•  Nĩkĩ nĩemawa nĩ kũtũnga kĩlĩko vandũ vamwe?

•  Kĩla ũtonya kwĩka ũtũnge kĩlĩko kyaku vandũ vamwe

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 “Ndisomaa mavuku maingĩ mũno ũndũ nasomaa tene. O na ndyendaa kũsoma ilungu ndaasa ta tene.”—Elaine.

 “Noona vitio ĩteũthi mĩtũkĩ ũndũ ngwenda, nĩmĩsembethasya vyũ.”—Miranda.

 “Yĩla kĩlĩko kyakwa kĩ ũndũnĩ wa vata ngwĩka na simũ yakwa ĩivoa, kĩla nĩsũanĩaa nĩ, ‘Nũũ ũtonya kwĩthĩwa andũmĩa mesengyi?’”—Jane.

 Yo tekinolongyi no ĩtume wĩthĩwa wĩ ũndũ wĩ vinya kwitũ kũtũnga kĩlĩko vandũ vamwe? Andũ amwe maasya, “Ĩĩ.” Mũandĩki ũmwe wĩtawa Nicholas Carr a aandĩkie atĩĩ: “O ũndũ twatũmĩa Indaneti mũno wĩana, nowʼo tũmanyĩasya ilĩko sitũ kwĩkala syelelũkĩte. Kwa ndeto ingĩ, twĩthĩawa tũimanyĩsya ilĩko sitũ kũsũanĩa na mĩtũkĩ vyũ na kwa nzĩa yĩ laisi ũvoo ũla twakwata o na itanamba kũũvindĩĩsya mũno.”

 Kwasũanĩa mavinda atatũ tekinolongyi ĩtonya kũtuma kĩlĩko kyaku kĩtangatanga.

•   Yĩla mũkũea ngewa. Mwĩĩtu ũmwe wĩtawa Maria aĩtye: “O na yĩla andũ mekũea ngewa menene, methĩawa o makwetye kũandĩka mesengyi kana kũthaũka mathaũ ma vitio, kana o kũsoma simũnĩ syoo maũvoo ala malikile isesenĩ sya kũea ngewa. Kĩu kĩtumaa matethukĩĩsya nesa ũla meũneena nake.”

•   Yĩla wĩ kĩlasinĩ. Ĩvuku Digital Kids yaĩtye: “Amanyĩwʼa aingĩ maasya kana matũmĩaa syĩndũ ta simũ me kĩlasinĩ kũtũma mesengyi, kũmantha maũvoo Indanetinĩ, kana kwĩtanĩthya.” Yongelete kwasya kana maũndũ asu masiasya “mayĩthĩawa mosanĩte na kĩla meũmanyĩwʼa.”

•   Yĩla ũkwĩmanyĩsya. Mwanake wĩ na ũkũũ wa myaka 22 wĩtawa Chris aĩtye, “Neewʼa simũ yakwa yaĩa, nĩwʼaa ve vinya kũema kũsisya nĩ kaũ kalika.” Ethĩwa wĩ mwana wa sukulu, weetĩkĩlya kĩlĩko kyaku kyelelũkwʼe nĩ syĩndũ ta simũ, no ũkue masaa atatũ kana mbeange ũyĩsa kũmina wĩa wa sukulu wĩĩaĩle kũũmina o na ĩsaa yĩmwe.

 Ũndũ ũla wa vata: No ũemwe nĩ kũtũnga kĩlĩko ũndũnĩ ũmwe weetĩkĩlya syĩndũ ta simũ ikwelelũkye kana iũsumbĩke.

•   Yĩla mũkũea ngewa. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: ‘Mũikamanthe kwĩyĩuna o inywʼĩ ene, ĩndĩ kũmauna ala angĩ o namo.’ (Avilivi 2:4) Onyʼa ala angĩ kana nũmathĩnĩkĩaa kwa kũmethukĩĩsya nesa. Mũineena masisye, na ndũketĩkĩlye kĩndũ ta simũ kĩkwelelũkye.

   “Yĩla ũkũea ngewa na mũndũ ũngĩ, ĩsiĩĩe vyũ ndũkasisye simũ yaku. Nenga ndaĩa ũla ũkũea ngewa nake kwa kũmwĩthukĩĩsya nesa vyũ.”—Thomas.

   KAŨNDŨ ŨTONYA KWĨKA: Yĩla ũkũea ngewa na mũndũ ũngĩ, tata vyũ ũie simũ yaku vandũ ũtamyene. Andũ amwe mekaa ũkunĩkĩli maĩtye kana kwia simũ yaku vandũ ũmyene no kũtume ũtatũnga kĩlĩko vandũ vamwe, nũndũ no ta wĩthĩawa ũyonanyʼa vai yĩla ĩtakwelelũkya.

•   Yĩla wĩ kĩlasinĩ. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Sisyai nesa ũndũ mũkwĩthukĩĩsya.” (Luka 8:18) Ethĩwa sukulu yenyu yĩ Indaneti na no mũmĩtũmĩe mwĩ kĩlasinĩ, kũsũanĩa mwolooto ũsu no kũũsiĩĩe ndũkasisye mesengyi ila syalika, ndũkathaũke mathaũ ma vitio, o na ndũkaee ngewa na andũ angĩ simũnĩ saa ila waĩle kwĩthĩwa ũisoma.

   “Wĩ kĩlasinĩ, tata wĩthukĩĩsye nesa vyũ. Andĩka maũndũ ala mwalimũ ũkũmũmanyĩsya. Ethĩwa nĩvatonyeka, ĩkala ivĩlanĩ sya mbee nĩ kana wĩvathane na maũndũ matonya ũkwelelũkya.”—Karen.

   KAŨNDŨ ŨTONYA KWĨKA: Andĩka na kalamu vandũ va kũandĩka kombiũtanĩ. Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana kwĩka ũu no kũsiĩĩe kĩlĩko kyaku kĩikelelũke na mĩtũkĩ na kũiũtetheesya ũlilikane maũndũ ala weemanyĩsya.

•   Yĩla ũkwĩmanyĩsya. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ĩyosee ũĩ, ĩyosee ũmanyi.” (Nthimo 4:5) Ũu wĩonanyʼa kana waĩle kũvindĩĩsya kĩla ũũsoma vandũ va kũsoma ũsembete nĩ kana wĩvĩta mũtiani.

   “Yĩla ngwĩmanyĩsya, nĩkĩaa tambuleti yakwa ‘airplane mode’ nĩ kana nĩtũnge kĩlĩko kyakwa kyonthe ũndũnĩ ũla ngwĩka. Ndilũnganaa na mesengyi ila syalika. Na nasũanĩa kaũndũ ngwenda kaikole, nĩkaandĩkaa vandũ.”—Chris.

   KAŨNDŨ ŨTONYA KWĨKA: Ĩkĩĩthya kana vala ũkwĩmanyĩĩsya vai na kĩndũ kĩtonya kwelelũkya kĩlĩko kyaku. Vekalye ve vatheu na ũivavanga nesa.