1, 2. (a) Yesũ aĩ na woni mwaũ ĩũlũ wa Mĩao ya Ngai? (b) Elesya ũndũ aandĩki na Avalisi matũmĩaa naĩ ĩla Mĩao.

YESŨ nĩwendete Mĩao ya Mose. Kĩu kĩiũtũsengy’a. Na kĩtumi nũndũ Mĩao ĩsu yaumĩte kwa Ũla Yesũ wonaa e wa vata mũno vyũ, nake nĩ Asa wake, Yeova. Ĩandĩko ya Savuli 40:8 nĩyathanie ũndũ Yesũ ũkethĩwa endete mĩao ya Ngai. Yaĩtye: “Nĩngũtana kwĩka kwenda kwaku, we Ngai wakwa; ĩĩ, mwĩao waku wĩ ngoonĩ yakwa.” Yesũ nĩwoonanisye na meko na ndeto syake kana Mĩao ya Ngai ndyaĩ yumw’a kaũvavathĩ, nĩtethasya, na kyonthe kĩwetetwe Mĩaonĩ ĩsu kĩyaĩ kĩlea kwĩanĩa.—Mt. 5:17-19.

² Kwoou wĩona Yesũ ta weew’aa woo wĩana ata oona aandĩki na Avalisi maitũmĩa naĩ Mĩao ya Ĩthe? Andũ asu maatĩanĩaa mũno na tũmaũndũ tũla tũnini vyũ twa mĩao ĩsu, na nĩkyo kĩtumi Yesũ waisye, “Nĩmumasya kĩlungu kya ĩkũmi kya mindi na anisi na kumini.” Thĩna wa kwĩka ũu waĩ va? Yesũ asyokie amea: “Na mũitia mũtekĩte maũndũ ala manene ma ĩla mĩao, ũsili wa katĩ, na tei, na mũĩkĩĩo.” (Mt. 23:23) Yesũ aĩ kĩvathũkany’o na andũ asu moonaa me alũngalu kwĩ ala angĩ nũndũ we nĩwakwatĩtye kĩeleelo kya Mĩao ĩsu kyaĩ kĩva na nĩwaeleawa kĩla kamwe ka Mĩao ĩsu kamanyĩasya kyaũ ĩũlũ wa Ngai.

3. Twĩĩmanyĩsya kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

 ³ Ithyĩ Aklĩsto tũi ungu wa ũtianĩo wa Mĩao. (Alo. 7:6) Ĩndĩ Yeova nĩwaandĩkĩthisye Mĩao ĩsu Ndetonĩ yake, Mbivilia. Nĩkĩ? Ti atĩ endaa tũtinde tũatĩanĩe na tũmaũndũ tũnini twa Mĩao ĩsu, ĩndĩ endaa tũkwatye “maũndũ ala manene,” kana kwa ndeto ingĩ, myolooto ĩla ĩtw’ĩĩkĩte Mĩao ĩsu. Kwa ngelekany’o, nĩ myolooto yĩva tũkwĩmanyĩsya ũla mũvangonĩ wa ndũa sya kwĩvitha? Ĩsomo ĩvĩtu nĩyĩwetete matambya ala moosawa nĩ mũndũ oaana atavangĩte na kĩla tũkwĩmanyĩsya vau. Ĩndĩ mũvango ũsu nũtũmanyĩasya maũndũ mana ĩũlũ wa Yeova, na ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na nguma ta syake. Kwoou ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũũkwata mosũngĩo ma makũlyo aa atatũ: Ndũa sya kwĩvitha itũtetheeasya ata kũmanya kana Yeova e tei? Itũmanyĩasya kyaũ ĩũlũ wa ũndũ we wonaa thayũ? Na syonanasya ata kana aatĩĩaa sila wa katĩ vyũ? Tũimantha ũsũngĩo wa kĩla ĩkũlyo, sisya ũndũ ũtonya kũatĩĩa ngelekany’o ya Ĩthe waku wa ĩtunĩ.—Soma Aeveso 5:1.

4, 5. (a) Kweekawa ata nĩ kana wĩthĩe mũndũ no avike ndũanĩ sya kwĩvitha mĩtũkĩ, na nĩkĩ? (b) Ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa Yeova?

⁴ Andũ maĩ matonya kũvika mĩtũkĩ ndũanĩ syonthe syĩ thanthatũ. Yeova eeĩte mbaĩ ya Isilaeli nĩnyuve ndũa itatũ mũingo ũũ wa Ũsĩ wa Yolotani, na ingĩ ĩtatũ mũingo ũũngĩ. Nĩkĩ? Nĩ kana wĩthĩe ũla woaana atavangĩte no avike vo mĩtũkĩ na ateũthĩna. (Mot. 35:11-14) Lelũ ila syelekele ndũanĩ isu iyaekawa ikathũka. (Kũt. 19:3) O na Ayuti maĩ na kĩthĩo kya kwamba ivwaũ sya kwony’a mũndũ nzĩa ya kũthi ndũanĩ ya kwĩvitha. Kwoou nũndũ kwaĩ na ndũa sya kwĩvitha vakuvĩ, mũndũ oaana atavangĩte ndalasimĩkaa kũkĩĩa nthĩ ngeni, kũla waĩ atonya kũtatwa alike ũthaithinĩ wa ũvũngũ.

⁵ Kwamba kũsũanĩa ũndũ ũsu! O na kau Yeova no we waumĩtye mwĩao mũndũ oaana na ngũlũ oawe, nĩwanengete mũndũ ũla woaana atavangĩte mwanya mũseo wa kwĩw’ĩwa tei na kũsũvĩwa. Mũsomi ũmwe wa Mbivilia aandĩkie atĩĩ: “Kĩla kĩndũ kyaĩ kĩthesye vyũ, kĩte maũndũ maingĩ, na kĩ laisi ũndũ vatonyeka.” Aisye: “Kĩu kĩonany’a ũndũ Ngai wĩ mumo wingĩvĩte.” Yeova ti mũsili ũte tei, wĩkalaa eteele kwosea ĩtambya athũkũmi make. We nĩ Ngai wĩ “tei mwingĩ.”—Aev. 2:4.

6. Mo Avalisi maĩ tei ta Ngai? Elesya.

⁶ Kĩvathũkany’o na Yeova, Avalisi mayaĩ tei. Kwa ngelekany’o, maũndũ ma tene ma Ayuti monanasya kana mayaekeaa mũndũ atũngĩlĩĩla ĩvĩtyo o yĩla yĩla savalĩ ivĩtũkĩte itatũ. Yesũ nĩwanenganie ngelekany’o ĩkwonany’a ũndũ maĩ na woni ũthũkĩte ĩũlũ wa ala mavĩtya. Ngelekany’o ĩsu yaĩ ya Mũvalisi wavoyie ayasya: “Ngai, nĩngũũtũngĩa mũvea,  nũndũ nditilyĩ ta andũ ala angĩ, avutani, ala mate alũngalu, ilaalai, kana o na ta mumya wa koti ũũ.” Mumya ũsu wa koti aĩ o vau ĩndĩ we avoyaa Ngai enyivĩtye aimwĩsũva amwĩw’ĩe tei. Nĩkĩ Avalisi meethĩawa mateyũmbanĩtye kwĩw’ĩa angĩ tei? Mbivilia yaĩtye kĩtumi nũndũ mekalaa “makĩvũthya angĩ.”—Luka 18:9-14.

7, 8. (a) Ũtonya kwĩka ata ũatĩĩe ngelekany’o ya Yeova ĩla wavĩtĩw’a? (b) Nĩkĩ ti laisi kũekea angĩ ethĩwa tũi wĩnyivyo?

⁷ Ĩkaa ta Yeova, ndũkekae ta Avalisi. Ĩw’ĩaa angĩ ĩnee. (Soma Akolosai 3:13.) Nzĩa ĩmwe ũtonya kwĩka ũu nĩ kwĩthĩwa wĩ mũndũ ũtonya kwĩtw’a ũekeo nĩ angĩ mate kwĩw’a vinya. (Luka 17:3, 4) Ĩkũlye-ĩ, ‘Nyie nĩnĩekeaa andũ mĩtũkĩ, o na ala mambĩtĩasya mavinda maingĩ? Nyie nĩnĩthĩawa na wendi wa kwĩw’ana na mũndũ ũmbĩtĩsye kana ũnũmĩĩtye ngoonĩ?’

⁸ Ti laisi kũekea angĩ ethĩwa tũi wĩnyivyo. Avalisi nĩmavalũkile ngalĩkonĩ ĩsu nũndũ mo meetalaa ta aseo kwĩ ala angĩ. Ĩndĩ ithyĩ Aklĩsto no nginya twĩnyivye na ‘tũitala ala angĩ aseo kwĩ ithyĩ ene’ na ta andũ twaĩlĩte kũmaekea matũvĩtĩsya. (Avi. 2:3) We nĩwĩyũmbanĩtye kũatĩĩa ngelekany’o ya Yeova nĩ kana wĩkale wĩnyivĩtye? Ĩkalaa ũthalĩkĩtye ngoo na ndũkavingĩe andũ nzĩa ya kũka kũkwĩtya ũekeo. Ĩthĩawa wĩyũmbanĩtye kwĩw’ĩa angĩ tei na mĩtũkĩ na ndũkekalaatĩle kũthata.—Mũta. 7:8, 9.

9. Yeova atetheeisye Aisilaeli ata maelewe kana thayũ wa mũndũ nĩ mũtheu?

⁹ Kĩtumi kĩmwe kĩnene kyatumie Yeova atavya Aisilaeli nĩmanyuve ndũa sya kwĩvitha nĩ kana endaa kũmasũvĩa maiketĩkye nthakame ya mũndũ ũte ĩvĩtyo. (Kũt. 19:10) Yeova nĩwendete thayũ, na nũmenete “moko ala metĩkasya nthakame ĩte ĩvĩtyo.” (Nth. 6:16, 17) Ngai nĩ mũtheu na asilaa katĩ, kwoou ndaĩ alalya akatw’ĩka ndanona mũndũ wooawa, o na ethĩwa ũla wamũaa ndeevangĩte kwĩka ũu. Nĩ w’o kana mũndũ oaana atavangĩte nĩweew’ĩawa tei. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, aĩ no nginya athi one atumĩa na meethĩa nĩ w’o ndeevangĩte kũaana, aĩ no nginya ekale ndũanĩ ya kwĩvitha mũvaka kĩkw’ũ kya mũthembi mũnene. O na no kwĩthĩwa esaa kwĩkala vau nginya ĩ ũkakw’a. Maũndũ asu onthe mailea kwĩthĩwa matetheeisye Aisilaeli maelewe kana thayũ wa mũndũ nĩ mũtheu. Na nĩ kana monany’e nĩmanengete ndaĩa Ngai ũla wamanengete thayũ, maaĩlĩte kwĩka kyonthe kĩla maĩ matonya maikalikye thayũ wa angĩ mũisyonĩ.

10. Yesũ oonanisye ata kana aandĩki na Avalisi mayatalaa thayũ wa angĩ ta kĩndũ kya vata?

¹⁰ Aandĩki na Avalisi maĩ kĩvathũkany’o na Yeova nũndũ mo mayoonaa thayũ wa angĩ ta kĩndũ. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Yesũ ameie: “Nĩmwoosie ũvungũo wa ũmanyi: Inyw’ĩ ene mũiaavota, na ala mavotaa asu nĩmwamasiĩĩaa.” (Luka 11:52) Kwoou maaĩlĩte kũvingũĩa andũ Ndeto ya Ngai nĩ kana mamĩelewe na maimatetheesya makinyĩle nzĩanĩ ya thayũ ũtathela. Ĩndĩ vandũ va ũu, maaĩtye andũ makamatwaa vaasa na ũla “Mũnene wa thayũ,” Yesũ, na makatuma makinyĩla  nzĩanĩ ĩla ĩkatuma manangwa tene na tene. (Meko 3:15) Aandĩki na Avalisi maĩ mĩtũlyo na mayendete andũ ala angĩ na kwoou mayamakaw’a nĩ thayũ woo kana kwenda kũmanya ũndũ maendeee. Asu kote andũ maĩ ang’endu na mataĩ tei o na vanini!

11. (a) Mũtũmwa Vaulo oonanisye ata kana aĩ na woni ta wa Ngai ĩũlũ wa thayũ? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũtavany’e na kĩthito ta Vaulo?

¹¹ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya twĩke ta Yeova vandũ va kwĩkala ta aandĩki na Avalisi? Nĩtwaĩle kũnenga thayũ ndaĩa na kũũtala ta kĩndũ kya vata vyũ. Mũtũmwa Vaulo nĩweekie ũu kwa kwĩkĩa kĩthito aumye ũkũsĩ vyũ. Nĩkyo kĩtumi waĩ atonya kwasya: “Ndikakũlw’a nyie nthakame ya mũndũ o na wĩva.” (Soma Meko ma Atũmwa 20:26, 27.) Ĩndĩ Vaulo ndatavanasya atĩ no ũndũ waĩ mwĩao, kana nũndũ akĩaa kwĩsa kũandũwa nthakame ya andũ angĩ. Atavanasya nũndũ nĩwendete andũ na nĩwoonaa thayũ woo wĩ wa vata. (1 Ako. 9:19-23) O naitũ nĩtwaĩle kwona thayũ o ũndũ Ngai ũwonaa. Yeova “endaa onthe mavikĩe ũalyũlonĩ wa ngoo.” (2 Vet. 3:9) We nĩwĩthĩawa na woni ta ũsu? Kũsũanĩa ũndũ ũtonya kwĩthĩwa na tei na kwĩkĩa ũndũ ũsu ngoonĩ nĩũtuma wongelanga kĩthito kyaku kya kũtavany’a na ũitanĩa kwĩka ũu mũnango.

12. Nĩkĩ andũ ma Ngai monaa kwĩsũvĩa kwĩ kwa vata?

¹² Nzĩa ĩngĩ yonanasya nĩtwonaa thayũ ũndũ Yeova ũwonaa nĩ kwĩthĩwa twendete kwĩsũvĩa na kũsũvĩa ala angĩ. Twaĩlĩte kũtwaa ngalĩ nesa na kũthũkũma twĩsũvĩĩte mavinda onthe. Nĩtwaĩle kwĩka ũu o na ĩla tũendete ũthaithinĩ kana ĩla tũkwaka na kũtũngĩĩa kũla tũthaithĩaa. Ndũkaaĩse kũsũanĩa kana kĩla ũkwenda kwĩanĩsya, mbesa ila ũkwenda kũkwata, kana kũatĩĩa mũtalatala mũna nĩ kwa vata kwĩ ũima wa mwĩĩ na kwĩsũvĩana na mũisyo. Mavinda onthe Ngai witũ ekaa kĩla kĩseo na kĩla kyaĩle. Twĩenda tũkekaa o take. Na atumĩa mũno mũno nĩmaĩlĩte kũtata ũndũ matonya maikelikye mũisyonĩ kana matume ala meũthũkũma namo malika mũisyonĩ. (Nth. 22:3) Mũtumĩa aũlilikany’a maũndũ mana waĩle kwĩka wĩkale wĩ mũsũvĩĩku, mwĩthukĩĩsye. (Aka. 6:1) Wanenga thayũ ndaĩa o ta Yeova, vai ‘nthakame ĩkethĩwa ĩũlũ waku.’

13, 14. Atumĩa ma Isilaeli meekaa ata nĩ kana masile katĩ ta Yeova?

¹³ Yeova eeaĩe atumĩa ma Isilaeli maatĩĩe ũsili wa katĩ o take. Mbee, atumĩa asu maaĩlĩte kũmanya nesa kĩla kĩendeeie. Ĩtina wa ũu, matanamba kũtw’a kana nĩmekwĩw’ĩa ũsu ũaanie tei, maaĩlĩte kũsisya nesa kĩeleelo kyake, mawoni make, na mwĩkalĩle wake wa ĩvinda ĩvĩtu. Nĩ kana masile katĩ ta Yeova, maaĩlĩte kũsisya mone kana mũndũ ũsu nĩwĩthĩwa ekie ‘kwoveesya’ ũla ũngĩ na amũaa “nũndũ wa kũmũmena.” (Soma Motalo 35:20-24.) Ethĩwa ve ngũsĩ sya ũndũ ũsu, ĩkoani yĩtanamba kũtuwa vaaĩlĩte kũmanthwa ũkũsĩ wa andũ elĩ mainyiva.—Mot. 35:30.

¹⁴ Atumĩa mamina kũmanya nesa kĩla kĩendeeie, maaĩlĩte kwosa ĩvinda masũanĩe ĩũlũ wa ũ mũndũ mwene, eka o kĩla wĩkie. Maĩ na vata wa kwĩthĩwa na ũmanyi mũseo. Mũndũ wĩ ũmanyi mũseo ndeanĩawa nĩ kĩla wene ĩndĩ ethĩawa atonya kũelewa ũndũ nesa na kũmanya kĩla kĩtumie ũndũ ũsu wĩkĩka. Na ũndũ ũla mũnene vyũ, maĩ na vata wa kũkwata veva mũtheu wa Yeova nĩ kana ũmatetheesye methĩwe na ũmanyi mũseo take, methĩwe na tei, na maisila katĩ.—Kuma 34:6, 7.

15. Woni wa Yesũ na wa Avalisi ĩũlũ wa eki ma naĩ wavathũkene ata?

¹⁵ Avalisi maisila ĩkoani masiasya kĩla mwĩki wa naĩ wĩkĩte ĩndĩ mayeekũlasya ngoo yake ĩilyĩ ata. Kwa ngelekany’o, ĩla moonie Yesũ mbokanĩ yaĩ kwa Mathayo, makũlilye amanyĩw’a make ũũ: “Nĩkĩ Mũmanyĩsya wenyu ũnũũya vamwe na aumya ma koti na andũ athe?” Yesũ amasũngĩie ũũ: “Ala mate awau  mati vata wa mũiiti, ĩndĩ no ala awau. Ĩndĩ endai mũkemanyĩsye ũndũ ũtilyĩ ũndũ ũũ, Nyie nendaa tei na ti nthembo: nĩkwĩthĩwa ndyaaũka kũmeta ala alũngalu, ĩndĩ nĩ ala athe.” (Mt. 9:9-13) We Yesũ endaa kwasya kwĩka naĩ ngito ti kĩndũ? Aiee. Na kĩtumi nũndũ ũvoo ũmwe wa vata vyũ watavanasya nĩ kũthokya eki ma naĩ melile. (Mt. 4:17) Ĩndĩ Yesũ aĩ na ũmanyi mũseo wa kwona kana amwe ma “aumya ma koti na andũ athe” maĩ na wendi wa kũalyũka. Mayaetetwe kwa Mathayo nĩ lĩu. Ĩndĩ “maĩ aingĩ [ala mamũvikĩlĩte].” (Mko. 2:15) Kĩla kĩũmakya nĩ kana Avalisi mayoonaa kĩu Yesũ woonete andũnĩ asu. Maĩ kĩvathũkany’o na Ngai ũla maasya meũthaitha. Ngai asilaa katĩ na e tei ĩndĩ mo matalaa andũ ala angĩ ta eki ma naĩ na ta andũ matatetheka.

16. Kamitii ya sila yaĩle kũtata mũno kũelewa kyaũ?

¹⁶ No nginya ũmũnthĩ atumĩa maĩkĩĩthye nĩmeeka ta Yeova, ũla ‘wendete sila wa katĩ.’ (Sav. 37:28) Mbee, maĩlĩte ‘kũmantha na kũkũlya na kĩthing’ĩĩsyo’ nĩ kana mamanye ethĩwa ve naĩ yĩkĩtwe. Ethĩwa naĩ yĩ vo, maĩlĩte kũatĩĩa myolooto ya Maandĩko nĩ kana mamanye ũndũ mekwĩka. (Kũt. 13:12-14) Ala malika kamitiinĩ ya sila maĩlĩte kwĩthĩawa me metho mũno maitw’a ethĩwa Mũklĩsto wĩkĩte naĩ ngito nĩwĩlilĩte kana ndelilĩte. Ti laisi mavinda onthe kũmanya mũndũ elilĩte na atelilĩte. Maĩlĩte kũlilikana kana kwĩlila no kũkonetye ũndũ mũndũ ũkwosa naĩ ĩla wĩkĩte na kĩla kĩ ngoonĩ yake. (Ũvu. 3:3) Mũndũ wĩkĩte naĩ ndew’ĩwa tei atelilĩte. *

17, 18. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya atumĩa mamanye kana mũndũ nĩweelila kuma ngoonĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 13.)

¹⁷ Ĩndĩ atumĩa me kĩvathũkany’o na Yeova na Yesũ nũndũ mo maitonya kũsoma ngoo. Kwoou ethĩwa wĩ mũtumĩa, ũtonya kwĩka ata ũmanye nesa mũndũ nĩweelila kuma ngoonĩ? Mbee, voya Ngai aũnenge ũĩ na ũmanyi. (1 Asu. 3:9) Kelĩ, soma Ndeto ya Ngai na mavuku ala tũandĩkĩwe nĩ ngombo yĩ na kĩthito nĩ kana ũvathũkany’e “woo wa nthĩ” na “woo ũla Ngai wendete.” Woo ũsu Ngai wendete nĩw’o wonanasya mũndũ nĩwĩlilĩte kuma ngoonĩ. (2 Ako. 7:10, 11) Soma Maandĩko ũmanye maeleetye ata ala meelilile na ala mataaĩlila. Ĩkũlye-ĩ, ‘Mbivilia yaĩtye maĩ na mawoni mailyĩ ata, meew’aa ata, na meekie ata?’

¹⁸ Na ĩndĩ katatũ, sũanĩa ĩũlũ wa ũ mũndũ mwene, eka kĩla wĩkĩte. Ĩkũlye eanĩe vandũ vailyĩ ata, ekĩte maũndũ e na kĩeleelo kĩva, na e mawonzu meva. Mbivilia nĩyathanie ĩũlũ wa Yesũ, ũla nĩwe mũtwe wa kĩkundi kya Kĩklĩsto, yasya: “Ndakasila kwĩanana na kwona kwa metho make, kana kũtw’a kwĩanana na kwĩw’a kwa matũ make; ĩndĩ nũkasilĩlaa ngya na ũlũngalu, na kũmatusĩaa ala auu ma nthĩ katĩ.” (Isa. 11:3, 4) Inyw’ĩ atumĩa, Yesũ nũmũnyuvĩte mũsũvĩe kĩkundi kyake, na kwoou ndalea kũmũtetheesya mũsile ũndũ we ũsilaa. (Mt. 18:18-20) Nĩ ũtanu mwingĩ kwona twĩ na atumĩa me na wendi ũsu, kana nata? Tũtanaa ta kĩ kwona mateũnow’a nĩ kwĩkĩa kĩthito maĩkĩĩthye nĩmeew’ĩa ala angĩ tei na nĩmaatĩĩa ũsili wa katĩ ikundinĩ sitũ!

19. Nĩ ũndũ wĩva tweemanyĩsya ĩũlũ wa ila ndũa sya kwĩvitha ũvangĩte kũatĩĩa?

¹⁹ Mĩao ya Mose yaĩ “mũvw’ano wa ũmanyi na wa ũla w’o.” Ĩtumaa tũmũelewa Yeova na myolooto yake mĩlũngalu. (Alo. 2:20) Kwa ngelekany’o, ndũa sya kwĩvitha nimanyĩasya atumĩa ũndũ matonya ‘kũsilaa sila wa katĩ,’ na nimanyĩasya kĩla ũmwe witũ ‘kwony’a mwana-a-ĩthe ũseo na ĩnee.’ (Nzek. 7:9) Ũmũnthĩ tũi ungu wa Mĩao ya Mose. Ĩndĩ Yeova ndaalyũkaa, na kwoou o na ũmũnthĩ nĩwonaa nguma ya ũsili wa katĩ na ya tei yĩ ya vata mũno. Nĩ ndaĩa nene mũno kwĩthĩwa tũtonya kũthaitha Ngai ũsu tũmbĩtwe na mũvw’ano wake, Ngai tũtonya kwĩthĩwa na nguma ta syake, na Ngai tũtonya kũmũtw’a wĩvitho witũ!