1, 2. Nĩ kĩndũ kĩva kĩeteete andũ thĩna mwingĩ vyũ, na ũla wakyambĩĩisye nũũ?

VE SYĨNDŨ imwe iseũvĩtw’e nĩ andũ ikatethya mũno. Imwe syasyo nĩ taa wa sitima, ngalĩ, na fridge. Ĩndĩ ve syĩndũ ingĩ nthũku mũno iseũvĩtw’e nĩ andũ. Ta kwa ngelekany’o, mavuti, sikala, mbomu ila syumbĩkawa mũthanganĩ, na mbomu sya atomu. Ĩndĩ ve kĩndũ kĩngĩ kya tene mũno kwĩ isu syonthe, na kĩeteete andũ thĩna mwingĩ mũno. Nĩ kyaũ kĩu? Nĩ ũvũngũ! Mũndũ ũkũneena ũvũngũ nĩ ũla ũtavasya ũngĩ ũndũ wĩsĩ ti wa w’o nĩ kenda amũkenge. Na we nũũ ũla waneenie ũvũngũ wa mbee? Nĩ “ndevili”! Yesũ Klĩsto amwĩtie “ĩthe wa ũvũngũ.” (Soma Yoana 8:44.) Aneenie ũvũngũ wa mbee ĩndĩĩ?

² Eekie ũu mũũndanĩ wa Eteni myaka mingĩ vyũ mĩvĩtu. Asyai maitũ ma mbee, Atamu na Eva, mekalaa vandũ vaseo mũno vala maseũvĩw’e nĩ Mũmbi woo, na nĩmavatanĩaa. Me vau nĩw’o Ndevili wookie. Nĩweesĩ kana Ngai ameaĩe akamea maikaaye ũsyao wa “mũtĩ wa kũmanyĩthya ũseo na ũthũku,” nũndũ kũtũla mwĩao ũsu kwesaa kũtuma makw’a. Ĩndĩ o na esĩ oou, atũmĩie nzoka kũtavya Eva atĩĩ: “Mũikakw’a nongĩ.” Ũsu nĩw’o waĩ ũvũngũ wa mbee vyũ. Asyokie amũtavya atĩĩ: “Ngai nĩwĩsĩ kana mũthenya ũla mũkaya waw’o, nĩvo mũkasalukw’a metho, nenyu mũkeethĩwa ta Ngai, mũkĩmanya ũseo na ũthũku.”—Mwa. 2:15-17; 3:1-5.

3. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana ũvũngũ wa Satani waĩ mũthũku mũno, na kĩu kĩetete thĩna wĩva?

 ³ Ũvũngũ ũla Satani watavisye Eva waĩ mũthũku mũno na we aĩ na kĩima nũndũ nĩweesĩ nesa vyũ kana yĩla ũkũmũĩkĩĩa na aiya ĩtunda yĩu, nũkũkw’a. Eva na Atamu nĩmatũlile mwĩao wa Ngai, na ĩtina nĩmakwie. (Mwa. 3:6; 5:5) Na nũndũ wa naĩ ĩsu, “kĩkw’ũ kyavikĩa andũ onthe.” O na “kĩkw’ũ kyasumbĩkie . . . o na ĩũlũ wa ala matekĩte naĩ ya mũthemba wa ĩvĩtyo ya Atamu.” (Alo. 5:12, 14) Nũndũ wa ũu, twĩ na naĩ na tũyĩsa kwĩkala tene na tene tondũ Ngai wendaa kuma mwambĩĩonĩ. Vandũ va ũu, mũndũ ethĩawa e wa kũnengwa kw’oko ekala “thayũ myaka mĩongo mũonza, kana ũla wĩ na vinya . . . myaka mĩongo nyanya.” Ĩndĩ o na vailye ũu, myaka ĩsu “yĩthĩawa yĩ ya thĩna na kĩĩo.” (Sav. 90:10, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Kote ũthũku mũno! Keka ti va ũvũngũ wa Satani, thĩna ũsu w’onthe tũiwona.

4. (a) Twaĩle kwĩthĩwa na ũsũngĩo wa makũlyo meva? (b) Ĩandĩko ya Savuli 15:1, 2 yaĩtye naaũ matonya kũtw’ĩka anyanyae ma Yeova?

⁴ Yesũ aisye ũũ aiweta Ndevili: “Ndaaĩkala nthĩnĩ wa w’o, nũndũ nthĩnĩ wake vati w’o.” Kũvika o na ũmũnthĩ Satani no ũneenaa ũvũngũ, nũndũ nĩwe “mũkengani wa nthĩ yonthe.” (Ũvu. 12:9) Ithyĩ tũikwenda kwaw’a nĩ Ndevili. Kwoou ekai tũneenee makũlyo aa atatũ: Satani aĩtye andũ ata? Mo andũ makenganaa nĩkĩ? Na ĩndĩ twaĩle kwĩka ata ‘tũneenae w’o’ mavinda onthe nĩ kana tũikanange ngwatanĩo yitũ na Yeova tondũ Atamu na Eva meekie?—Soma Savuli 15:1, 2.

5. Satani aĩtye andũ ata?

⁵ Mũtũmwa Vaulo nĩweesĩ ve ũndũ tũtonya kwĩka “tũikasesengwe nĩ Satani: nũndũ tũti ala matesĩ mosũanĩo make.” (2 Ako. 2:11) Nĩtwĩsĩ kana nthĩ yonthe ĩtongoew’e nĩ Ndevili. Ũu nĩ kwasya kana nĩwe ũtongoesye ndĩni sya ũvũngũ, silikalĩ syĩ ũlũsani, na akũni ma viasala me ĩtomo. (1 Yoa. 5:19) Kwoou tũiseng’aa kũmanya kana Satani na ndaimoni syake nĩmatumaa andũ me na ũkũmũ ‘maneena movũngũ.’ (1 Tim. 4:1, 2) Andũ amwe makenganaa mũno nĩ akũni ma viasala ila nene. Mongelaa ũvũngũ matangasonĩ moo ma viasala nĩ kenda andũ mathooe syĩndũ ila maseũvĩtye o na ethĩwa ti nzeo, kana makengeke wĩthĩe maiũmanya maivenwa mbesa.

6, 7. (a) Nĩkĩ atongoi ma ndĩni makuĩte naĩ nene? (b) We wĩw’ĩte atongoi ma ndĩni maikengana ata?

⁶ Atongoi ma ndĩni makuĩte naĩ nene nũndũ ala maĩkĩĩaa ũvũngũ woo nĩmatonya kwĩsa kũema kũkwata thayũ ũtathela. Kwa ngelekany’o, mũndũ akaĩkĩĩa ũmanyĩsyo ũte wa w’o, na ayĩka kĩndũ kĩleetwe nĩ Ngai, nũtonya kũema kũkwata thayũ ũtathela. (Osea 4:9) Yesũ nĩweesĩ kana atongoi ma ndĩni ĩvindanĩ yake nĩmakengaa andũ. Ameie atĩĩ: “Woo nĩ wenyu, aandĩki na Avalisi, angangan’ya! nĩkwĩthĩwa mũthyũlũlũkaa ũkanga na nthĩ nĩ kana mwone mũvikĩli ũmwe; na ooneka, nĩmũũmũtw’ĩkĩthya mwana wa Ngiena [kana, mũndũ waĩle kwanangwa tene na tene] kũthonoka inyw’ĩ ene kũndũ kwĩlĩ.” (Mt. 23:15) Yesũ nĩwatavisye atongoi asu ma ndĩni sanzũ ũndũ mathũkĩte. Vate nzika, maumĩte kwa ‘ĩthe woo Ndevili,’ ũla wĩtĩtwe “mũaani.”—Yoa. 8:44.

⁷ Atongoi asu onthe ma ndĩni, methĩwe metawa mavasita, athembi, kana o masyĩtwa angĩ, nĩ aingĩ mũno ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ. O ta Avalisi, “masiĩĩaa ũla w’o” wa Ndeto ya Ngai na “nĩmakũanĩtye ũla w’o wa Ngai na ũvũngũ.” (Alo. 1:18, 25) Mamanyĩasya momanyĩsyo ma ũvũngũ ta kũthĩnĩw’a ĩianĩ ya mwaki tene na tene, thayũ ndũkusaa, na kana mũndũ nũsyaawa na mwĩĩ ũngĩ ĩtina wa kũkw’a. Na ve ũndũ ũngĩ wa ũtumanu mamanyĩasya. Mamanyĩasya atĩ Ngai  nĩwĩtĩkĩlĩtye aũme makomae na aũme kana aka na aka, na atĩ vai thĩna o na makatwaana!

8. Tweteele andũ ma siasa mawete ũvũngũ wĩva o mĩtũkĩ, ĩndĩ ithyĩ twaĩle kwĩka ata?

⁸ Atongoi ma siasa nĩmatũmĩĩte ũvũngũ kwasya andũ. Ĩndĩ ve ũvũngũ ũmwe mũnene makilyĩ mananeena. Atongoi asu ma siasa makilyĩ manakengana kana “kwĩ mũuo na vai mũisyo.” Ĩndĩ “o ĩvinda yĩu nĩw’o wanangĩko wĩũka ĩũlũ woo mĩtũkĩ.” Tũiketĩkĩle kũkengeka yĩla meũtata kũtwonethya atĩ nthĩ ĩno ndĩkwatwa nĩ mũisyo! Ithyĩ nĩtwĩsĩ “vyũ kana mũthenya wa Mwĩaĩi wĩũka o ũndũ kĩng’ei kyũkaa ũtukũ.”—1 Ath. 5:1-4.

9, 10. (a) Andũ makenganaa nĩkĩ, na ũvũngũ ũetete mathĩna meva? (b) Nĩ ũndũ wĩva ĩũlũ wa Yeova twaĩle kwĩkala tũlilikene?

⁹ Kĩndũ kyaumw’a ya mbee na kĩyendeka mũno, ĩtina kĩsaa kũseũvw’a kwa wingĩ vyũ. Ũvũngũ wanyaĩĩkie oou. Andũ makenganaa mũno vyũ ũmũnthĩ, na ti andũ me nguma me oka makenganaa. Ũvoo ũmwe wĩ na kyongo “Nĩkĩ Tũkenganaa?” waĩtye, “Andũ malikĩtwe mũno nĩ kũneena ũvũngũ nginya ũkatw’ĩka mũtuo woo.” (Ũandĩkĩtwe nĩ Y. Bhattacharjee.) Mavinda maingĩ andũ makenganaa nĩ kana maikalike thĩnanĩ, kana meyambatye kĩlasi. Kwa ngelekany’o, makenganaa nĩ kana mavithe mavĩtyo mekĩte, kana makwate mbesa na ũtandĩthyo wa mũthemba ũngĩ. Ũvoo ũsu ũsyokete ũkasya kana ve andũ “matew’aa thĩna maikengana, methĩwe metũmĩa ũvũngũ mũnene kana nĩ mũnini, methĩwe meneena na andũ matamesĩ, andũ ala mathũkũmaa namo, anyanyae moo, kana nĩ endwa moo.”

¹⁰ Ũvũngũ ũsu w’onthe ũetete mathĩna meva? Andũ nĩmaekaa kũĩkĩĩanĩa, na ndũũ iikw’a. Kwasũanĩa ũndũ mũndũũme ũtonya kũũmĩa mũka akatw’ĩka nũkomaa na mũndũũme ũngĩ, na aisyoka aimũkenga nĩ kana avithe kana nĩwĩkĩte ũu. Kana kwasũanĩa mũndũũme ũthĩnasya mũka na syana mũsyĩ, na yĩla wĩ andũnĩ ayĩkua ta mũndũũme mũseo mũno. Ĩndĩ tũyaĩle kũlwa kana akengani asu onthe mayĩsa kũvitha Yeova kĩndũ nũndũ “syĩndũ syonthe nĩ nthei na kumĩlw’a methonĩ” make.—Aevl. 4:13.

11. Ngelekany’o nthũku ya Anania na Savaila yĩtũmanyĩsya kyaũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 6.)

¹¹ Kwa ngelekany’o, Mbivilia nĩwetete ũndũ Mũklĩsto ũmwe na mũka ĩvindanĩ ya atũmwa ‘mausũiwe nĩ Satani ngoonĩ’ nginya mamũkenga Ngai. Twĩweta ĩũlũ wa Anania na Savaila, ala mavangie ngoonĩ syoo kũkenga atũmwa. Mathooisye kĩsio kĩmwe kya kĩtheka kyoo, ĩndĩ mayaatwaĩa atũmwa mbesa syonthe. Anania na Savaila mendaa moneke ta andũ aseo mũno kĩkundinĩ na alau mũno, na kaĩ tiw’o mailye. Ĩndĩ Yeova nĩweene kĩla meekie, na nĩwamoseie ĩtambya yĩla yamaĩlĩte.—Meko 5:1-10.

12. Akengani ala athũku na matelilaa meteelwe nĩ kyaũ, na nĩkĩ?

¹² Yeova onaa ata ala maneenaa ũvũngũ? Satani vamwe na akengani onthe athũku take na matelilaa makekw’a “ĩianĩ ya mwaki.” (Ũvu. 20:10; 21:8; Sav. 5:6) Nĩkĩ? Nũndũ Yeova onaa akengani asu o ũndũ wonaa onthe ala mekaa ta “ngitĩ,” kana kwa ndeto ingĩ, ala mekaa maũndũ mamũthatasya.—Ũvu. 22:15.

13. Twĩsĩ kyaũ ĩũlũ wa Yeova, na kĩu kĩtumaa twenda kwĩka ata?

¹³ Nĩtwĩsĩ kana Yeova “ti mũndũ, ũndũ ũneena ũvũngũ.” Na ũw’o nĩ kana “kũitonyeka Ngai kũneena ũvũngũ.” (Mot. 23:19; Aevl. 6:18) ‘Yeova nũmenete ũĩmĩ ũla ũneenaa ũvũngũ.’ (Nth. 6:16, 17) No nginya tũneenae ũw’o mavinda onthe ethĩwa nĩtũkwenda atũathimae. Nĩkyo kĩtumi tũatĩĩaa ũkany’o ũũ: “Mũikaneene ũvũngũ ene kwa ene.”—Ako. 3:9.

14. (a) Nĩ ũndũ wĩva twĩkaa tũkethĩwa twĩ kĩvathũkany’o na andũ ma ndĩni sya ũvũngũ? (b) Elesya mwolooto ũla wĩ nthĩnĩ wa Luka 6:45.

¹⁴ Nĩ ũndũ ũmwe wĩva andũ ma Yeova mekaa nĩ kana methĩwe me kĩvathũkany’o na andũ ma ndĩni sya ũvũngũ? ‘Tũneenaa w’o.’ (Soma Nzekalia 8:16, 17.) Vaulo aisye ũũ: “Nĩtũkwĩĩkĩĩthya, ta athũkũmi ma Ngai, . . . na ndeto ya w’o.” (2 Ako. 6:4, 7) Nake Yesũ aisye: “Ũla wusũĩte ngoo nĩw’o kanyw’a ũneenaa.” (Luka 6:45) Kwoou ethĩwa mũndũ eneena ũw’o ngoonĩ yake, kĩu nokyo kyumaa kanyw’anĩ wake. Aneenaa ũw’o, na ndakenganaa, ethĩwe etũmĩa ũvũngũ mũnene kana nĩ mũnini, ethĩwe eneena na andũ ũtamesĩ, andũ ala ũthũkũmaa namo, anyanyae, kana nĩ endwa make. Ekai ĩndĩ twone ngelekany’o imwe itonya kũtwony’a ũndũ tũtonya kũneenaa ũw’o maũndũnĩ onthe.

15. (a) Nĩkĩ tũtaĩle o na vanini kwĩkaa maũndũ mathũku twĩvithĩte? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya amũika maikeyĩelekany’e na ala angĩ me mĩkalĩle mĩthũku? (Sisya maelesyo ma kwongeleela.)

¹⁵ Twasye wĩ mũndũ wa mũika, na ndwendaa kũvathwa nĩ amũika ala angĩ. Mwa ndũkatate kwĩkaa maũndũ mathũku wĩvithĩte tondũ amũika amwe mekaa! Yĩla amũika asu me kĩkundinĩ kana me na andũ ala angĩ ma mũsyĩ methĩawa me aseo vyũ, ĩndĩ wamethĩanĩsya na andũ ala angĩ ma mũika mate Ngũsĩ kana wamona isesenĩ sya kũea ngewa ũyona tate mo. Nĩmatonya kwĩthĩwa matũmĩaa ndeto nthũku, mekĩaa ngũa naĩ, methukĩĩasya mbathi itaĩle, manyusaa makamilwa, kana matũmĩaa ndawa sya kũmila. O na no kwĩthĩwa matumaa ndũũ itaĩle na eĩtu kana imwana, kana o mekaa maũndũ angĩ mathũku o na kwĩ asu. Asu nĩ andũ ma ũvũngũ nũndũ methĩawa maikenga asyai moo, athaithi ala angĩ, o na Ngai mwene. (Sav. 26:4, 5) Yeova nĩwĩthĩawa esĩ ethĩwa twĩĩka o ‘kũmũtaĩa na ilomo sitũ, ĩndĩ ngoo sitũ syĩ kũasa nake.’ (Mko. 7:6) Kwoou nĩ ũndũ wa ũĩ twĩke o tondũ nthimo ĩno yaĩtye: “Ngoo yaku ndĩkamew’ĩe andũ athe kĩwĩu; ĩndĩ ĩthĩwa ũkĩmũkĩa Yeova mũthenya w’onthe.”—Nth. 23:17. *

16. Twaĩle kũsũngĩa ata makũlyo ala methĩawa nthĩnĩ wa vomu sya kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe?

¹⁶ Nũtonya kwĩthĩwa ũyenda kusũsya vomu ya kũtw’ĩka vainia wa kĩla ĩvinda, kana ya kũlika mũvĩanĩ ũngĩ wa ũthũkũmi wa ĩvinda yonthe, ta kwa ngelekany’o, Mbetheli. Yĩla ũendeee kusũsya vomu ĩsu nĩ  ũndũ wa vata mũno ũkasũngĩa makũlyo ala me vau ũte kũkengana o na vanini. Makũlyo asu methĩawa makonetye ũima waku wa mwĩĩ, syĩndũ ila wĩtanĩthasya nasyo, na mwĩkalĩle waku. (Aev. 4:25) Nao nata ũkethĩwa wĩkĩte ũndũ Yeova ũmenete kana ũndũ ũũtuma wasya waku wa ngoo ũkũthĩny’a na ndwaatavya atumĩa? Nũseo ũkathi kũneena namo maũtetheesye nĩ kana ũmũthũkũme Yeova wĩ na wasya mũseo wa ngoo.—Alo. 9:1; Aka. 6:1.

17. Twaĩle kwĩka ata yĩla tũũkũlw’a makũlyo ĩũlũ wa ana-a-asa maitũ nĩ andũ ala meũtũthĩny’a?

¹⁷ Waĩle kwĩka ata silikalĩ ĩkakũna wĩa wa Ũsumbĩ maluvuku, na ũyĩtwa ũkakũlw’e makũlyo ĩũlũ wa ana-a-asa maku? We wĩona ta waĩle kũmatavya kyonthe kĩla wĩsĩ? Teene we Yesũ eekie ata yĩla wakũlilw’e makũlyo nĩ ũla ngavana Mũlomi? Ve mavinda Yesũ ũtaaweta ũndũ o na ũmwe, na kĩu kyosanĩte nesa mũno na ũla mwolooto wĩ Maandĩkonĩ waĩtye kana ve “ĩvinda ya kũvindya, na ĩvinda ya kũneena.” (Mũta. 3:1, 7; Mt. 27:11-14) Ũkesa kwĩyĩthĩĩla vandũ ta vau, nũseo kwĩsũvĩa na ũyĩthĩwa wĩ mũĩ nĩ kana ndũkalikye ana-a-asa maku thĩnanĩ.—Nth. 10:19; 11:12.

18. Twaĩle kwĩka ata tũkakũlw’a nĩ atumĩa ĩũlũ wa ana-a-asa maitũ?

¹⁸ Nao nata mũndũ kĩkundinĩ akeka naĩ ngito na ũimanya? Atumĩa nĩmanengetwe wĩa wa kwĩkalya kĩkundi kĩ kĩtheu, na kwoou nĩmatonya kũũkũlya ũmaelesye kĩla wĩsĩ ĩũlũ wa ũndũ ũsu. We wĩka ata, na mũno mũno ethĩwa ũsu wĩkĩte naĩ nĩ mũnyanyau kana mũndũ wa mũsyĩ? Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ũla ũneenaa w’o anenganae ũkũsĩ wa w’o.” (Nth. 12:17, BCK; 21:28) Kwoou waĩle kũtavya atumĩa ũw’o w’onthe ũte kũmavitha kĩndũ, na ũteũkota ngewa o na vanini. Nĩmaĩle kũmanya ũw’o w’onthe nĩ kana matw’e nĩ nzĩa yĩva nzeo matonya kũtũmĩa matetheesye ũsu wĩkĩte naĩ nĩ kenda aseũvye ngwatanĩo yake na Yeova.—Yak. 5:14, 15.

19. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁹ Mũandĩki wa Savuli, Ndaviti, aisye ũũ aineena na Yeova: “Kwa w’o nĩwendaa ũw’o ngoonĩ ya mũndũ.” (Sav. 51:6, BCK) Ndaviti nĩweesĩ kana ũndũ mũndũ ũilye ngoonĩ yake nĩ ũndũ wa vata mũno. Aklĩsto ma w’o nĩmaĩlĩte ‘kũneenaa w’o kĩla mũndũ na mũtũi wake’ maũndũnĩ onthe ala mekwĩka. Ũndũ ũngĩ twaĩle kwĩka nĩ kana twonany’e ithyĩ twĩ kĩvathũkany’o na andũ ma ndĩni sya ũvũngũ nĩ kũmanyĩsya ala angĩ w’o yĩla tũũtavany’a. Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũtwony’a ũndũ tũtonya kwĩka ũu.