Intayon Idiay Isle of Man

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

SADINO ngata ti papanam tapno makitam dagiti pating a maawagan iti basking shark? Maysa kadagiti kasayaatan a lugar ket iti Isle of Man, nga adda iti Irish Sea. Aglayag dagiti agpasiar manipud idiay Isle of Man​—a dandani agpapada ti kaadayona manipud England, Ireland, Scotland, ken Wales​—tapno buyaen dagitoy naamo, ken agtimbang iti lima a tonelada nga ikan nga agkaan kadagiti nagbabassit nga animal ken mula a tumtumpaw iti danum, nga isu ti kakaisuna a taraonda. Daytoy “ti kasayaatan a lugar agpaay iti ekoturismo, wenno panagpasiar a di mangdangran iti aglawlaw,” kinuna ti maysa a naturalista iti dayta a lugar a ni Bill Dale.

Ania aya ti buya ti Isle of Man? Ti 570 a kilometro kuadrado a berde a tanap, kolor kape a tay-ak, dan-aw ken waig, nagpipintas a baybay, rangkis, ken kosta a kabambantayanna ti pagnanaedan ti 70,000 a tattao. Intayon ket sukisokentayo ti dadduma kadagiti gameng daytoy aduan iti pakasaritaan a paset ti Britania.

Pagpasiaran Dagiti Turista

Dagiti agpasiar iti historiko nga Isle of Man masansan nga agbirokda iti maysa a kita ti pusa a maawagan iti Manx cat. Karuprupa ti pusa daytoy karkarna nga animal, ngem at-atiddog dagiti kamaudina ngem kadagiti kamaunana, isu a kasla liebre dayta. Kasta met nga awan ipus ti Manx cat. Nupay awan ti makaammo iti nagtaudanna, adda dagiti mangibaga a sinigsiglon ti napalabas, nangisangpet dagiti marino kadagiti kuting manipud Asia, nga ayan dagiti awanan ipus a pusa, isu a timmanor daytoy a kita ti pusa iti daytoy nga isla.

Maallukoy met dagiti sangaili iti Isle of Man Tourist Trophy a karera iti motorsiklo a maangay iti kada tawen. Ti dalanen dagiti motorsiklo ket buklen ti nasurok nga 60 a kilometro a haywey. Iti damo a karera a naangay idi 1907, kurang nga 65 a kilometro iti kada oras ti kangatuan a promedio a kapartak. Kadagitoy nga aldaw, nasurok a 190 a kilometro iti kada oras ti mangabak a promedio a kapartak. Siempre, napeggad nga isport dayta, isu nga adun a nakamotorsiklo ti natay iti napalabas a tawtawen. *

Dagiti guyoden ti kabalio a lugan a nagparada idiay Douglas, a kabesera ti isla, ket makaparagsak a mangipalagip iti kasasaad idi un-unana. Ti sabali pay ket ti 24 a kilometro nga Isle of Man Steam Railway, ti nabatbati a riles ti akikid a tren nga agbibiahe iti isla idi un-unana. Nasurok la bassit a 100 a tawen ti napalabas, naglukat ti Manx Electric Railway. Dadduma kadagiti trambiana ti agtultuloy a sumangsang-at iti nasurok nga 600 a metro iti tuktok ti Snaefell, ti kangatuan a bantay ti Isle of Man.

Ti Great Laxey Wheel

Adda naaramidan ti buli, pirak, ken zinc iti irarang-ay ti isla, nangruna idiay Great Laxey Mine. Ti Great Laxey Wheel ket nangayed a monumento gapu iti kinalaing dagiti inheniero a nangibangon iti dayta idi 1854 idi panawen ni Reyna Victoria ken ti diseniadorna a ni Robert Casement, ti anak ti maysa nga agar-aramid kadagiti kayo a pilid iti dayta a lugar. Nasurok a 20 a metro ti diametrona ken papaandaren ti danum nga agayus manipud iti bubon iti ngato ti tanap. Bayat nga agrikus ti pilid iti mamindua ket kagudua a daras iti kada minuto, agsakdo dayta iti 950 a litro a danum manipud iti kauneg a 360 a metro, isu nga agtalinaed nga awan ti danum ti tangbaw ti pagminasan.  Ti biradorana a naikabit iti sistema dagiti tangbaw nga agarup 180 a metro ti kaatiddogna, ti kanayon a mangpaandar iti sistema a pagbomba iti danum iti pagminasan. Ti ehe laeng daytoy dakkel a pilid ket agtimbang iti sangapulo a tonelada.

Iti abagatan a pungto ti rueda ti danum nakadispley ti nakalupkopan iti landok a Three Legs of Man, a dua a metro ti diametrona. Ania ti nagtaudan ken ti ipasimudaag daytoy a simbolo, a maus-usar itan a mangirepresentar iti Isle of Man?

Kalpasan ti 1246, ti Three Legs of Man ket makitan kadagiti timbre dagiti karta kas opisial a simbolo ti isla. Ti disenio ket natakuatan iti maysa a plorera dagiti Griego a napetsaan iti maikanem a siglo K.K.P. ken nainaig iti krus dagiti Griego, wenno gammadion. Akseptaren ti kaaduan a ti simbolo irepresentarna dagiti silnag ti init ken nainaig iti panagdayaw iti init. Kasano a nakadanon dayta  idiay Isle of Man? Mabalin a naisangpet dayta manipud Mediteraneo babaen ti pannakinegosio iti Sicilia​—maysa a isla a mangus-usar met iti kastoy a simbolo​—wenno manipud kadagiti sensilio dagiti Norsemen, wenno Viking. Ti tallo a gurong a nalingdan iti kalasag a kas iti makita kadagitoy nga aldaw ket inusar idi agangay dagiti ari iti Isle of Man.

Isla nga Aduan iti Kontrobersia

Dagiti Romano pinarmekda ti England idi 43 K.P. ket nagtalinaed a sakupda iti agarup 400 a tawen, ngem kasla dida inkankano idi ti Isle of Man, a pinanaganan ni Julius Caesar iti Mona. Rimmaut dagiti Norsemen idi maika-9 a siglo, ket nagtalinaedda agingga iti ngalay ti maika-13 a siglo. Dagitoy a natured a managsukisok manipud Scandinavia imbilangda ti isla a maitutop a base iti panagnegosioda ken iti panangrautda kadagiti kabangibang a luglugar. Kabayatan dagitoy a tawen a naipasdek ti Tynwald, ti parliamento dagiti Manx. Maipagarup a dayta ti kabayaganen iti lubong a nagtultuloy a nasional a parliamento. *

Idi agangay, ti Isle of Man ket inturayan ti Scotland, Wales, Ireland, England, ken Norway iti nadumaduma a tiempo. Kalpasanna, idi 1765, ti Parliamento ti Britania ginatangna ti isla. Ita, ti teniente a gobernadorna ti agserserbi a personal a pannakabagi ti Reyna ti Britania, ta ti isla ket iturturayanna ti bagina ken agpampannuray iti Reyna bayat a tagtagiragsakenna ti apagapaman a wayawaya kas pinansial a sentro iti ballasiw taaw. Agim-imprenta met isla iti bukodna a selio ken addaan kadagiti bukodna a sensilio ken papel de banko, a ti balorna ket katupag ti kuarta dagiti Briton.

Manx​—Ti Koneksionda Kadagiti Celt

Manx ti kaunaan a pagsasao iti Isle of Man, maysa a miembro ti grupo dagiti Celtic iti nalawa a pamilia dagiti pagsasao ti Indo-Europa. Ti Manx ket nagtaud iti Gaelic ti Ireland ken nainaig iti Gaelic ti Scotland. Nasurok a 100 a tawen ti napalabasen, kastoy ti naibaga maipapan iti Manx: “Mapukpukawen dayta a pagsasao​—kas iceberg kadagiti makin-abagatan a latitude.” Ket agpayso a kasta. Ti kaudian nga agsasao iti Manx ket natay idi 1974, idi agtawen  iti 97; ngem kas paset iti tawid ti isla, maisursuro manen ti Manx kadagiti eskuelaan.

Saan a kas iti Gaelic ti Ireland wenno Gaelic ti Scotland, ti Manx ket nagtalinaed a di maisurat a pagsasao agingga idi arinunos ti 1610. Idi 1707, ti The Principles and Duties of Christianity ti kaunaan a libro a naisurat iti Manx. Di nagbayag, nayimprenta metten ti dadduma pay.

Idi 1763, sigaganat a nakiddaw ti pannakaipatarus ti Biblia agpaay kadagiti Manx agsipud ta iti dayta a tiempo, dua a kakatlo kadagiti agnanaed iti isla ti makasao laeng iti Manx. Nabuntog ti pannakaipatarus ti nadumaduma a libro ti Biblia sipud idi 1748 gapu ta limitado dagiti pasilidad ken manmano dagiti eskolar a mabalin a mangaramid iti daytoy a trabaho. Uppat a pulo a kopia ti kompleto a Biblia nga usaren dagiti klero ti nayimprenta idi 1775, ket idi 1819 addan nairuar a 5,000 a kopia nga agpaay iti kaaduan. Ania ti epektona? Idi damo nga imbasa kenkuana ti anakna ti Kasuratan a Manx, kastoy ti makapikapik a kinuna ti maysa nga ina: “Addatayo iti kasipngetan agingga ita.”

Duapulo ket lima a lallaki ti nangipatarus iti daytoy a Biblia manipud iti Ingles a King James Version ti 1611, ket manmano met kadakuada ti mabalin nga agkonsulta iti Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan, ti Septuagint. Ti nagan ti Dios ket kapadpada latta ti Ingles​—Jehovah. * Kinapudnona, kas iti insurat ni W. T. Radcliffe idi 1895, daytoy a Biblia ket “maysa a pammadayaw iti panagadal a saan nga umsien ti asinoman a de adal a Manx.”

Kristianidad Ita

Saan a napukaw ti panagraem iti Biblia kadagiti agnanaed iti isla, ket agdinamag ditoy dagiti Saksi ni Jehova gapu iti panagadalda iti Biblia. Ti kabaruan a Kingdom Hall-da, iti napintas a lugar iti sakaanan ti Belmont Hill, idiay Douglas, ket naibangon idi Mayo 1999. Iti panangipadamagna nga inringpas dayta dagiti boluntario a bin-ig a Saksi ni Jehova iti innem laeng nga aldaw, kastoy ti kinuna ti Isle of Man Examiner: “Dayta ket mabalin a maibaga a bassit a milagro.”

No maisar-ongkanto iti daytoy nagpintas nga isla, namnamaem a dagiti naemma ti panagsasaoda nga agnanaed iti dayta ti mamagbalin iti panagpasiarmo a nakallalagip ken makaparagsak. Ngem agannadka no makisasaoka iti maysa nga umili a Manx. Para kenkuana, “ti kangrunaan a paset ti pagilian” ket ti Isle of Man; ti England ket “sabali pay nga isla.”

[Footnotes]

[Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

IRELAND

SCOTLAND

ENGLAND

WALES

Irish Sea

ISLE OF MAN

[Ladawan iti panid 15]

Manx Electric Railway a trambia

[Ladawan iti panid 15]

Ti Great Laxey Wheel

[Ladawan iti panid 14, 15]

Isle of Man Steam Railway

[Ladawan iti panid 15]

Ti awan ipusna a Manx cat

[Ladawan iti panid 16]

Basking shark

[Ladawan iti panid 16]

Buya ti kosta manipud iti Peel Hill

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti Peel Harbor, agraman ti kastilio ti Peel iti aglawlaw

[Picture Credit Line iti panid 15]

Amin a retrato malaksid iti makintengnga a simbolo: Copyright Bill Dale, IsleOfManPhotos.com

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Pating: The Basking Shark Society; makinkannawan a bassit a retrato ken aglawlaw: Copyright Bill Dale, IsleOfManPhotos.com