Olivétan​—“Ti Nanumo a Managipatarus” ti Pranses a Biblia

Idi Setiembre 13, 1540, sinukisok dagiti polis ti pagtaengan ni Collin Pellenc. Nasarakanda iti maysa a kuarto ti sumagmamano a mapagduaduaan a dokumento, agraman ti maysa a dakkel a libro. Iti maikadua a panid, agparang ti sasao a: “P. Robert Olivetanus, ti nanumo a managipatarus.” Ginastuan dagiti Waldenses ti pannakaaramid dayta a Biblia! Naaresto ni Collin Pellenc, napabasol kas erehe, ken napuoran a sibibiag.

KAS iti dadduma a pagilian iti Europa iti daydi a tiempo, ti Simbaan a Katoliko idiay Francia an-anupenna dagiti Repormador tapno maisardeng dagiti “mangallilaw” a doktrinada. Ti maysa kadagidiay a Repormador ket ni Guillaume Farel, a tubo ti Dauphiné iti makin-abagatan a daya a Francia. Natured ken determinado ni Farel a mangallukoy kadagiti Pranses tapno mamatida iti kapanunotan ni Martin Luther, maysa a lider iti Protestante a Repormasion. Ammo ni Farel a dakkel ti maitulong ti nayimprenta a material tapno mabalbaliwan ti panangmatmat dagiti tattao. Tapno maibanagna ti panggepna, kasapulanna ti adu a pampleta ken Biblia. Ngem siasino ti manggasto iti kasta a gannuat? Pinilina ti agpatulong kadagiti Waldenses, maysa a narelihiosuan a grupo a mangikaskasaba iti Biblia.

Komperensia iti Chanforan

Idi katengngaan ti Setiembre 1532, dagiti pastor a Waldenses nangangayda iti komperensia iti Chanforan, maysa a nanumo a purok iti asideg ti Turin, Italy. Adu a tawen a nakidinniskutir dagiti Waldenses kadagiti lider ti Repormasion. Gapuna, naimbitaran ni Farel ken ti dadduma pay a tumabuno iti komperensia. Kayat nga ammuen dagiti Waldenses no agtunos met laeng dagiti doktrinada ken dagiti inkaskasaba ni Luther ken dagiti pasurotna. a

Idiay Chanforan, makakombinsir ti panagsao ni Farel. Idi impakita kenkuana dagiti pastor a Waldenses ti daanen nga insurat-ima a Biblia iti bukodda a lenguahe, kinombinsirna ida a gastuanda ti pannakayimprenta ti Pranses a Biblia. Naiduma daytoy a Biblia iti impatarus ni Lefèvre d’Étaples idi 1523 a naibatay iti Latin, ta maipatarus daytoy manipud iti Hebreo ken Griego. Ngem asino ti makabael iti dayta?

Adda kasta a lalaki nga am-ammo ni Farel. Pierre Robert ti naganna, ngem pagaammo kas Olivétan, b maysa nga agkabannuag a mannursuro a nayanak idiay Picardy iti makin-amianan a Francia. Ni Olivétan, a kasinsin ni John Calvin, ket maysa kadagiti immuna a Repormador ken mapagpiaran a lalaki. Nabayag idiay Strasbourg gapu iti naanep a panangadalna kadagiti lenguahe ti Biblia.

 Kas ken Farel ken adu a sabsabali pay, nagkamang ni Olivétan idiay Switzerland. Nagpakaasi kenkuana dagiti gagayyemna nga awatenna ti panagipatarus. Nupay namin-adu a nagkedked, immanamong met laeng idi agangay a mangipatarus iti Biblia “iti Pranses maibatay iti Hebreo ken Griego.” Immanamong met dagiti Waldenses a mangted iti nasurok a kagudua ti gatad a kasapulan iti panagimprenta.

Ti Wak ken ti Ruisenior

Idi rugrugi ti 1534, nagputputong ni Olivétan idiay Alps ket inrugina ti agipatarus a kaduana “dagiti naulimek a mannursurona,” dagiti librona. Mabalin nga apalan dagiti moderno nga eskolar ti linaon ti librariana. Karaman dita ti Syriac, Griego, ken Latin a patarus ti Biblia, komentario dagiti rabbi, dagiti libro iti gramatika dagiti Caldeo, ken adu pay a libro. Kapatgan iti amin, adda Bibliana manipud orihinal a teksto a Hebreo a nayimprenta idiay Venice.

Ti teksto a Pranses a patarus ni Lefèvre d’Étaples ti nagbasaran ni Olivétan idi impatarusna ti pagaammo a Baro a Tulag, nupay namin-adu met nga inkabilanganna ti Griego a teksto a patarus ti Dutch nga eskolar a ni Erasmus. Ti sasao nga inaramat ni Olivétan ipakitana a dina kanunongan ti adu a sursuro ti Katolisismo. Kas pagarigan, inaramatna ti “manangaywan” imbes nga “obispo,” “palimed” imbes a “misterio,” ken “kongregasion” imbes nga “iglesia.”

Inkagumaan ni Olivétan nga impatarus iti sao por sao ti pagaammo a Daan a Tulag, ti orihinal a Hebreo a Kasuratan. Inyangawna pay a ti panangipatarus iti Pranses manipud iti Hebreo ket kas iti “panangisuro iti makaay-ayo a billit a ruisenior (nightingale) nga agkanta iti kanta ti agpaparaw a wak”!

Iti teksto a Hebreo, naminribu a nabasa ni Olivétan ti nagan ti Dios iti pormana a Tetragrammaton. Impatarusna dayta kas “Ti Agnanayon,” a nagbalin idi agangay a kadawyan a sao kadagiti Pranses a Biblia dagiti Protestante. Ngem iti dadduma a paset ti patarusna, inusarna ti nagan a “Jehova,” nangruna iti Exodo 6:3.

Nakaskasdaaw ta idi Pebrero 12, 1535, kalpasan laeng ti nasurok a makatawen, impakaammo ni Olivétan a nalpasen ti panagipatarusna! Tangay inadmitirna a “nagmaymaysa iti daytoy napaut a trabaho [a panagipatarus],” nabatad a napateg kenkuana ti tawen 1534/1535 ta makitana met laengen ti resulta ti nagrigrigatanna. “Inaramidkon ti amin a kabaelak,” sipapakumbaba a kinunana. Panagimprenta laengen ti kasapulan iti daytoy kaunaan a Pranses a Biblia a naibatay kadagiti orihinal a lenguahe.

Iti Pagimprentaan ni Pirot

Dimteng ti batang ni Pierre de Wingle, alias Pirot Picard, a gayyem ni Farel ken maysa a Repormador a paraimprenta. Idi napilitan a pumanaw iti Lyon gapu iti pananganup kenkuana ti Simbaan Katoliko, nagtaeng idiay Neuchâtel, Switzerland, idi 1533. Inusarna ti kuarta dagiti Waldenses ket nagimprenta iti nakaad-adu a material a kontra iti simbaan. Kas pagarigan, inyimprentana dagiti poster a mangkonkondenar iti Misa, a sumagmamano kadagitoy ti nakadanon iti Katoliko a ni Ari Francis I ti Francia.

Insagana manen ni de Wingle dagiti pagimprentaanna, ngem Biblia itan ti iyimprentana!  Tapno naparpartak, uppat wenno lima a trabahador ti agtitinnulong a mangpaandar iti maysa kadagiti dua a pagimprentaan. Idi agangay, “idi tawen 1535, iti maika-4 nga aldaw ti Hunio,” pinirmaan ni de Wingle ti umuna a panid ti Biblia ni Olivétan. Iti introduksion ti libro, ti nagipatarus indedikarna ti gapuananna kadagiti napanglaw a manamati a “mairurrurumen ken madagdagsenan” gapu kadagiti “awan mamaayna a tradision.”

Napintas ti nagbalinan daytoy nayimprenta a Biblia. Nalawag ken nalaka a basaen gapu iti simple, napatak, ken elegante a letra a gothic. Adda dua a binatog ti tunggal panid, ken nabingbingay kadagiti kapitulo ken parapo. Madlaw ti kinalaing ti nagipatarus gapu kadagiti nota iti marhin, pakauna a komento, apendise, tsart, ken daniw. Iti maudi a paset daytoy a tomo, adda ababa nga agaallot nga akrostiko a sasao a “dagiti Waldenses, a mangikaskasaba iti Ebanghelio, pinagbalinda daytoy a gameng a nalaka a magun-od ti publiko.”

Obra Maestra . . . ken Pannakapaay

Nupay maum-umsi idi ti gapuanan ni Olivétan, bigbigen ita dayta ti kaaduan kas obra maestra ti eskolar. Ti gapuananna ti nakaibasaran dagiti Biblia nga impatarus dagiti Protestante iti las-ud ti tallo gasut a tawen.

Nupay agarup sangaribu a kopia ti nayimprenta a Biblia ni Olivétan, manmano ti gimmatang iti dayta. Awan ngamin ti sistematiko a panagiwaras iti Biblia idi ken napartak ti panagbalbaliw ti lenguahe a Pranses. Maysa pay, saan a kombiniente nga itugot dagiti agdaldaliasat a mangaskasaba ken dagiti nalimed nga agbasbasa daytoy 5 kilo ti kadagsenna a libro.

Nupay adda kopia a nakadanon iti pagtaengan ni Collin Pellenc idiay Francia, kas nadakamat iti rugi daytoy nga artikulo, bassit ti nailako a Biblia ni Olivétan. Idi 1670, kalpasan ti agarup sangagasut ket limapulo a tawen, adda pay laeng kasta a lako iti maysa a paglakuan ti libro idiay Geneva.

“Awanan Nagan ken Nagtaudan”

In-inut a nagpukaw ti nagan nga Olivétan idi nalpasen ti misionna. Nagaramat iti nadumaduma a nagan idi rinebisarna ti impatarusna a Baro a Tulag ken ti sumagmamano a paset ti Daan a Tulag. Yantangay pagaayatna ti agisuro, simrek kas mannursuro iti eskuelaan ket rinebisarna ti librona nga Instruksion Para Kadagiti Ubbing tapno maisuro kadagiti agtutubo dagiti naimbag nga ugali ken makasursuroda nga agbasa iti Pranses a naan-anay a naibasar iti Kasuratan. Maysa kadagiti nagan nga inusarna ket Belisem de Belimakom, a kaipapananna “Awanan Nagan ken Nagtaudan.”

Natay ni Olivétan idi 1538, nalabit idiay Roma, idi nasurok laeng a 30 ti tawenna. Manmano ti makaammo ita iti napateg a naaramidan daytoy agkabannuag nga eskolar a taga-Picardy mainaig iti pannakaiwaras ti Biblia a Pranses. Manmano nga agparang ti naganna kadagiti diksionario, no adda man. Maibagay ngarud a maawagan kas “nanumo a managipatarus,” ni Louys Robert, alias Olivétan!

[Footnotes]

[Picture Credit Line iti panid 18]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse/Photo: Stefano Iori

[Picture Credit Lines iti panid 19]

Retrato iti kannigid: Alain Leprince-La Piscine-musée, Roubaix/Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Tengnga ken kannawan: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Picture Credit Line iti panid 20]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris