Ammoyo Kadi?

Ania ti kayat a sawen ni Jesus idi kinunana ken Saulo: “Ti agtultuloy a panangkugtar kadagiti tirad a pangabug parigatennaka”?​—Aramid 26:14.

▪ Idi tiempo ti Biblia, agar-aramat dagiti mannalon iti tirad a pangabug tapno maiturong dagiti animal bayat ti panagaradoda. Natirad dayta nga alikamen, a mabalin a 2.5 metro ti kaatiddogna. Madangran ti animal no maatrasanna ti natirad a metal iti ungto ti pangabug. Masansan a sinanpaet ti sabali nga ungtona, a maaramat a panglekkab iti rugit, pitak, wenno ruot a naimelmel iti arado.

No dadduma, mausar daytoy kas armas. Ti Israelita nga ukom ken mannakigubat a ni Samgar pinapatayna ti 600 a Filisteo “babaen ti maysa a tirad a pagabug iti baka.”​—Uk-ukom 3:31.

Dinakamat met ti Kasuratan daytoy nga alikamen iti piguratibo a pamay-an. Kas pagarigan, insurat ni Ari Solomon a ti sasao ti masirib a tao ket “kaslada kadagiti tirad a pagabug,” a mangiturong iti maysa tapno makaaramid iti umiso a desision.​—Eclesiastes 12:11.

Ti napagungar a ni Jesus nagaramat met iti kasta a piguratibo a sasao. Binalakadanna ni Saulo, a mangidaddadanes kadagiti Kristiano, nga isardengna a ‘kugtaran dagiti tirad a pangabug.’ Iladawan dagita a sasao ti maysa a nasubeg nga animal a dina kayat ti agpaiturong iti mangtartaraken kenkuana. Nainsiriban nga impangag ni Saulo ti balakad ni Jesus ken binaliwanna ti panagbiagna, ket nagbalin idi agangay a ni apostol Pablo.

Kasano nga ammo dagiti Judio idi umuna a siglo no ania ti oras iti rabii?

▪ Dagiti Judio idi umuna a siglo C.E. agus-usarda iti kuadrante (sundial) tapno maammuanda ti oras iti aldaw. Ngem no aglulem wenno rumabiin, agusarda iti clepsydra, wenno pagorasan a danum. Malaksid kadagiti Judio, inaramat met dayta dagiti nagkauna nga Egipcio, Persiano, Griego, ken Romano.

Sigun iti The Jewish Encyclopedia, agpada a dinakamat ti Mishnah ken Talmud ti clepsydra “iti nadumaduma a nagan, nalabit tapno malasin ti sabali a porma ken disenioda, ngem maymaysa ti tuktukoyen dagita; awan sabali, ti in-inut a panagkissay​—iti literal, panaglibas​—ti danum babaen ti panagtedted, a dayta ti kaipapanan ti ‘clepsydra’ iti Griego.”

Kasano a maaramat daytoy? Ti danum iti maysa a pagkargaan agtedted iti sabali a pagkargaan. Marukod ti oras babaen ti panangkita iti tukad ti danum iti makinngato wenno makimbaba a pagkargaan, nga agpada nga addaan iti gerger a pagrukodan.

Kasta ti pagorasan a nausar iti kampo dagiti soldado a Romano tapno ammoda ti nadumaduma a tiempo ti panagbantay iti rabii. Maiwaragawag ti sumaruno a panagbantay babaen ti pannakapuyot ti trumpeta. Siasinoman a makangngeg iti dayta maammuanna no ania ti madama kadagiti uppat a tiempo ti panagbantay.​—Marcos 13:35.