“Nalabit Dakayo ni Dr. Livingstone?”

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Tanzania

“Iti sirok ti puon ti mangga nga adda idi ditoy, nagam-ammo da Henry M. Stanley ken David Livingstone, idi Nobiembre 10, 1871.”​—Plake iti Livingstone Memorial Monument idiay Ujiji iti Dan-aw Tanganyika, Tanzania.

NASUROKEN a maysa a siglo ti napalabas idi imbaga ni Stanley ti nalatak a kablaaw a: “Nalabit dakayo ni Dr. Livingstone?” Iti dadduma a lugar malaksid iti Tanzania, mabalin a manmano ti makaawat iti kinapateg daytoy a panagam-ammo.

Nakatulong ngarud ti panagpasiarmi iti Livingstone Memorial Museum idiay Tanzania. Siraragsak a pinasangbaynakami ti giyami a ni Mr. Mbingo. Inlawlawagna: “Iti lugar a nakaipatakderan ti monumento, adda idi dakkel a puon ti mangga, nga iti sirokna, nagam-ammo da Stanley ken Livingstone.” Dayta itan ti nagtubuan ti dua a dadakkel a puon ti mangga. Kinunana: “Ammoyo, idi dekada 1920, matmatayen ti immuna a puon ti mangga. Saan a nagballigi ti panangikagumaan a mangsalbar iti dayta. Isu a dua a paramut ti naimula iti asideg ti monumento.”

Siasino ni Livingstone?

Bayat a nagtugawkami iti linong ti maysa kadagiti puon ti mangga, inlawlawag ni Mr. Mbingo a ni David Livingstone ket naipasngay idi 1813 idiay Blantyre a bassit nga ili iti Scotland. “Nupay indakdakkelna ti rigat, nabaelanna ti nagtrabaho tapno masuportaran ti panageskuelana ket nasanay iti kinadoktor ken kinamisionero.” Naammuanmi nga imbaon ti London Missionary Society ni Livingstone idiay Africa. Binusbosna ti 30 a tawen ti biagna sadiay ket nagbalin a mabigbigbig a managsukisok ken misionero.

“Namitlo nga immay ditoy Africa ni Dr. Livingstone,” kinuna ti giyami. “Damo nga immay ditoy South Africa idi 1841. Idi 1845, ni Livingstone inkasarna ni Mary Moffat, anak ti padana a misionero a ni Robert Moffat.” Uppat ti annakna ken Mary. Ket nupay kimmuyog ni baketna kenkuana iti adu a panagbiahena, bassit laeng ti tiempo ni Livingstone nga agpaay iti pamiliana. Natay ni Mary Livingstone gapu iti malaria idi 1862 bayat ti ikukuyogna iti maysa kadagiti panagbiahe ni lakayna.

Kastoy ti kuna ti The New Encyclopædia Britannica: “Sisasagana ni Livingstone a mangisaknap iti Kristianidad, komersio, ken sibilisasion​—patienna a makatulong daytoy tallo banag a manglukat iti Africa​—nga agpaamianan agingga iti labes ti beddeng ti South Africa ken agingga iti tengnga ti kontinente. Iti nalatak a sasaona idi 1853 inlawlawagna ti panggepna: ‘Lukatak ti dalan nga agturong iti uneg, agingga a matayak.’” Saan laeng ngarud a panagebanghelio ti panggep dagiti panagbiahe ni Livingstone. Pinagreggetanna a pasardengen ti panaglako kadagiti tagabo. Nagustuanna met ti agsukisok isu nga inkeddengna a takuaten ti ubbog ti Nilo.

 Ngem nakita ni Livingstone a dakkel unay ti trabaho ket dina kabaelan a bukodna. Idi 1857, imbagana iti maysa a grupo dagiti agtutubo a lallaki idiay Cambridge University: “Ammok nga iti sumagmamano pay a tawen matayakto iti dayta a pagilian, a silulukaten; diyo palubosan a maserraan manen! Agsubliak iti Africa tapno padasek a lukatan ti dalan agpaay iti komersio ken Kristianidad; mabalin kadi nga itultuloyyo ti trabaho a rinugiak? Ibatik ti trabaho kadakayo.”

Nupay kasta, adayo ti nadanon ni Livingstone a nangsukisok iti intero a sentral Africa. Malaksid iti dadduma pay, natakuatanna ti dakkel a dissuor iti Karayan Zambezi, a pinanagananna iti Dissuor ti Victoria, nga impasurotna iti nagan ni Reyna Victoria. Kalpasanna, inladawanna ti dissuor a kas ‘ti kapipintasan a buya a nakitana idiay Africa.’

Ti Panagbirok

Inlawlawag ti giyami: “Ti naudi a panagbiahe ni Livingstone ket nangrugi idi 1866. Nupay kasta, nagririri ti kakaduana. Pimmanaw ti dadduma kadagiti pasurotna ken nagawidda idiay Zanzibar, a nangiwarasanda iti saosao a natayen ni Livingstone. Ngem intultuloy ni Livingstone ti panagbirokna. Iti makindaya a takdang ti Dan-aw Tanganyika, idiay Ujiji, nangipasdek iti sentro dagiti panagbiahe.

“Ngem agarup tallo a tawenen nga awan ti damag ti Europa maipapan ken Livingstone. Impagarupda a natayen. Ti agipabpablaak iti periodiko a New York Herald nangibaon ngarud iti maysa a reporter nga agnagan iti Henry Morton Stanley a mangbirok ken Livingstone​—natay man wenno sibibiag. Siempre, saan a pimmusay wenno napukaw ni Livingstone. Ngem agkasapulan unay iti abasto ken medio masakit. Idi Nobiembre 1871, maysa kadagiti katulongan ni Livingstone ti immay iti balayna nga agpukpukkaw: ‘Mzungu anakuja! Mzungu anakuja!’” Dayta ti sasao a Swahili para iti, “Adda um-umay a puraw a lalaki!”

Kinapudnona, ni Stanley binirbirokna ni Livingstone iti dandani walo a bulan. Umuna, napan idiay Africa sa dimmagas idiay India, ket simmangpet iti isla ti Zanzibar idi Enero 6, 1871. Idi Marso 21, 1871, nagrubbuat idiay makindaya a takdang ti siudad ti Bagamoyo nga addaan iti innem a tonelada nga abasto ken 200 a tinangdanan a lallaki. Nakapegpeggad ti 1,500 a kilometro nga panagbiahe nga awanan iti mapa! Adalem dagiti karayan gapu iti napigsa a tudo. Ni Stanley ken ti kaduana a lallaki nagsagabada iti malaria, sakit, ken pannakabannog. Aduan pay iti buaya dagiti amin a karayan; napabutngan ni Stanley idi adda buaya a nangguyod iti maysa kadagiti naudi nga asnona agingga a natay. Iti sabali pay a gundaway, nagistay di nalisian ni Stanley ti  panangkemmeg kenkuana ti buaya! Nupay kasta, desidido ni Stanley nga agballigi. Naparegta iti damag nga adda puraw a lalaki nga agnanaed idiay Ujiji.

Idi asidegen ni Stanley iti Ujiji, nagsaganan a makisabet. Kuna ti libro nga Stanley nga insurat ni Richard Hall: “Kimmuttong ken nabannogen ni Stanley, ngem nariknana a rumbeng nga ipakitana a naturtured ngem [kadagiti immuna a managsukisok] bayat iti pannagnana a simrek iti ili. Ngamin, nagpateg dayta a kanito​—ken dina laeng maibanag dayta no di ket maisuratna pay. Amin a nakikadua iti panagbiahe nagisuotda iti kapintasan a nabatbati a kawesda. Nangikabil ni Stanley iti baro a bedbed ti kallugongna a naaramid iti pith (ungkay ti maysa a mula), nagkawes iti nadalus a puraw, ken nabiton a naimbag ti sapatosna.”

Insalaysay ni Stanley ti simmaganad a napasamak: “Nagpatingga met laengen ti panagbiahe . . . Adda grupo dagiti mararaem nga Arabo; ket idi umas-asidegak, makitak ti puraw a rupa ti maysa a lakay a kaduada. . . . Inikkatmi dagiti kallugongmi, ken kinunak, ‘Nalabit dakayo ni Dr. Livingstone?’ ket kinunana, ‘Wen.’”

Ti Nagbanaganna

Naiplano idin ni Stanley a di unay agbaybayag a manginterbiu ken mangisurat iti estoriana. Nupay kasta, nagbiit a nagbalin nga aggayyem da Livingstone ken Stanley. Insalaysay ti giyami: “Sumagmamano a lawas a nakipagnaed ni Stanley ken Livingstone, ket sinukisokda ti Dan-aw Tanganyika. Pinadas ni Stanley a kombinsiren ni Livingstone nga agsubli idiay Europa, ngem kayat ni Livingstone ti agtalinaed tapno birokenna ti ubbog ti Nilo. Isu nga idi Marso 14, 1872, naliday ti panagpinnakada da Stanley ken Livingstone. Nagsubli ni Stanley iti kosta, a nanggatanganna kadagiti abasto sana impatulod dagitoy ken Livingstone. Kalpasanna, nagawiden ni Stanley idiay Europa.”

Ania ti napasamak ken Livingstone? Inlawlawag ti giyatayo: “Idi Agosto 1872, intuloy ni Livingstone ti panagbirokna iti ubbog ti Nilo. Nagpaabagatan agingga iti Zambia. Nupay kasta, kimmapuy ti salun-atna gapu iti bannog ken sakit. Idi Mayo 1, 1873, nasarakan a natayen. Dagiti katulonganna . . . binalsamarda ti bagina, ket inkalida ti puso ken bagisna iti daga ti Africa. Kalpasanna, naibiahe ti bangkay ni Livingstone iti agarup 2,000 a kilometro agingga idiay Bagamoyo. Sadiay nga inawat dagiti misionero. Nayurnos a maibiahe a mapan idiay Zanzibar sa kalpasanna idiay Britania. Simmangpet ti bangkayna idiay London idi Abril 15, 1874, sa naitabon idiay Westminster Abbey tallo nga aldaw kalpasanna. Dandani nakatawen sakbay a nakadanon ti bangkay ni Livingstone iti nakaitabonanna.”

Nagsubli ni Stanley idiay Africa tapno ituloyna ti panagsukisok nga imbati ni Livingstone. Indauluan ni Stanley dagiti panagbiahe iti aglawlaw ti Dan-aw Victoria ken Dan-aw Tanganyika ken ti nagayusan ti dakkel a Karayan Congo.

Sigurado a maapresiar ti tured ken determinasion dagiti tattao a kas kada Livingstone ken Stanley. Kuna ti Britannica maipapan ken Livingstone: “Dagiti natakuatanna maipapan iti​—geograpia, teknolohia, medisina, ken iti kagimongan​—nakaipaayda kadagiti nauneg a pannakaammo a masirsirarak pay la ita.” Ket nupay da Livingstone ken Stanley malaglagipda kas managsukisok ken saan a mangaskasaba ken reporter, nakatulong ti trabahoda tapno maisaknap ti pannakaammo iti Biblia pinulpullo a tawen kalpasanna.

Gapuna, adu a misionero dagiti Saksi ni Jehova ti nakatulong iti ginasut a ribu nga Africano nga umawat iti kinapudno ti Biblia. Kinapudnona, idiay Ujiji, a damo a nagam-ammuan da Stanley ken Livingstone, nakalatlatak ti trabaho dagiti Saksi a panangiranud iti kinapudno ti Biblia, ta no makita ida dagiti umili kadagiti ridawda, gagangay a damagenda, “Nalabit dakayo dagiti Saksi ni Jehova?”

[Mapa iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Lake Victoria

Dagiti panagbiahe ni Livingstone

Cape Town

Pantalan ti Elizabeth

Kuruman

Dan-aw Ngami

Linyanti

Luanda

Dan-aw Victoria

Quelimane

Mozambique

Mikindani

Zanzibar

Chitambo

Dan-aw Tanganyika

Nyangwe

Ujiji, ti nagam-ammuan ti dua a lallaki

Ti panangbirok ni Stanley ken Livingstone idi 1871

Zanzibar

Bagamoyo

Ujiji, ti nagam-ammuan ti dua a lallaki

[Credit Line]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 22, 23]

Ni David Livingstone

[Credit Line]

Livingstone: Manipud iti libro a Missionary Travels and Researches in South Africa, 1858

[Ladawan iti panid 22, 23]

Ni Henry M. Stanley

[Ladawan iti panid 23]

Dissuor ti Victoria

[Ladawan iti panid 24]

Iranranud ti maysa kadagiti Saksi ni Jehova ti kinapudno ti Biblia idiay Ujiji