Baluarte ti Terezín​—Di Nakalapped iti Panagsagaba

ITI nagtengngaan dagiti siudad ti Dresden ken Prague iti sentral a Europa ti ayan ti ili ti Theresienstadt (wenno Terezín). Masarakan dita ti nagdakkel a baluarte a napalikmutan iti napupuskol a pader. Naibangon dayta tapno ti pagilian ket saan a mastrek ti buyot dagiti kabusor ken masalakniban dagiti umili iti aglawlaw.

Ni Joseph II nga ari ti Alemania ken emperador ti Nasantuan a Roma ti nagpaibangon iti baluarte. Adda pay sadiay a mismo idi nasurbey ken naisaad ti bato a pundasion dayta idi ngudo ti 1780. Naibangon ti baluarte kas pammadayaw iti inana a ni Emperadora Maria Theresa, isu a naawagan dayta iti Terezín (Czech a nagan), nga “Ili ni Theresa” ti kaipapananna. * Adda tiempo nga agarup 14,000 a tattao ti nagtrabaho iti dayta a lugar. Nairingpas ti kaaduan a trabaho iti las-ud ti uppat a tawen.

Iti pannakairingpasna idi 1784, ti Terezín ti kadakkelan a baluarte iti intero a dagdaga dagiti Hapsburg. Dagiti pamay-an ti inhenieria a nausar idi naibangon dayta a baluarte ti kabaruan iti dayta a tiempo. Ngem sakbay pay a nairingpas, nakadkadlawen ti panagbalbaliw dagiti taktika ken estratehia ti militar.

Dagiti puersa ti kabusor ket saanen a manglakub iti kastilio no rautenda ti maysa a pagilian. Palawlawanda laengen dagiti purok iti asideg sada samsaman dagita. Gapuna, idi 1888, ti Terezín ket saanen a nausar kas baluarte militar. Dagiti akaba a makinruar a paderna ket napagbalin a napipintas a parke nga addaan kadagiti pagnaan ken pagtutugawan.

Ti Baluarte ken ti Ili

Nadisenio ti Baluarte ti Terezín kas nasarikedkedan nga ili. Iti likud dagiti napupuskol a paderna ti pagdagusan dagiti soldado ken ti pamiliada, agraman dadduma pay a sibilian.

Iti abay ti kangrunaan a baluarte, adda naaramid a basbassit a baluarte a nausar kas pagbaludan nga ay-aywanan ti militar. Idi rugi ti 1800’s, naibalud sadiay dagiti bumusbusor iti Imperio dagiti Hapsburg. Agarup 100 a tawen kalpasanna, naibalud met sadiay dagiti agtutubo a nairaman iti pannakapapatay ni Archduke Francis Ferdinand idiay Sarajevo idi 1914. Saanda a nadusa iti ipapatay gapu ta awan pay 20 ti tawenda. Ngem idi agangay, natay ti kaaduan kadakuada iti pagbaludan. Naparparigatda, ket nagbagtit ti dadduma kadakuada. Ti mismo a pimmatay a ni Gavrilo Princip ket natay iti dayta a pagbaludan bayat ti Sangalubongan a Gubat I.

Nagdindinamag ti Bassit a Baluarte kas ti kadaksan  a pagbaludan iti Austria-Hungary. Masansan a nadagsen ti naikawar kadagiti balud iti nalamiis ken naagneb a bartolina. Bayat ti Sangalubongan a Gubat II, ad-adda manen a nakaal-alingget ti nakausaran ti baluarte.

“Spa Terezín”​—Ti Kinaagpaysuanna

Kalpasan a rinaut ken sinakup dagiti Nazi ti pagaammo itan a Czech Republic, nagipandan kadagiti Judio iti kangrunaan a baluarte idi 1941. Ti ili ti Theresienstadt ket pinagbalin dagiti Nazi a pagnaedan dagiti Judio. Kinunada a nasken a mapagsisina dagiti di agkakapuli tapno maliklikan ti panagraranget dagiti Judio ken di Judio. Napagparang iti publiko a ti ili ket “Spa Terezín” wenno lugar nga ekslusibo a pagpaagasan dagiti Judio. Ngem ti kinaagpaysuanna, sililimed nga implano dagiti Nazi nga ikisap dagiti Judio.

Iti makindaya a paset ti Europa, nakaaramiden dagiti Nazi kadagiti pagpatayan a kampo. Kadagita nga in-inut a naipan dagiti Judio manipud Theresienstadt ken dadduma pay a lugar tapno mapapatay. * Nupay nagdinamag ti kaadda dagita a kampo sipud idi ngalay ti 1930’s, pinagparang dagiti Nazi a koreksional a pasilidad laeng dagita. Ngem umad-adun dagiti damag maipapan iti kasasaad kadagiti kampo. Gapuna, napilitan dagiti opisial ti Nazi a paneknekan kampay idi iti nadumaduma a pagilian a di agpayso dagita nga akusasion. Kasano?

Bayat ti Sangalubongan a Gubat II, idi 1944 ken 1945, naawis dagiti pannakabagi ti International Red Cross a manginspeksion iti kangrunaan a baluarte tapno makitada a mismo ti mapaspasamak. Ngem tapno agparang nga “Spa Terezín” laeng ti baluarte, impamuspusan dagiti Nazi a papintasen dayta.

Agkakapintas a nagan ti naisukat kadagiti numero dagiti bloke. Adda naaramid a sinsinan a banko, eskuelaan ti ubbing, ken tiendaan. Adda pay naluktan a restawran iti sentro ti komunidad. Natarimaan ti sango ti balbalay, namulaan ti parke nga adda iti sentro, ken adda naaramid a pabilion a nakapatokaran iti musika.

Kalpasanna, naawis nga agpasiar dagiti pannakabagi ti Red Cross. Napalubosanda a makisarita kadagiti pannakabagi kano ti bukod a gobierno dagiti Judio sadiay. Ngem dagita ket umili a napili a naimbag tapno sumungbat kadagiti saludsod sigun iti eksakto nga insuro dagiti Nazi kadakuada bayat ti pannakasanayda. Iti namindua a panaginspeksion dagiti  pannakabagi ti Red Cross, sibaballigi a naallilaw ida dagiti Nazi. Kadagiti report dagiti pannakabagi, sibibiddut a dineskribirda ti Theresienstadt kas gagangay nga ili dagiti Judio a nagsayaat ti pannakaaywan dagiti umili. Idi nakapanawen dagiti pannakabagi ti International Red Cross, nagtultuloy a nagsagaba, nagbisin ken natay dagiti Judio iti uneg ti baluarte ti Theresienstadt. Manmano kadakuada ti sibibiag idi nagpatingga ti Sangalubongan a Gubat II.

Ti Bassit a Baluarte

Ti Bassit a Baluarte ket inusar met dagiti Nazi kas pagbaludan. Umasping kadagiti kampo konsentrasion ti kadakes ti kasasaad sadiay. Para iti adu kadagiti pinullo a ribu a lallaki ken babbai a naibalud sadiay, ti Bassit a Baluarte ket pakaidagasanda laeng sakbay a maipanda iti dadduma kadagiti daddadakkel a kampo nga adda iti teritoria ti Alemania.

Di kumurang a 20 a Saksi ni Jehova manipud Prague, Pilsen, ken dadduma pay a paset ti pagilian ti naibalud iti Bassit a Baluarte. Ania ti basolda? Dida kayat a suportaran dagiti Nazi ken nagtalinaedda a neutral iti politika. Nupay naiparit ti trabahoda a panangasaba, intultuloy dagiti Saksi nga iranud ti naimbag a damag manipud Biblia. Nagsagabada gapu laeng iti pammatida. Ti dadduma ket napapatay wenno naparparigat agingga a natay.

Masursuro a Leksion

Kuna ti Biblia: “Dikay ikabil ti panagtalekyo kadagiti natan-ok, wenno uray iti anak ti naindagaan a tao, a kenkuana awan pannakaisalakan. Ti espirituna pumanaw, isu agsubli iti dagana; iti dayta nga aldaw mapukaw dagiti panunotna.” (Salmo 146:3, 4) Ti Baluarte ti Terezín ket nalawag a pagarigan daytoy a kinapudno.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 20]

DAGITI SAKSI NI JEHOVA ITI BASSIT A BALUARTE

Kaaduan kadagiti Saksi ni Jehova a naibalud idiay Theresienstadt ket napalutpot nga umuna idiay hedkuarter dagiti Gestapo idiay Prague. Kalpasan ti pannakaibaludda idiay Theresienstadt, kadawyanna a maipanda kadagiti kampo konsentrasion idiay Alemania. Kasanoda a nadaeran dagiti nagdakes a kasasaad iti pagbaludan agraman ti pannakaiputongda?

Malagip ti maysa a babai a Saksi a naibalud idiay Theresienstadt: “Gapu ta diak kayat a malipatan dagiti pannursuro ti Biblia, sangkapanunotko dagita. Iti tunggal pagbaludan a nakayakarak, binirokko ti dadduma a Saksi. No masarakak ida, makisaritaak kadakuada. Inkagumaak met ti nangasaba no ipalubos la ketdi ti kasasaad.”

Nalawag nga epektibo ti inaramidna. Isu ket nagtalinaed a matalek iti unos ti pannakaibaludna ken iti simmaganad a tawtawen.

[Ladawan iti panid 18]

Selio a nakaipakitaan ti nagpintas a Terezín bayat ti Sangalubongan a Gubat II

[Ladawan iti panid 19]

Dagiti kassangpet a balud ket mapaspastrek iti baraks. Ti karatula iti Aleman ket: “Arbeit Macht Frei” (Ti Trabaho ket Mangwayawaya)

[Ladawan iti panid 19]

Dagiti tabla a pagiddaan iti seksion a para kadagiti babbai iti baluarte

[Ladawan iti panid 19]

Dua a ladawan: Impaay ti Memorial Terezín

[Picture Credit Line iti panid 20]

Kangrunaan a pagserkan iti Bassit a Baluarte