Mo asyai maku nĩmakwĩtĩkĩlasya ũtũmĩe isese sya kũea ngewa? Ethĩwa nĩwʼo, kĩlungu kĩĩ nĩkĩũkũtetheesya maũndũnĩ atatũ ma vata.

Kĩlungunĩ kĩĩ

•  Isese sya kũea ngewa itumĩte nĩtũmĩa ĩvinda yakwa ata?

•  Isese sya kũea ngewa nitumaa ndakoma too wĩanĩtye?

•  Isese sya kũea ngewa itumaa nĩwʼa ata?

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 Kũtũmĩa isese sya kũea ngewa no ũndũ ũmwe na kũtwaa mbalasi yĩ na vinya. No iũsumbĩke kana ũkaisumbĩka.

 “Yĩla nalika isesenĩ sya kũea ngewa nĩthĩawa nĩvangĩte kũitũmĩa ‘o ndatĩka nini,ʼ ĩndĩ nĩsaa kwĩthĩa nĩtũmĩie masaa maingĩ vo! Isese sya kũea ngewa no ikwate mũndũ vyũ na ikamwanangĩa masaa maingĩ.”—Joanna.

 We nĩwĩsĩ? Andũ ala maseũvasya isese sya kũea ngewa maiseũvasya nĩ kana isumbĩke andũ. Methĩawa mesĩ kana yĩla kĩsese kyeethĩwa kĩsĩkĩe mũno, na andũ matũmĩa ĩvinda yingĩ maikĩtũmĩa, kambuni niĩvaa mbesa mbingĩ nĩ kana itangaasĩwe syĩndũ syoo kwĩsĩla kĩsesenĩ kĩu.

 Ĩkũlye-ĩ: ‘Yĩla ngũtũmĩa isese sya kũea ngewa, mavinda maingĩ nĩnĩsaa kwĩthĩa ndũmĩie ĩvinda yingĩ mũno vo? No nĩvathe ĩvinda yĩmwe katĩ wa yĩu kwĩka maũndũ ala ma vata mũnango?ʼ

 Ũndũ ũtonya kwĩka. Vangĩĩa ũkatũmĩaa ĩvinda yĩana ata isesenĩ sya kũea ngewa na ndũkavĩtũkye.

 “Ve ĩvinda yĩla nĩthĩawa nĩvangĩĩe kũtũmĩa isese imwe, na ĩvinda yĩu yathela isese isu nĩsyĩvingaa. Ĩtina wa kwĩka ũu kwa ĩvinda, nĩneethĩiwe ndonya kwĩyĩkĩĩa mĩvaka ya ĩvinda yĩla ngatũmĩaa isesenĩ sya kũea ngewa nĩ kana wĩthĩe ndinananga ĩvinda yingĩ isesenĩ isu.”—Tina.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “[Tũmĩai] ĩvinda yenyu nesa.”—Aeveso 5:16.

 Asomi aingĩ maasya kana andũ ma mũika maĩle kũkoma masaa nyanya kĩla wĩoo, ĩndĩ aingĩ makomaa masaa manini kwĩ asu. Kũtũmĩa isese sya kũea ngewa kwa ĩvinda yĩasa no kũtume andũ ma mũika matakoma too wĩanĩtye.

 “Ndanamba kũkoma, nĩnĩsiasya simũnĩ ethĩwa ve kĩndũ kya vata kĩtũmiwe isesenĩ, ĩndĩ nĩsaa kwĩthĩa nanangie masaa maingĩ ndisisya visa ila andũ mekĩie. Kĩu nĩ kĩmanyĩo kĩthũku nĩendeee kwĩkĩa kĩthito nĩekane nakyo.”—Maria.

 We nĩwĩsĩ? Kũlea kũkoma too wĩanĩtye no kũtume wambĩĩa kwĩmakĩa na kũtũlĩka ngoo. Jean Twenge, ũla nĩ vulovesa wa maũndũ ma kĩlĩko aĩtye kana kũlea kũkoma too wĩanĩtye, nĩkyo kĩtumi kĩla kĩnene kĩtumaa andũ mewʼa mate eanĩe na mate atanu. Ongelete kwasya kana mũndũ alea kũkoma too wĩanĩtye “kwa ĩvinda yĩasa” no akwatwe nĩ ”mathĩna manene ma kĩlĩko.” a

 Ĩkũlye-ĩ: ‘Kĩla wĩoo ngomaa too wĩana ata?’ ‘Nĩnĩsiasya syĩndũ isesenĩ sya kũea ngewa ĩvindanĩ yĩla naĩlĩte kwĩthĩwa ndyĩyũmbanyʼa ngakome?ʼ

 Ũndũ ũtonya kwĩka. Ũtukũ, ndũkaie syĩndũ ta simũ lumunĩ ĩla ũkomaa. Vatonyeka, masaa elĩ ũtanathi kũkoma, ndũkatũmĩe syĩndũ ta simũ. Ethĩwa nũkwenda alarm ya kũkũamũkya kwakya, tata ũtũmĩe ĩla ĩte simũnĩ kana tambuletinĩ.

 “Mavinda amwe nĩnĩtũmĩaa ĩvinda yingĩ simũnĩ yakwa, ĩndĩ ũsu nĩ thĩna nĩendeee kwĩkĩa kĩthito nĩũmine. Nĩenda kwĩthĩwa nĩ mũimangu, na kĩu kĩonanyʼa no nginya nĩthĩwe nĩ wa kwĩkwatwʼa vyũ. Nĩvangĩte ngakomaa tene nĩ kana mũthenya ũla ũatĩĩe nĩthĩwe ndonya kwĩka maũndũ makwa onthe nesa vyũ.”—Jeremy.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũĩkĩĩthye nesa maũndũ ala ma vata nĩ meva.”—Avilivi 1:10.

 Nthĩnĩ wa ũkunĩkĩli ũmwe weekĩwe, vakuvĩ nusu ya eĩtu ala masomaa sekondalĩ makũlwʼa makũlyo maisye kana mavinda maingĩ “mewʼaa memakĩĩte kana mate na wĩkwatyo.” Isese sya kũea ngewa no itume mũndũ ambĩĩa kwĩwʼa ũu. Ndakĩtalĩ wĩtawa Leonard Sax aĩtye: “O ũndũ watũmĩa ĩvinda yingĩ isesenĩ sya kũea ngewa ũyĩsianĩsya na andũ angĩ, nowʼo vethĩawa laisi kũtũlĩka ngoo.” b

 “Andũ ma mũika nĩmakothaa kwĩsianĩsya na ala angĩ, na isese sya kũea ngewa no itume ũndũ ũsu ũthũkĩĩa. No ũtũmĩe masaa maingĩ ũisisya visa ila andũ mekĩĩte isesenĩ na ũyambĩĩa kũsianĩsya maũndũ maku na moo, kana ũisisya maũndũ maseo ala anyanyau mekwĩka na ũyambĩĩa kwĩwʼa ta ve kĩndũ ũkosete.”—Phoebe.

 We nĩwĩsĩ? O na kau isese sya kũea ngewa no iũtetheesye kũneena na anyanyau, iyĩsa kwĩthĩwa nesyo nzĩa ĩla nzeo vyũ ya kũea ngewa ta kũneena mwĩ vamwe mwenene. Dr. Nicholas Kardaras, ũla ũsomeete maũndũ ma tekinolongyi, aandĩkie: “Kũea ngewa na ala angĩ tũtũmĩĩte syĩndũ ta simũ kũyĩsa kũtuma twĩthĩwa twĩ atanu ta kũea ngewa namo twĩ vamwe twenene. Kwĩka ũu kũitumaa twĩwʼa twĩ eanĩe vyũ, nũndũ andũ nĩmethĩawa na vata wa kũea ngewa kwa ũliku vamwe na ala angĩ.” c

 Ĩkũlye-ĩ: ‘Nĩnĩwʼaa ta nĩ nyioka yĩla noona kĩla anyanyawa mekwĩka?ʼ ‘Nĩnĩwʼaa ta nĩ vathei nasisya visa ila syĩkwoneka ta nzeo anyanyawa mekwĩkĩa isesenĩ sya kũea ngewa?ʼ ‘Nĩnĩtũlĩkaa ngoo yĩla neekĩa kĩndũ isesenĩ sya kũea ngewa na kyasiwʼa nĩ andũ anini kana weethĩa vai mũndũ ũnendeewʼa nĩkyo?ʼ

 Ũndũ ũtonya kwĩka: Tata ũkaekaa kũtũmĩa isese sya kũea ngewa kwa ĩvinda yĩana ũna ta mĩthenya mĩvũthũ, kyumwa, kana o mwei. Ongelanga ĩvinda yĩla ũtũmĩaa vamwe na anyanyau mwenene kana ũmakũnĩe simũ. Weeka ũu nĩvatonyeka ũkaeka kwĩmakĩa mũno na ũyambĩĩa kwĩthĩwa wĩ mũtanu mũnango.

 “Yĩla natũmĩaa isese sya kũea ngewa, neewʼaa ndyendeewʼa mũno nĩ kĩla andũ angĩ mekaa isesenĩ isu. Ĩtina wa kũvuta akaondi syakwa, neewie ta naũa mũio mũito ituonĩ syakwa, na kuma vau nambĩĩa kũtũmĩaa ĩvinda yakwa kwĩka maũndũ ala ma vata vyũ.”—Briana.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Eka kĩla ũmwe aosye meko make mwene, na eeka ũu akeethĩwa na kĩtumi kya kũtana nũndũ wake mwene, ĩndĩ ti kwa kwĩyĩelekanyʼa na mũndũ ũngĩ.”—Akalatia 6:4.