ITI adu a pagilian, kanayon nga adda krimen. Kas pagarigan, adda hues iti maysa a pagilian a nangibaga: “Nakalkaldaang ta amin ket mabiktimanto iti krimen.” Iti dadduma a lugar, mabalin a manmano ti krimen. Nupay kasta, minamaag ti agbalin a kampante ta no kastaka, nalakaka nga agbalin a biktima.

Agnanaedka man iti lugar a nakaro wenno manmano ti krimen, kasano a mapagbalinmo a nataltalged ti biagmo ken dagiti ay-ayatem? Ti maysa a makatulong ket ti panangipangag iti daytoy a prinsipio ti Biblia: “Makita ti manakem ti dumteng a riribuk ket liklikanna, ngem sarakusoken ti saan nga agpampanunot a tao ket agbabawi kalpasanna.” (Proverbio 22:3, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia) Kinaagpaysuanna, idagadag ti polisia ti panagannad—ti nasaksakbay a panangliklik iti krimen.

Saan la a ti pannakadangran ti bagi ken pannakapukaw ti sanikua ti resulta ti krimen. Adu a biktima ti agsagsagaba met iti agpaut a pannakadangran ti panunot ken emosion. Nagpateg ngarud nga aramidentayo ti amin a kabaelantayo nga ad-adda a mangsalaknib iti bagitayo! Bayat a sipapanunotka iti dayta a kalat, panunotem no kasano a maipamuspusam a salakniban ti bagim iti uppat a kita ti krimen—armado a panagtakaw, seksual a panangatake, cybercrime, ken identity theft.

Ania dayta? Ti panangusar iti pammutbuteng wenno puersa tapno maala ti saan a kukua.

Ania ti epektona iti tattao? Kalpasan ti agsasaruno nga armado a panagtakaw idiay Britain, napaliiw ti maysa nga abogado a nupay saan a nadangran ti bagi dagiti biktima, napasaranda amin ti mental a panagsagaba. “Imbaga ti dadduma a madandanagan ken marigatanda a maturog,” kinunana, “ken dandani aminda ti nagkuna a nagkaro ti epekto dayta iti inaldaw a trabahoda.”

Ania ti mabalinmo nga aramiden?

• Agsiputka. Oportunista dagiti mannanakaw. Kaykayatda a biktimaen dagiti saan a nasiput. Siputam ngarud dagiti mangpalpaliiw kenka, obserbaram ti aglawlawmo, ken dika agbartek wenno agdroga tapno kanayon nga alertoka. “No nakainum wenno nakadroga ti maysa a tao,” narigrigat nga “agpanunot a naimbag ken mangilasin iti posible a peligroso a kasasaad,” kuna ti maysa nga encyclopedia ti salun-at.

• Salaknibam ti sanikuam. Iserram a naimbag ti luganmo ken dagiti ridaw ken tawa ti balaymo. Dika pulos mangpastrek iti estranghero. Idulinmo dagiti napateg nga alikamem; dimo iparammag dagita. “Nasaysayaat ti agpakumbaba,” kuna ti Proverbio 11:2 (Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia). Dagiti mannanakaw—a pakairamanan dagiti agkasapulan unay nga ubbing—masansan a puntiriaenda dagidiay mangiparammag kadagiti nangina nga alahas ken gadyetda.

• Agpatulongka. “Ti dalan daydiay maag umiso iti bukodna a matmata, ngem daydiay umimdeng iti pammatigmaan masirib.” (Proverbio 12:15) No agbibiaheka, ipangagmo ti singasing dagiti mapagtalkan a lumugar, agraman dagiti autoridad. Maibagada kenka dagiti lugar a nasken a liklikam ken maisuroda no kasanoka nga agannad ken saan a matakawan.

Ania dayta? Saan la a tumukoy dayta iti panangrames no di ket ramanenna ti dadduma pay a kita ti seksual a pannakidenna nga addaan panangpangta, panangpuersa, wenno pammutbuteng.

Ania ti epektona iti tattao? “Nakalkaldaang unay ta saannaka la nga apektaran dayta bayat a maab-abusoka,” kinuna ti maysa a narames. “Dimo malipatan ken burburiborennaka dayta iti mabayag a tiempo ken balbaliwanna ti panangmatmatmo iti biag. Apektaranna met ti biag dagiti ipatpategmo.” Siempre, saan a basol ti biktima ti napasamak no di ket ti nangrames.

Ania ti mabalinmo nga aramiden?

• Ipangagmo ti riknam. “No agduadua wenno alusiisenka iti maysa a lugar wenno tao, pumanawkan,” imbalakad ti maysa a departamento ti polisia idiay North Carolina, U.S.A. “Dimo ipalubos nga adda manglapped kenka a pumanaw no agsuspetsakan wenno adda sabalin nga atapmo.”

• Agtignayka a sikokompiansa; agalertoka. Dagiti seksual a mangbikbiktima puntiriaenda dagiti nalaka nga allilawen ken saan a nasiput. Isu a sikokompiansa a magnaka ken kanayon nga agalertoka.

• Alistuam ti agtignay. Agriawka. (Deuteronomio 22:25-27) Agtalaw wenno lumabanka iti di namnamaen a pamay-an. Ket no posible,  agkamangka iti natalged a lugar ken awagam ti polisia. *

Ania dayta? Tumukoy dayta iti krimen babaen ti panagusar iti Internet. Ramanenna ti panangsaur tapno makaliklik iti panagbayad iti buis ken makagun-od iti benepisio ti gobierno, panangusar iti credit card ti dadduma, ken panangala iti kuarta para kadagiti tagilako a di maipatulod. Karaman met dagiti scams, kas ti panangloko kadagiti agpuonan ken subasta iti Internet.

Ania ti epektona iti tattao? Binilion a doliar ti mapukaw kadagiti biktima ken iti intero a kagimongan gapu kadagita. Usigem ti maysa a pagarigan. Nakaawat ni Sandra iti e-mail nga impagarupna a naggapu iti bankona, a mangkidkiddaw nga i-update-na iti Internet dagiti personal a detalyena. Sumagmamano a minuto kalpasan nga impatulodna dagiti personal nga impormasionna, naklaat idi nakitana a ti $4,000 (U.S.) iti account-na ket nayakaren iti maysa a banko iti sabali a pagilian. Dagus a naduktalan ni Sandra nga adda nangloko kenkuana.

Ania ti mabalinmo nga aramiden?

• Agannadka! Dika agpaallilaw kadagiti kasla propesional a Website, ken laglagipem a dagiti legal a pinansial nga institusion dida agipa-e-mail kenka kadagiti kompidensial unay nga impormasion. Sakbay a gumatang wenno agpuonanka iti Internet, ammuem nga umuna ti reputasion ti kompania. Kuna ti Proverbio 14:15 (Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia): “Patien ti maag ti amin a mangngegna; annadan ti manakem ti pannagnana.” Agannadka met no makitransaksionka kadagiti kompania nga adda iti sabali a pagilian. No rumsua dagiti problema, narigrigat a solbaren dagita.

• Analisarem ti kompania ken dagiti pagannurotanna. Isaludsodmo iti bagim: ‘Adda kadi a talaga aktual nga opisina daytoy a kompania? Husto kadi ti numero ti teleponona? Addanto kadi ekstra a bayadak a dida nasaksakbay nga impakaammo? Kaano a maideliber ti orderko? Mabalin kadi a maisubli ti ginatangko wenno ti imbayadko?’

• Agduaduaka no kasla imposible ti tukon. Dagiti agum ken dagidiay kayatda ti maaddaan iti banag nga awan kasukatna ti kangrunaan a puntiria dagiti mangloko iti Internet. Ti appanda ket mabalin a dakkel a sueldo para iti bassit a trabaho, pautang wenno credit card uray no saanka a kualipikado, wenno garantisado a dakkel a ganansia iti ipuonam. “Usigem a naimbag no legal ti aniaman a tukon iti panagpuonan,” kuna ti Federal Trade Commission (FTC) ti U.S. “No dakdakkel ti ikarida a ganansia, dakdakkel ti peggad. Dika tumulok iti panangpilit nga agpuonanka no dimo pay nasierto a legal dayta.”

Ania dayta? Ramanen dayta ti illegal a panangala ken panagusar iti personal nga impormasion ti maysa a tao tapno agaramid iti kalokuan wenno dadduma a krimen.

Ania ti epektona iti tattao? Mabalin nga usaren dagiti mannanakaw ti personal nga impormasionmo tapno makaalada iti credit card wenno makautangda wenno makalukatda iti baro nga account. Kalpasanna, utangdanton nga utang nga usarda ti naganmo! Uray no makanselar ti utang, mabalin nga adu a tawen nga agtalinaed a dakes ti reputasionmo kadagiti pinansial nga institusion. “Maapektaran ti amin no nadadael ti reputasionmo kadagiti pinansial nga institusion—nakarkaro pay dayta ngem iti matakawan iti kuarta,” kinuna ti maysa a biktima.

Ania ti mabalinmo nga aramiden?

• Saluadam dagiti kompidensial nga impormasion. No adda online a transaksionmo iti banko wenno gumatangka babaen iti Internet, regular a baliwam dagiti password-mo, nangruna no nagusarka iti pangpubliko a kompiuter. Kas nadakamaten, agsuspetsakan no makaawatka  iti e-mail a mangkidkiddaw iti kompidensial a personal nga impormasion.

  Saan la a kompiuter ti us-usaren dagiti mannanakaw iti personal nga impormasion. Padasenda ti aniaman a kabaelanda a pamay-an tapno makaalada kadagiti importante a dokumento, kas iti bank statements, checkbooks, credit cards, ken numero iti social security. Isu nga idulinmo a naimbag dagita, ken pirgipirgisem ti amin a kompidensial a dokumento sakbay nga ibellengmo. Siempre, no atapem a napukaw wenno natakaw ti maysa a dokumento, ireportmo a dagus dayta.

• Imonitormo ti amin nga account-mo. “No sipapanunotka nga agannad, epektibo dayta a panglaban iti . . . identity theft,” kuna ti FTC, sana innayon: “Mabalin a dakkel ti maitulongna no nasapa a madlawmo ti posible nga identity theft.” Regular ngarud a sukimatem dagiti bank statement-mo, binulan no mabalin, ken kitaem no adda dagiti karkarna a transaksion. No posible, agkiddawka iti kopia ti credit report manipud iti mapagtalkan nga ahensia, ken sukimatem a naimbag dagiti account ken credit card nga adda iti naganmo.

Siempre, awan ti sigurado iti kaaldawantayo. Uray dagiti kaannadan ket nabiktiman iti krimen. Nupay kasta, kanayon a pagimbagantayo no ipangagtayo ti sirib ken pannakaawat nga adda iti Biblia. “Saanmo a panawan dayta, ket aywanannakanto. Ayatem dayta, ket saluadannakanto.” (Proverbio 4:6) Kangrunaanna, ikari ti Biblia nga agpatingganto ti krimen.

Apay a makapagtalektayo a ti krimen ket pagpatinggaen ti Dios? Usigem dagitoy:

• Kayat ti Dios a pagpatinggaen ti krimen. “Siak, ni Jehova, ayatek ti kinahustisia, guraek ti panagtakaw agraman ti kinakillo.”—Isaias 61:8.

• Adda pannakabalinna a mamagpatingga iti krimen. “Naindaklan unay ti pannakabalin ti Dios. . . . Nalinteg ken awan idumdumana iti pannakilangenna.”—Job 37:23, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

• Inkarina a dadaelenna dagiti nadangkes ken isalakanna dagiti nalinteg. “Magessatto dagiti mismo a managaramid iti dakes.” “Dagiti nalinteg tagikuaendanto ti daga, ket agtaengdanto nga agnanayon iti dayta.”—Salmo 37:9, 29.

• Inkarina ti natalna a baro a lubong kadagiti nasungdo kenkuana. “Dagidiay naemma tagikuaendanto ti daga, ket pudno a maragsakandanto iti napalalo iti kinaruay ti talna.”—Salmo 37:11.

Natukay kadi ti pusom kadagita a sasao? No wen, pangngaasim ta iwayaam a sukimaten ti Biblia tapno ad-adu pay ti maammuam maipapan iti panggep ti Dios para iti sangatauan. Awan ti makaartap iti Biblia iti linaonna nga aglaplapusanan a makatulong a sirib. Awanen ti sabali a libro a makaipaay kadatayo iti sigurado a namnama nga agpatingganton ti krimen. *