Salaknibam ti Kudilmo!

“Saan nga ammo dagiti tattao a nakapegpeggad ti panagkainaran . . . ken makadadael dayta iti DNA ti kudil. Mabalin a kasla di makadangran ti panagkainaran ngem mabalin a makapakanser ti masansan a pannaka-sunburn ti kudil.”​—Dr. Mark Birch-Machin, eksperto iti kanser ti kudil.

TI KUDIL ti kadakkelan a paset ti bagi. Dayta ket 1.8 a metro kuadrado para iti kalkalainganna ti katayagna a lalaki ken 1.6 a metro kuadrado para iti kalkalainganna ti katayagna a babai. Addaan daytoy kadagiti receptor a makarikna iti ut-ot, sagid, ken temperatura. Ti kudil ti umuna a salaknib ti bagitayo manipud iti pudot, lamiis, ken pannakadangran, agraman kadagiti sabidong, kemikal, ken rugit. Lapdanna ti iseserrek ken iruruar dagiti pluido iti bagitayo. Nupay kasta, ti init ket kabusor ti kudil. Ngem saan aya a napateg iti biag ti silnag ti init?

Wen. Tapno dumakkel dagiti mula a pagbibiagtayo kasapulanda ti silnag ti init. Kasta met a ti sangkabassit a silnag ti init tignayenna ti bagitayo a mangpataud iti bitamina D, a mangrunaw iti calcium ken mangpapigsa kadagiti tulang. Ngem dina kayat a sawen a no nasayaat ti sangkabassit, nasaysayaat ti ad-adu. Ti init ket mangisilnag iti ultraviolet (UV) a radiasion, a pakaigapuan iti din maagasan a pannakadadael ti kudil. Daytoy ti maysa a pakaigapuan iti nasapa a panagkuretret ti kudil.

Adda nakarkaro pay a peggad nga impakdaar ti libro a Saving Your Skin: “Ti silnag nga ultraviolet dadaelenna ti DNA [ti gene a mangibaga iti aramiden dagiti selula, kas iti panagbingay ti selula], pakapuyenna ti resistensia ken mabalin a tignayenna dagiti kemikal iti bagi a mangpataud kadagiti agsasaruno a pakaigapuan iti kanser.” Nakabutbuteng a panunoten no maaddaanka iti kanser. Ngem kasano kaadu dagiti addaan iti kanser iti kudil? Rumbeng kadi a pagdanagantayo dayta?

Kanser iti Kudil​—Sakit iti Kaaldawantayo

Kuna ti The Merck Manual a daytoy ti kaaduan a kita ti kanser iti lubong. Idiay Estados Unidos, 1 iti kada 6 agingga iti 7 a tattao ti maaddaan iti dadduma a kita ti kanser iti kudil. Ngem umad-aduda. Sigun ken Dr. I. William Lane iti libro a The Skin Cancer Answer, “mapattapatta itan a 50 a porsiento kadagiti tattao a makagteng iti edad a 65 ti makapataud iti maysa a kita ti kanser ti kudil.” Sigun iti American Academy of Dermatology, ti makapapatay a melanoma, ti pakatayan ti agarup 7,500 iti tinawen iti dayta a pagilian ken umad-aduda. Manmano kadagiti kayumanggi ti agkanser iti kudil, ngem agpegpeggadda met.

Apay a nagbalinen nga epidemia ti kanser iti kudil? Nupay mabalin nga adu ti pakaigapuanna,  kas iti panagnaed iti nangato a lugar, ti kaadayo manipud iti kaamiananan ken kaabagatanan a paset ti daga, ti kapuskol ti manglinong nga ulep, ken ti kasasaad ti ozone layer, ti nakaro a panagkainaran ti kangrunaan pay laeng a pakaigapuanna. Nagbaliwen dagiti estilo ti panagbiag. Umad-adun ken nalaklakan kadagiti di main-inaran iti panggedan ti agbakasion kadagiti aplaya ken aglinglingay a sumang-at iti kabambantayan ken ag-ski. Nagbaliw met dagiti uso. Nupay gapu iti kinaemma ket atiddog ti kawes a paglangoy idi dagiti babbai ken lallaki, ita nakitkitingen, isu a mainaran ti kaaduan a kudilda. Immadu metten ti agkanser ti kudilda. Nasirsirib kadi dagiti Bedouin nga agnanaed iti desierto ta nagayad dagiti kawesda ken agtapungorda?

Kanser iti Kudil​—Talaga a Nakapegpeggad

Ti basal cell carcinoma, squamous cell carcinoma, ken ti makapapatay a melanoma ti tallo a kaaduan a kita ti kanser iti kudil. Ti basal cell ken ti squamous cell carcinoma ket mangrugi iti makinrabaw a kudil, a kaaduanna ket 1/25 iti maysa laeng a milimetro ti kaunegna. Agparang dagitoy saan a melanoma a kanser gapu iti kanayon a panagkainaran, kas iti panagkainaran dagiti trabahador iti ruar, ken kaaduanna agparang laeng kadagiti paset ti bagi a main-inaran, kas iti rupa ken dagiti takiag. * Dagitoy a carcinoma ket mabalin a mangrugi kas siding wenno dumakkel a sugat iti kudil, a masansan nga agdara, ken saan a naan-anay nga umimbag. Mabalin nga agwaras, ket apektaranna dagiti tisyu iti aglawlawna. Agarup 75 a porsiento kadagiti kanser iti kudil ti basal cell carcinoma. Nupay manmano ti squamous cell carcinoma, nabibiit nga agwaras daytoy iti dadduma a paset ti bagi. Naimbag no nasapa a maammuan ta nupay dagiti kanser a saan a melanoma ti kalakaan nga agasan a kita ti kanser iti kudil, mabalin nga ipatay no di maagasan.

Dagiti makapapatay a melanoma, a lima la a porsiento iti amin a kita ti kanser iti kudil ket mangrugi met iti makinrabaw a kudil. Agparang a ti sagpaminsan a nakaro a panagkainaran ti maysa a kangrunaan a pakaigapuan ti melanoma, kas iti mapasamak kadagiti agbakbakasion a trabahador a saan a main-inaran. Agarup 50 a porsiento kadagiti makapapatay a melanoma ti agtaud kadagiti nangisit a siding, a nagtubo a nangnangruna iti makinngato a paset ti bukot ken kadagiti gurong.

Daytoy a kita ti kanser iti kudil ti ad-adda a makapapatay, ta no saan a nasapa a maagasan, mabalin nga apektaranna ti dermis, ti makin-uneg a katuon ti kudil, a sadiay ti ayan dagiti urat a pagtarayan ti dara ken ti pluido a lymph. Nagbiit nga agwaras. Kuna ti oncologist wenno eksperto kadagiti tumor a ni Dr. Larry Nathanson: “Ti narigat a maawatan iti melanoma ket nalaka nga umimbag no nasapa a maagasan. Ngem no nagwarasen, narigaten a mapaimbag dayta iti man agas wenno radiasion.” Kinapudnona, dua wenno tallo laeng a porsiento kadagiti pasiente a nagwarasen ti melanoma-da ti agbiag iti lima a tawen. (Kitaem ti kahon iti panid 7 dagiti nasapa a pagilasinan iti melanoma.)

Siasino dagiti agpeggad nga agkanser iti kudil? Malaksid kadagiti kanayon a mainaran wenno sagpaminsan a nakaro nga agkainaran, agpeggad a nangnangruna dagiti napudaw, olandes ti buok ken matada, dagiti sidingan ken pekasan, ken adda miembro ti pamiliada a  nagkanseren ti kudilna. Manmano kadagiti nakaykayumanggi ti agkanser ti kudilda. Kayatna kadi a sawen a no nakaykayumanggika, basbassit ti peggad nga agkanser ti kudilmo? Saan, ngamin nupay saan unay nga apektaran ti radiasion nga UV ti kayumanggi a kudil, madangran dayta bayat ti panagkainaran tapno agpakayumanggi, ket ti masansan a pannaka-sunburn pakaruenna ti panagpeggad nga agkanser ti kudil.

Panangagas iti Kanser iti Kudil

Depende iti kita ti tumor, ti ayan ken kadakkelna, ken napalabas a pannakaagasna, adda sumagmamano a pamay-an ti panangagas: operasion a mangikkat iti kanser, panangkarus, pananguram babaen iti de koriente a dagum, cryosurgery (panangelado), ken radiotherapy. Narigat nga ikkaten ti amin a selula nga addaan iti kanser. Epektibo a mangikkat iti basal cell ken squamous carcinoma (95 agingga iti 99 a porsiento a maimbagan), ti pamay-an a maawagan iti Mohs surgery, a babaen iti nagbabassit a sugat maikkat dagiti selula nga addaan iti kanser, ken ibatina ti kaaduan a nasalun-at a tisyu ken saan a mangibati iti nakadkadlaw a piglat. Iti aniaman a panangagas, mabalin a kasapulan a matarimaan dagiti tisyu.

Kuna ti U.S. National Institute on Aging: “Mabalin a maagasan ti amin a kita ti kanser iti kudil no masapa a matakuatan ken sakbay nga agwaras.” Isu a napateg no masapa a maammuan dayta. Ngem ania ti maaramidan tapno malapdan ti panagkanser ti kudil?

Panagsursuro no Kasano a Masalaknibam ti Bagim Manipud iti Nakaro a Panagkainaran

Napateg no sursuruem sipud pay iti kinaubingmo no kasano a masalaknibam ti bagim manipud iti nakaro a panagkainaran. Sigun iti The Skin Cancer Foundation, kaaduan ‘ti agkainaran iti agarup 80 a porsiento iti panagbiagda sakbay nga agtawenda iti 18. Napattapatta a mamindua nga agpeggad ti maysa a maaddaan iti melanoma inton nataenganen uray no naminsan laeng a na-sunburn ti kudilna bayat ti kinaubingna.’ Ngamin, ti kanser iti kudil ket 20 wenno ad-adu pay a tawen sakbay a tumaud. (Kitaem ti kahon iti panid 8 para kadagiti makatulong a singasing iti natalged a panagkainaran.)

Ti Australia ti kaaduan kadagiti agkanser ti kudilda​—nangruna ti melanoma. * Ngamin, kaaduan kadagiti agnanaed iti daytoy a pagilian ket napudaw nga imigrante a naggapu iti Amianan a Europa, a kaaduan kadakuada ti agnanaed kadagiti igid ti baybay iti nainar nga aplaya. Ipakita ti panagadal kadagitoy nga imigrante a no simmangpetda iti Australia idi ubbingda pay, ad-adda nga agpeggadda a maaddaan iti melanoma, isu a masapul a masursuruanda maipapan iti natalged a pamay-an ti panagkainaran bayat nga ubbingda pay. Adda inwayat ti gobierno ti Australia a napinget a kampania, a nangusar iti slogan nga “Agkamiseta, Agkallugong, ken Aglosionka,” a mangisuro kadagiti tattao maipapan kadagiti pagdaksan ti init. Bimmassit ti bilang dagiti agtutubo a naaddaan iti melanoma iti dayta a pagilian gapu kadagitoy a kalkalainganna a panangbalbaliw iti estilo ti panagbiag.

No maipapan kadagiti sunscreen wenno losion, makatulong ti panangusar iti nasamay a produkto nga addaan proteksion kontra UVA ken UVB. Napateg daytoy uray no nalulem agsipud ta 85 a porsiento iti silnag nga UV ti sumarut iti ulep. Sumarut met dayta iti nalitnaw a danum. Isingasing ti dadduma nga eksperto nga aglosionka iti addaan proteksion iti init (SPF) nga agarup 15. Tapno maammuam no kasano kabileg ti proteksion daytoy, imultiplikarmo iti 15 ti bilang ti minuto a kaaddam iti kainaran sakbay a ma-sunburn ti kudilmo. Aglosionka koma iti kada dua nga oras, ngem daytoy dina doblien ti kapaut ti panangsalaknibna.

 Namakdaar met ti The Skin Cancer Answer a saanka koma a maallilaw a natalgedka ta naglosionka iti makasalaknib iti panagkainaran. Awan ti losion a 100 a porsiento a makalapped iti pannaka-sunburn ti kudilmo, wenno talaga a makalapped iti panagkanser ti kudil. Kinapudnona, mabalin pay ketdi a pakaruen ti losion ti peggad iti panagkanser ti kudilmo​—no napapauten ti panagkainaram gapu ta naglosionka. Kinuna pay ti libro: “Awan ti nataltalged ngem iti panagannad iti panagkainaran. ‘Nagsayaat’ a panglapped iti panagkanser ti kudil ti panagkawes iti atiddog ti manggasna ken nagayad ken panaglinong no agmatuon.”

Ti ngay panagpakayumanggi iti uneg babaen kadagiti sun lamp ken tanning bed? Napattapatta a dandani katupag ti uppat nga oras a panagkainaran ti 20 a minuto a kaaddam iti salon a pagpakayumanggian. Naipagarup a natalged ti panagpakayumanggi iti salon ta agusar laeng iti radiasion a UVA, a kasla di mang-sunburn iti kudil. Ngem kinuna ti The Skin Cancer Answer: “Pagaammo itan a nakarkaro a sumarut ti UV-A iti kudil ngem iti UV-B, a mabalin a mangpakanser iti kudil, ken mabalin pay a dadaelenna ti sistema ti imiunidad.” Maysa a panagadal a naipadamag iti internasional nga edision ti The Miami Herald ti nakatakuat a dagiti babbai nga agpakayumanggi kadagiti salon iti maminsan iti kada bulan wenno masansan pay ket “kimmaro iti 55 a porsiento ti panagpeggad a maaddaanda iti melanoma.”

Isu a nasken nga amirisem a naimbag dagiti natalged a pamay-an ti panagkainaran. Laglagipem a ti pannaka-sunburn-mo ita ket mabalin a tumaudto a kanser iti kudil iti sumaganad a 20 wenno ad-adu pay a tawen iti masanguanan. Kasano a sinaranget ti dadduma ti kanser iti kudil, ken ania ti nakatulong kadakuada a mangdaer iti dayta?

[Footnotes]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 7]

DAGITI KANGRUNAAN A PAKAILASINAN TI MAKAPAPATAY A MELANOMA

1. Bangking ti sikigan ti kaaduan a nabiit pay a melanoma. Nagtimbukel dagiti kadawyan a siding ken agpapada ti igidda.

2. Masansan a bangking ti aglawlaw ti nabiit pay a melanoma ken mabalin pay a saan nga agpapada ti igidna. Nalamlamuyot ken agpapada ti aglawlaw dagiti kadawyan a siding.

3. Iti damo, mailasin ti melanoma babaen iti nadumaduma a kolor kape, kayumanggi, wenno nangisit. Bayat a dumakdakkel ti melanoma, agbalinen a nalabaga, puraw, ken asul. Kolor kape laeng ti maris dagiti kadawyan a siding.

4. Dakdakkel dagiti nabiit pay a melanoma ngem iti gagangay a siding ket dumakkelda iti nasurok nga innem a milimetro.

[Credit Lines]

Impaay ti: The Skin Cancer Foundation

Dagiti kita ti kudil: Dagiti retrato ket impaay ti Skin Cancer Foundation, New York, NY, www.skincancer.org

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

DAGITI MAKATULONG A SINGASING A MANGSALAKNIB ITI KUDILMO

1. Saanka unay nga agkainaran, nangruna iti nagbaetan ti alas 10:00 t.b. ken alas 4:00 t.m., dagiti oras a kapigsa dagiti makadangran nga ultraviolet (UV) a radiasion.

2. Sukimatem ti kudilmo manipud ulo agingga kadagiti ramay dagiti sakam maminsan iti kada tallo a bulan.

3. No addaka iti ruar, aglosionka iti addaan proteksion iti init nga SPF 15 wenno nangatngato pay. Tallopulo a minuto sakbay nga agkainaranka, aglaboka iti losion ken iti kada dua nga oras kalpasanna. (Saan koma a malabo ti losion dagiti ubbing nga awan pay innem a bulanda.)

4. Suruam dagiti annakmo no kasano a masalaknibanda iti panagkainaran no ubbingda pay, ta mangrugi iti kinaubing ti pannakadadael ti kudil a pakaigapuan ti kanser ti kudil.

5. Agpantalonka, agkaweska iti atiddog dagiti manggasna, agpayabyabka, ken agantiparaka iti pangsalaknib kontra iti UV.