiempo ti lam-ek, kalpasan ti napaut a panagtudona, inton marunawen dagiti niebe iti bantay, agayus kadagitoy a karayan ti napigsa a danum nga aggapu iti Switzerland, Alemania, Francia, ken Belgium sada sumrek iti Netherlands.

Ti kasta kaadu a danum ti mabalin a pakaigapuan ti nakaro a parikut. Idi Pebrero 1995, kas pagarigan, dimmakkel dagiti karayan iti tengnga ti pagilian isu a nagamakda a margaay ti dike gapu iti napegges nga ayus. No masiwang dagitoy, malayus ti daga iti likud ti dike agingga iti adu a pie a kauneg. Kinuna ti nadakamat itay a ni Groen: “Manmano ti nakaamiris no ania ti mabalin a mapasamak no nasiwang ti dike ti karayan.”

 Awan Kalubna a “Baniera”

Saan a kas iti dadduma a pagilian, agdinamag ti Netherlands gapu kadagiti polder-na, dagiti “baro a daga” iti baba ti patar ti baybay, a nalikmut iti dike. Agingga idi ngudo ti maika-19 a siglo, konkontrolen dagiti molino ti angin ti kaadalem ti danum kadagiti polder. Kadagitoy nga aldaw, dagiti mangpaatian nga estasion a kontrolen ti computer ti mangar-aramiden iti dayta. Inlawlawag ni Peter No​wak, a mangmanmantener iti mangpaatian nga estasion nga asideg ti Amsterdam, no ania ti ramanen dayta.

“Mabalinmo nga iyarig dayta iti baniera,” kinuna ni Nowak. “Ti polder ket masansan a nababbaba iti sumagmamano a metro ngem iti patar ti baybay. Ti nanglikmut a dike ti manglapped iti pannakalayus ti polder. Ngem awan kalub ti polder isu a no bumayakabak ti tudo, mapno ti unegna wenno ti baniera. Tapno maliklikan ti nakaro a parikut, masapul a mapaatianan. Ngem pakaipanan ngay ti danum?”

Ti polder ket addaan kadagiti agkakanaig a kanal a pagayusan ti danum agingga iti mangpaatian nga estasion. Tapno saan nga agbara dagitoy a kanal, tunggal mannalon masapul a dalusanna ti kanal iti mismo a silongna. Ti mangpaatian nga estasion metten ti mangiturong iti sobra a danum ti polder iti boezem, ti nasayaat a sistema dagiti dan-aw ken kanal nga agserbi a pakaurnongan ti danum iti ruar ti polder. Ti sobra a danum iti boezem ket maipaayus iti baybay no agugot.

“Napateg iti ekonomia dagiti Olandes ti panangmantener iti umiso a kaadalem ti danum iti polder,” kinuna pay ni Nowak. “Kabayatan ti kalgaw, maipastrek ti danum agsipud ta kasapulan dayta dagiti mannalon kadagiti kanalda tapno makapagmulada. Dadduma a polder ti nakaimulaan ti maysa kadagiti kalatakan nga ilaklako ti pagilian iti dadduma pay a nasion​—dagiti sabong.”

Panagnaed iti Dati nga Ayan ti Baybay

Iti maika-20 a siglo, dagiti polder ket saanen a maibilang a basta kanayonan a talon; maibilangda met a kanayonan a pagnaedan. Idi dekada 1950, idi rinugian dagiti para iplano iti siudad ti nangdisenio iti il-ili kadagiti polder, bassit la ti kapadasanda iti panangorganisar kadagiti baro a komunidad. Ngem ita, no agpasiarka kadagiti polder, makitam a nagballigi dagiti nangiplano iti siudad iti panangibangonda kadagiti nabiag a komunidad iti lugar a dati a tukok ti baybay! Apay a dika umay tapno makitam?

Medio maamakka aya nga agpasiar iti baba ti patar ti baybay? Natural laeng dayta, ngem adu ti nasdaaw idi naammuanda a nakapasiardan a saanda man la a nadlaw. Kas pagarigan, no dimmagaska idiay Schiphol Airport, nga asideg ti Amsterdam, nagdisso ti eroplanom iti tukok ti dati a dan-aw a napaatianan ken napapintas itan. Gapu ta saanmo man la a nadlaw nga addaka iti agarup 4 a metro iti baba ti patar ti baybay, mapaneknekan a nagsayaat pay laeng ti kasasaad dagiti dike ditoy Netherlands!

[Footnotes]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 18]

Panaggigimong Iti BABA TI PATAR TI BAYBAY

Maysa kadagiti dua nga Assembly Hall dagiti Saksi ni Jehova ditoy Netherlands ti adda iti 5 a metro iti baba ti patar ti baybay. “Iti dalanmi a mapan iti mamindua iti kada tawen nga asambleami,” kinuna ti maysa kadagiti Saksi ni Jehova, “masansan a malagipmi ti kinuna ti Dios a nailanad iti Job 38:8 ken 11: ‘Siasino ti nangsagben iti baybay babaen kadagiti rikep ket kinunana: “Agingga ditoy mabalinmo ti umay, ket saan nga ad-adayo pay; ket ditoy nga agpatingga dagiti napannakkel a dalluyonmo”?’ Dagitoy a sasao ti mangipalagip kadakami nga adayo a nabilbileg ti panangkontrol ni Jehova iti kasta unay a puersa ti danum ngem iti maaramidan dagiti inheniero a mangdisenio kadagiti dike ken tambak ken mangiplano kadagiti sistema ti danum para kadagiti siudad ken ili, nupay nakaskasdaaw dagiti nagapuananda.”

[Kahon iti panid 19]

Siasino ti Mangay-aywan Kadagiti DIKE?

Dagiti dike ken kanal ket rumbeng a mamantener ken sagpaminsan a matarimaan. Sipud idi Edad Media agingga ita, inaramid daytoy dagiti autoridad a mangay-aywan iti maysa a lugar ken rehion. Naawaganda iti grupo a mangtartarawidwid iti danum. Dagitoy a grupo ket naibasar iti prinsipio nga addaan iti tallo a sistema: interes, bayad, ken kalintegan a mangaramid iti desision. Siasinoman nga aginteres iti kinatalged dagiti dike ket masapul a bayadanna ti panangaywan ken panangmantener. Ngem adda met kalinteganna a mangaramid iti desision maipapan iti pannakamantener dagiti dike ken iti pannakausar ti makolekta a kuarta.

Sipud pay idi maika-12 a siglo nga addan grupo a mangtartarawidwid iti danum ditoy Netherlands. Ita, adda pay la ti nasurok a 30 a kasta a grupo. Adda pannakabalin dagiti autoridad iti probinsia a mangbuangay, mangpasardeng, ken mangkontrol iti kasta a grupo. Makaammoda a mangikeddeng iti kaadu ken pakabuklan dagiti mangmanmantener iti dike. Agnanaed dagiti miembro daytoy a grupo iti lugar a rumbeng a salaknibanda. Nasayaat ti panggepda nga agtrabaho a naimbag​—ti pannakaaywan ken kinatalged dagiti mismo a pamilia ken komunidadda. No agatab, bantayanda ti dike. Sisasaganada nga agtignay babaen ti panangitambakda kadagiti sinako a darat ken dadduma pay nga alikamen tapno saan a masiwang. Sigurado a maay-aywanan a naimbag dagiti dike gapu iti daytoy nabayagen a sistema ti grupo a mangtartarawidwid iti danum.

[Dagiti Mapa iti panid 16]

(Kitaem ti publikasion)

No awan dagiti karuburoban ken dike, masansan a malayus daytoy lugar a nakoloran iti asul

[Ladawan iti panid 16, 17]

Naaramid dagiti nagdadakkel a dike iti baybay tapno masalakniban ti nababbaba a daga iti likudan dagiti dike

[Ladawan iti panid 17]

Iti kada tawen, maitambak ti minilion a metro kubiko a darat

[Ladawan iti panid 18]

Talaga a gagangay kadagiti lugan ti lumasat iti nababbaba a dalan ngem iti paglayagan dagiti barko

[Ladawan iti panid 18]

Ti napasamak idi 1953 a didigra iti dike

[Picture Credit Line iti panid 17]

Dua a retrato: Met vriendelijke toestemming van het Nederlandse Ministerie van Verkeer en Waterstaat

[Picture Credit Line iti panid 18]

Makinngato a dua a retrato: Met vriendelijke toestemming van het Nederlandse Ministerie van Verkeer en Waterstaat