ANIA ti mariknam no mapanunotmo a lumaklakay wenno bumakbaketkan? Adu ti madanagan wenno mabuteng pay ketdi. Apay? Gapu ta masansan a kakuykuyog ti panaglakay wenno panagbaket dagiti saan a nasayaat a kasasaad, kas iti panagkupas ti pintas wenno langa, panagkapsut, panagkabaw, ken di umim-imbag a saksakit.

Ngem agduduma ti tunggal tao no iti panaglakay wenno panagbaket. Adda dagiti nasalun-at ken natadem latta ti memoriada uray no nataengandan. Iti tulong ti moderno a medisina, naagasan wenno nakontrol ti dadduma a sakit. Isu nga iti dadduma a pagilian, umad-adu ti tattao a nasalsalun-at ken at-atiddog ti biagna.

Nupay kasta, maipasangoda man kadagiti problema mainaig iti panaglakay wenno saan, kayat ti kaaduan a naragsak koma latta ti panagedadda. Kasano? Kaaduanna a nakadepende dayta iti panangkitada iti panagbalbaliw ti situasionda, ken iti kinatulok ken abilidadda a makibagay iti dayta. Makatulong no usigentayo dagiti simple ken praktikal a prinsipio ti Biblia.

AGBALIN A NAPAKUMBABA: “Ti sirib adda kadagidiay naemma.” (Proverbio 11:2) Iti daytoy a teksto, dagiti “naemma” wenno napakumbaba ket mabalin a tumukoy kadagiti lallakay ken babbaket a mangakseptar nga addan dagiti dida maaramidan. Kuna ni Charles, 93, a taga-Brazil: “Siempre, no agpaut ti biagmo, talaga a lumakayka. Saankan nga umubing pay.”

Ngem ti panagbalin a napakumbaba dina kaipapanan nga agpanunotka iti negatibo, kas iti “Lakayakon, awanen ti serserbik.” Mabalin a mapukaw ti ragsak ti maysa a nataengan no kasta ti kapanunotanna. “Impakitam kadi a naupayka iti aldaw ti rigat? Kurangto ti bilegmo,” kuna ti Proverbio 24:10. Ngem no maipapan iti napakumbaba a tao, positibo ti panagpampanunotna ken ikagumaanna nga aramiden no ania ti kabaelanna.

Kinuna ni Corrado, 77, a taga-Italy: “No agmanehoka a pasang-at, kasapulan nga agmenorka tapno saan a matay ti makina.” Wen, no lumaklakayen ti maysa, masapul nga adda dagiti balbaliwanna. Nagbalin a balanse da Corrado ken ni baketna no kadagiti trabaho iti balay. Nangaramidda iti eskediul ti trabaho a saan unay nga adu tapno saanda a mapaksuyan inton aginanadan iti rabii. Ni Marian, 81, a taga-Brazil, ket realistiko met ti panangawatna iti panagbaket. “Nasursurok  ti saan nga agdardaras,” kunana. “Aginanaak biit no kasapulan kada malpasko ti maysa a trabaho. Agtugawak wenno agilad tapno agbasa wenno dumngeg iti musika. Naakseptarko itan nga addan dagiti limitasionko.”

AGBALIN A BALANSE: “Dagiti babbai arkosanda ti bagbagida iti naimbag-pannakaurnosna a kawes, buyogen ti kinaemma ken kinasimbeng ti panunot.” (1 Timoteo 2:9) Ti sasao a “naimbag-pannakaurnosna a kawes” ipakitana ti kinabalanse ken nasayaat a panagbadbado. Kuna ni Barbara, 74, a taga-Canada: “Ikagkagumaak a nadalus ken naurnos ti panaglanglangak. Diak kayat ti aglanglanga a losiang, a kasla ibagbagak nga ‘uray ta baketakon, saanen a napateg no ania ti itsurak.’” Kuna met ni Fern, 91, a taga-Brazil: “Gumatangak sagpaminsan kadagiti baro a bado tapno mariknak a napintasak.” Dagiti ngay lallakay? Kastoy ti kuna ni Antônio, 73, a taga-Brazil: “Ar-aramidek ti amin tapno agbalin a nasayaat ti panaglanglangak, isu a nadalus ken saan a mureng a bado ti usarek.” Innayonna: “Inaldawak nga agdigus ken agibarbas.”

Ngem masapul met a liklikan dagiti nataengan a problemaen unay ti langada a didan maipakita ti kinabalanse wenno “kinasimbeng ti panunot.” No maipapan iti panagbadbado, balanse ni Bok-im, 69, a taga-South Korea. Kunana: “Ammok a saanen a maibagay kaniak dagiti badok idi kaub-ubingak.”

AGBALIN A POSITIBO: “Amin dagiti aldaw daydiay naparigatan dakesda; ngem daydiay maay-ayatan ti pusona addaan padaya a patinayon.” (Proverbio 15:15) Bayat nga agedadka, mabalin a maaddaanka kadagiti negatibo a rikna no malagipmo ti ganaygaymo idi kabambanuagam ken ti adu idi a maar-aramidam. Normal laeng dayta. Ngem labanam dagita a negatibo a rikrikna. No sangkapanunotmo ti napalabas, agbalinka a naliday ken maupayka a mangaramid kadagiti kabaelam pay laeng nga aramiden. Sipopositibo nga imbaga ni Joseph, 79, a taga-Canada: “Ikagkagumaak a tagiragsaken dagiti kabaelak nga aramiden ken diak sangitan dagiti dati nga ar-aramidek a saankon maaramidan.”

Makatulong met ti panagbasa ken panagsursuro tapno agbalinka a mas positibo, ta adu dagiti baro nga ideya a maammuam. Gapuna, agingga iti mabalin, gundawayam koma dagiti oportunidad nga agbasa ken agsursuro kadagiti baro a bambanag. Ni Ernesto, 74, a taga-Pilipinas, ket mapmapan iti libraria ken agbirok kadagiti makapainteres a libro. Kunana: “Kaykayatko pay latta ti agpasiar; uray addaak iti uneg ti balay, makapanak iti nagduduma a lugar babaen iti panid dagiti libro.” Ni Lennart, 75, a taga-Sweden, ket nagadal pay ketdi iti baro a lengguahe nupay narigat.

AGBALIN A NAPARABUR: “Iyugaliyo ti mangted, ket mangtedto kadakayo dagiti tattao.” (Lucas 6:38) Iwayaam ti makikadua iti sabsabali, ken iyugalim ti  mangibingay kadagiti bambanag nga adda kenka. Mariknam no kua a naragsakka ken ammom nga adda maar-aramidam. Ikagkagumaan ni Hosa, 85, a taga-Brazil, ti tumulong iti sabsabali uray no nakapsuten. Kunana: “Tawagak dagiti gagayyemko a masakit wenno maup-upay ken suratak ida. No maminsan, patulodak ida kadagiti simple a regalo. Kaykayatko met nga ilutuan wenno iyaramidan iti sinam-it dagiti masakit.”

No naparaburka, naparaburda met kenka. “No ipakitaam iti ayat ti sabsabali, ipakitaandaka met iti ayat ken dungngo,” kuna ni Jan, 66, a taga-Sweden. Wen, no naparabur ti maysa, agresulta dayta iti panagpipinnateg ken panagiinnapresiar, a pakaragsakan ti amin.

AGBALIN A MANNAKIGAYYEM: “Ti maysa a mangiputputong [wenno mangisinsina] iti bagina sapulennanto ti kabukbukodanna nga iniimut a tarigagay; maibusor iti isuamin a praktikal a kinasirib isu umalsanto.” (Proverbio 18:1) Nupay kayatmo no maminsan ti agmaymaysa, liklikam nga isinsina ti bagim. Maay-ayatan ni Innocent, 72, a taga-Nigeria, no kaduana dagiti gagayyemna. “Maragsakanak a makilangen kadagiti tattao aniaman ti edadda.” Kuna met ni Börje, 85, a taga-Sweden: “Kaykayatko ti makikadua kadagiti agtutubo. Gapu ta naganaygayda, kasla umubing met ti riknak​—uray iti uneg laeng.” Sagpaminsan, agawiska kadagiti gagayyemmo. Inkomento ni Han-sik, 72, a taga-South Korea: “Kaykayatmi ken baketko ti agawis kadagiti gagayyem​—lallakay man, babbaket, ken tin-edyer​—tapno agkakadua ken agpapangan.”

Nalaing a makiinnestoria dagiti mannakigayyem a tattao, ngem ammoda met ti dumngeg. Ipakitam koma ngarud a sipapanunotka iti pagimbagan ti sabsabali. Kuna ni Helena, 71, a taga-Mozambique: “Mannakigayyemak ken nadayaw ti panangtratok iti sabsabali. Dumngegak iti ibagbagada tapno maammuak no ania ti kapanunotan ken kayatda.” Kastoy met ti imbaga ni José, 73, a taga-Brazil: “Magustuan dagiti tattao a kadua dagiti nalaing a dumngeg​—dagidiay mannakipagrikna ken sipapanunot iti pagimbagan ti sabsabali, dagidiay mangipapaay iti apresasion iti umiso a tiempo, ken dagidiay nalaing nga agpakatawa.”

No iyebkasmo ti pampanunotem, siguraduem a ‘natemplaan koma iti asin ti panagsaom.’ (Colosas 4:6) Mannakipagrikna ken makaparegtaka koma.

AGBALIN A MANAGYAMAN: “Ipakitayo a managyamankayo.” (Colosas 3:15) No adda nangtulong kenka, apresiarem ti naipaay nga atension. Makatulong ti kinamanagyaman tapno mapasayaat ti panaggagayyem. “Kaak-akarmi laeng ken lakayko iti apartment-mi. Adu a gagayyemmi ti timmulong. Dimi ammo no kasano nga iyebkas ti panagyaman kadakuada. Pinatulodanmi ida kadagiti inaramidmi a thank-you card ken inaw-awismi ti dadduma kadakuada iti pannangan,” kuna ni Marie-Paule, 74, a taga-Canada. Ni Jae-won, 76, a taga-South Korea, ket agyamyaman iti panangdagdagasda kenkuana a mapan iti Kingdom Hall. Kunana: “Agyamyamanak unay iti tulongda isu nga ikagkagumaak ti mangted iti panggasolina. Pasaray mangisaganaak kadagiti simple a regalo a napakuyogan iti thank-you note.”

Kangrunaanna, agyamanka iti biag nga adda kenka. “Ti sibibiag nga aso nasaysayaat ngem iti natay a leon,” impalagip ti masirib a ni Ari Solomon. (Eclesiastes 9:4) Wen, no positiboka ken kayatmo ti makibagay kadagiti panagbalbaliw iti biagmo, posible a naragsakka latta uray no nataengankan.