1-2. Ĩandĩko ya 1 Vetelo 4:7, 8, yonanĩtye nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya kũmĩanĩsya na mathĩna?

O ŨNDŨ tũthengeee mũthya wa ‘mĩthenya ya mũminũkĩlyo,’ nĩvatonyeka tũkakomana na mathĩna momũ mũno. (2 Tim. 3:1) Kwa ngelekany’o, ĩtina wa ũsakũani weekiwe nthĩ ĩmwe yĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Africa, nĩkwaumĩlile kaũ mwingĩ. Kwa ĩvinda ya myei mbee wa thanthatũ, ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ mayaĩ matembea me na ũthasyo nũndũ mathyũlũlũkĩtwe nĩ kaũ. Nĩ kyaũ kyamatetheeisye kũmĩanĩsya na mawetu asu? Amwe makĩĩie kwa ana-a-asa ala me kũla kaũ ũte mũvyũ mũno. Mwana-a-asa ũmwe aĩtye: “Ĩvindanĩ yĩu, nĩnatanie kwĩthĩwa na anyanya vakuvĩ nakwa. Nĩtweekĩanie vinya.”

² Yĩla ‘ũla thĩna mũnene’ ũkambĩĩa, tũkatana kwĩthĩwa na anyanya aseo na matwendete. (Ũvu. 7:14) Kwoou nĩtwaĩle kwosa ĩtambya na mĩtũkĩ tũlũlũmĩlye ũnyanya witũ ĩvindanĩ yĩĩ. (Soma 1 Vetelo 4:7, 8.) Ngelekany’o ya Yelemia no ĩtũtetheesye mũno nũndũ anyanyae nĩmamũtetheeisye kũvonoka ĩvinda yĩla Yelusaleme yaangĩe kwanangwa. * Tũtonya kũatĩĩa ngelekany’o yake ata?

3. (a) Nĩ ũndũ wĩva waĩ ũtonya kũtuma Yelemia enda kwĩvathana na andũ? (b) Yelemia atavisye mũandĩki wake Mbaluku kyaũ, na kĩu kyamatethisye ata?

³ Kwa ĩvinda ya myaka 40 kana mbeange, Yelemia ekalaa  na andũ mataĩ aĩkĩĩku. Amwe maĩ atũi make ndũanĩ ya Anathothi, na nĩvatonyeka amwe makethĩwa maĩ andũ ma mũsyĩ. (Yel. 11:21; 12:6) Ĩndĩ we ndaaĩvathana na andũ ekale e weka na mathĩna make. Vandũ va ũu, nĩwamanthie mũandĩki wake mũĩkĩĩku, Mbaluku, amũelesya ũndũ weew’aa, na nĩtwĩsĩ ũndũ weew’aa nũndũ Mbaluku nĩwaandĩkie kĩla wamũtavisye. (Yel. 8:21; 9:1; 20: 14- 18; 45:1) Yĩla Mbaluku waandĩkaa maũndũ onthe ala mamũkwatĩte Yelemia, kĩu nĩkyatumie matuma ndũũ ngamu na manengane ndaĩa.—Yel. 20:1, 2; 26: 7-11.

4. Yeova eeie Yelemia eke ata, na wĩa ũsu watetheeisye ũnyanya wa Yelemia na Mbaluku ata?

⁴ Kwa myaka mingĩ, Yelemia nĩwakanĩtye Aisilaeli e na ũkũmbaũ ĩũlũ wa maũndũ ala makilyĩ kũkwata Yelusaleme. (Yel. 25:3) Ĩndĩ Yeova nĩwatwie kũkany’a Aisilaeli ĩngĩ nongi kana nĩmelila, na eea Yelemia aandĩke ũkany’o ũsu ĩvukunĩ ya kũkũnzwa. (Yel. 36: 1-4) Nũndũ wĩa ũsu manengiwe nĩ Ngai wakuie myei kauta, vate nzika, ĩvindanĩ yĩu Yelemia na Mbaluku mathũkũmaa ĩmwe nĩmaeie ngewa syalũlũmĩĩilye mũĩkĩĩo woo.

5. Mbaluku oonanisye ata kana aĩ mũnyanya mũseo wa Yelemia?

⁵ Mamina kũandĩka ĩvuku yĩu, Yelemia atũmie mũnyanyae Mbaluku akatavye andũ ũkany’o ũsu nũndũ ndaĩ atonya kũthi newe mwene. (Yel. 36:5, 6) Mbaluku nĩweanĩisye kĩanda kĩu e na ũkũmbaũ o na kũtw’ĩka kĩyaĩ laisi. We wĩona Yelemia ta weewie mũyo wĩana ata Mbaluku athi ĩkalũnĩ na eeka kĩla wamũtavĩtye? (Yel. 36:8-10) Yĩla anene ala maĩ mbee ũsumbĩnĩ wa Yuta meewie kĩla Mbaluku weeka, mamwĩie amasomee ĩvuku yĩu na wasya mũnene! (Yel. 36:14, 15) Anene asu nĩmatwie kũtavya Mũsumbĩ Yeoiakimu ndeto sya Yelemia. Ĩndĩ nũndũ nĩmathĩnĩkĩaa Mbaluku mambie kũmwĩa: “Enda  wĩvithe, we na Yelemia; na mũndũ o na wĩva ndakamanye vala mũĩ.” (Yel. 36:16-19) Ũsu waĩ ũtao mũseo mũno!

6. Yelemia na Mbaluku meekie ata mavĩngwa?

⁶ Mũsumbĩ Yeoiakimu athatiw’e mũno nĩ ndeto isu syaandĩkĩtwe nĩ Yelemia nginya avĩvya ĩvuku yĩu, na atũmana Yelemia na Mbaluku makwatwe. Ĩndĩ Yelemia ndaakwatwa nĩ wia. Oosie ĩvuku yĩngĩ, anenga Mbaluku, na amũtavĩĩsya ndeto sya Yeova. Mbivilia yaĩtye kana Mbaluku aandĩkie “ndeto syonthe sya ĩvuku yĩla Yeoiakimu mũsumbĩ wa Yuta wavĩvisye na mwaki.”—Yel. 36: 26- 28, 32.

7. Kũthũkũma vamwe kũtonya kwĩthĩwa kwatethisye Yelemia na Mbaluku ata?

⁷ Andũ ala moomĩĩsya ĩtatwa me ĩmwe mavinda maingĩ matumaa ndũũ ngamu. Kwoou nĩvatonyeka ĩvinda yĩla Yelemia na Mbaluku maandĩkaa ĩngĩ yĩla ĩvuku yaanangiwe nĩ mũsumbĩ mũthũku, Yeoiakimu, makethĩwa mamanyanie mũnango na ũnyanya woo walũlũmĩla. Tũtonya kũtetheka ata nĩ ngelekany’o ya aũme asu elĩ aĩkĩĩku?

8. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma tũemwa nĩ kũlũlũmĩlya ũnyanya witũ na angĩ, na nĩkĩ tũtaĩle kũkw’a ngoo?

⁸ Nĩtũtonya kwona wĩ ũndũ wĩ vinya kũtavya angĩ ũndũ tũkwĩw’a ethĩwa ve mũndũ watũũmĩisye ĩvinda ĩvĩtu. (Nth. 18:19, 24) Kana nĩtũtonya kwona ta tũte na mwanya na vinya wa kũlũlũmĩlya ũnyanya witũ na angĩ. Ĩndĩ tũyaĩle kũkw’a ngoo. Ethĩwa nĩtũkwenda ana-a-asa maitũ makatũtw’ĩĩkaa ĩvinda ya motato, no nginya twĩmanyĩsye kũmaelesya kĩla tũsũanĩĩte na ũndũ tũkwĩw’a. Yĩu nĩ ĩtambya ya vata twaĩle kwosa nĩ kana twĩthĩwe anyanya ma w’o.—1 Vet. 1:22.

9. (a) Yesũ oonanisye ata kana nĩwaĩkĩĩe anyanyae? (b) Kũea ngewa na anyanyau ũteũmavitha kĩndũ kũtonya kũtethya ndũũ yenyu ata? Nengane ngelekany’o.

⁹ Yesũ oonanisye kana nĩwaĩkĩĩe anyanyae kwa kũea ngewa namo ateũvithany’a kĩndũ. (Yoa. 15:15) No tũatĩĩe ngelekany’o yake kwa kũtavya anyanya maitũ maũndũ ala meũtũtanĩthya, ala meũtũthĩny’a, na ala meũtũtũla ngoo. Ĩthukĩĩsye nesa yĩla mũndũ ũngĩ ũkũneena naku, na ũu nũtonya kũtuma wĩthĩa kaĩ mavinda maingĩ mũsũanĩaa ũndũ ũmwe, mwĩw’aa ũndũ ũmwe, na mĩvango yenyu nĩyosanĩte. Kwasũanĩa ngelekany’o ya mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Cindy wĩ na myaka 20 na kĩndũ. Atumie ndũũ na mwĩĩtu-a-asa vainia wĩtawa Marie-Louise wĩ na myaka 60 na kĩndũ. Cindy na Marie-Louise matavanasya  ĩmwe kĩla Wakana makwakyanĩ, na nĩmaeaa ngewa mbingĩ ĩũlũ wa maũndũ me kĩvathũkany’o. Cindy aĩtye, “Nĩnĩtanĩaa mũno kũea ngewa sya vata vamwe na anyanyawa nũndũ kĩu nĩkĩndetheeasya ngamamanya na ngamaelewa nesanga.” Ndũũ ĩkamaa mwaea ngewa mũteũvithana maũndũ. O ta Cindy, woosa ĩtambya ya kũea ngewa na anyanyau ũteũmavitha kĩndũ na ũimethukĩĩsya nesa, ndũũ yenyu nĩyongelekaa.—Nth. 27:9.

10. Kwosana na ĩandĩko ya Nthimo 27:17, nĩ maũndũ meva maseo matonya kwĩkĩka twathũkũma vamwe na ana-a-asa na eĩtu-a-asa?

¹⁰ Yĩla twathũkũma vamwe na ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala angĩ nĩtwonaa nguma syoo nzeo, na ũu nũtumaa twĩmanyĩsya maũndũ maingĩ na ndũũ yitũ namo ĩikama. Ũu now’o veekĩkie katĩ wa Yelemia na Mbaluku. (Soma Nthimo 27:17.) Kwa ngelekany’o, wĩw’aa ata wĩ ũtavany’a na mũnyanyau, na ũyĩw’a aitetea mũĩkĩĩo wake ate na wia kana aielesya kuma ngoonĩ ĩũlũ wa Yeova na ieleelo syake? Vate nzika, nĩwĩw’aa wamwenda mũnango.

11-12. Nengane ngelekany’o ĩkwonany’a ũndũ kũtavany’a vamwe na anyanya maitũ kũtonya kũlũlũmĩlya ũnyanya witũ.

¹¹ Kwasũanĩa ngelekany’o ilĩ ikwonany’a ũndũ kũtavany’a ĩmwe kũlũlũmĩlasya ũnyanya. Mwĩĩtu-a-asa wĩ na myaka 23 wĩtawa Adeline akũlilye mũnyanyae ũmwe wĩtawa Candice mathi makatavany’e kĩsionĩ kĩmwe kĩtatavanaw’a mũno. Adeline aĩtye: “Twendaa kwongelanga kĩthito ũtavany’anĩ na tũiũtanĩa mũnango. Ithyelĩ nĩtwendaa kũkwata vinya wa kũendeea kũmũthũkũma Yeova na ngoo yonthe.” Matethekie ata mathũkũma vamwe? Adeline aendeee kwasya: “Kĩla mũthenya kũituka, nĩtwaneeneaa ũndũ tũkwĩw’a, kĩla kĩtwĩkĩie vinya tũitavany’a, na ũndũ twonie Yeova aitũtongoesya wĩanĩ ũsu. Ithyelĩ nĩtwatanĩaa kũea ngewa ta isu, na ũu nĩwatumie tũmanyana nesanga.”

¹² Laïla na Marianne nĩ eĩtu-a-asa mate  atwae kuma nthĩ ya France. Ve ĩvinda maendie kũtavany’a taoninĩ nene yĩthĩawa na andũ aingĩ yĩtawa Bangui. Taoni ĩsu yĩ Central African Republic na makwĩkalile syumwa itano. Laïla aĩtye: “Nũndũ andũ maivw’ananaa, nĩ na Marianne no tweethĩawa na mathĩna, ĩndĩ kũea ngewa na kwendana kuma ngoonĩ nĩkwatũtetheeisye twalũlũmĩlya ũnyanya witũ. Kwĩyonea ũndũ Marianne wamanyĩaa maũndũ meũ na mĩtũkĩ, ũndũ wendete andũ kĩsionĩ kĩu, na ũndũ waĩ na kĩthito kingĩ ũtavany’anĩ, nĩkwatumie nĩmũnenga ndaĩa mũnango.” Ti nginya ũthamĩĩe nthĩ ĩngĩ nĩ kana ũkwate moathimo ta asu. Kĩla ĩvinda watavany’a kĩsionĩ kya kwenyu wĩ na mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa, wĩthĩawa na mwanya mũseo wa kũmũmanya nesanga na kũlũlũmĩlya ũnyanya wenyu.

13. Nĩ thĩna wĩva tũtonya kũkomana naw’o tũithũkũma vamwe na anyanya maitũ?

¹³ Mavinda maingĩ yĩla twathũkũma vamwe na anyanya maitũ, nĩtũmanyaa nguma syoo nzeo o vamwe na mawonzu moo. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũendeee kũlũmany’a namo o na mavĩtya? Kwasũanĩa ĩngĩ ngelekany’o ya Yelemia. Nĩ kyaũ kyamũtetheeisye kwona nguma nzeo sya anyanyae na kũmaekea mavĩtya?

14. Yelemia eemanyĩisye kyaũ ĩũlũ wa Yeova, na kĩu kyamũtethisye ata?

¹⁴ Yelemia nĩwe waandĩkie ĩvuku ya Yelemia, na nĩvatonyeka ũkethĩa no we waandĩkie ĩvuku ya Asumbĩ wa 1 na wa 2. Vate nzika, kĩanda kĩu nĩkyamũtetheeisye kwona ũndũ Yeova wĩw’ĩaa andũ tei. Kwa ngelekany’o, nĩweesĩ kana ĩvinda yĩla Mũsumbĩ Aavu weelilile, Yeova nĩwaisye ndakamina andũ ma mũsyĩ wake ũ Aavu e thayũ. (1 Asu. 21:27-29) O na ĩngĩ Yelemia nĩweesĩ kana Manase eekĩte maũndũ maingĩ mathũku akamũthatya Yeova o na kwĩ Aavu. O na vailye ũu, Yeova nĩwamũekeie Manase eelila. (2 Asu. 21:16, 17; 2 Mav. 33:10-13) No nginya ngewa isu syĩthĩwe syamũtetheeisye Yelemia kwona ũndũ Ngai wĩ wũmĩĩsyo na tei, na syamũtetheesya o nake omĩĩsye na ayĩw’ĩa tei anyanya make.—Sav. 103:8, 9.

15. Yelemia eethĩiwe na wũmĩĩsyo ta Yeova ata yĩla Mbaluku weelelũkile?

¹⁵ Kwasũanĩa ũndũ Yelemia weekie ĩvinda yĩla Mbaluku weelelũkile kwa kavinda. Vandũ va kũmwĩkĩsya moko, nĩwamũtetheeisye kwa kũmũtavya ũtao mũseo ũla Ngai wamũtũmĩte amũnenge ateũmũvithany’a kĩndũ. (Yel. 45:1-5) Kĩu kĩtũmanyĩsya kyaũ?

16. O tondũ vonanĩtw’e ĩandĩkonĩ ya Nthimo 17:9, twaĩle kwĩka ata nĩ kana ndũũ yitũ na anyanya maitũ ndĩkakw’e?

¹⁶ Kũneena ũla w’o, tũyĩsa kwĩkwatya ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ meke maũndũ mateũvĩtya. Kwoou twambĩĩa ũnyanya na mũndũ, nĩtwaĩle kwĩkĩa kĩthito nĩ kana ndũũ ĩsu ndĩkakw’e. Ethĩwa mũnyanya witũ nĩwavĩtya, nĩtwaĩle kũtũmĩa Ndeto ya Ngai tũmũtae o nesa, ĩndĩ tũteũmũvitha kĩndũ. (Sav. 141:5) Na atũvĩtĩsya, nĩtwaĩle kũmũekea. Twamũekea nĩtwaĩle kwĩsiĩĩa tũikaaĩse kũneenea ĩngĩ kĩla watwĩkie. (Soma Nthimo 17:9.) Nũndũ ĩvinda yĩĩ tũtwĩe yĩ mathĩna maingĩ, nĩ ũndũ wa vata mũno tũkasiasya nguma nzeo sya ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ vandũ va kũsiasya mawonzu moo! Kwĩka ũu kũkatuma ũnyanya witũ ũlũlũmĩla. Na ũsu nĩ ũndũ wa vata twaĩle kwĩka yu tũĩ, nũndũ tũkenda anyanya aseo ĩvindanĩ ya ũla thĩna mũnene.

17. Yelemia oonanisye ata kana aĩ mũnyanya wa w’o ĩvindanĩ ya mathĩna?

¹⁷ Mwathani Yelemia nĩwoonanisye kana  aĩ mũnyanya wa w’o ĩvindanĩ ya mathĩna. Kwa ngelekany’o, mũndũ ũmwe weetawa Eveti-meleki wathũkũmaa nyũmbanĩ ya mũsumbĩ nĩwamũvonokisye Yelemia kuma kĩkw’ũnĩ yĩla walikilw’e ĩimanĩ yusĩe ndaka. Ĩtina wa kwĩka ũu, Eveti-meleki atiiwe aikĩa anene me mbee ũsumbĩnĩ ayona ta matonya kũmwĩka ũndũ mũthũku nũndũ wa kũtetheesya Yelemia. Yĩla Yelemia wamanyie ũu, ndaakilya na ayĩkwatya kana mũnyanyae nũkũmanya ũndũ ũkwĩka omĩanĩsye na ũndũ ũsu. O na kũtw’ĩka Yelemia aĩ mũvingĩe, nĩwatatie ũndũ ũtonya amũkiakisye Eveti-meleki na watho ũla Yeova wamwathĩte.—Yel. 38:7-13; 39:15-18.

18. Kwosana na ĩandĩko ya Nthimo 17:17, twaĩle kwĩka ata yĩla mũnyanya witũ wĩ thĩnanĩ?

¹⁸ Ĩvindanĩ yĩĩ, ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmakomanaa na mawetu me kĩvathũkany’o. Kwa ngelekany’o, aingĩ nĩmaũmĩaw’a nĩ maũndũ ta ithingitho sya nthĩ kana makaũ. Yĩla ũndũ ta ũsu weekĩka, ve amwe mamathokasya mĩsyĩnĩ kwoo. Na ve angĩ mamatetheeasya na mbesa. Ĩndĩ ithyonthe no tũmũvoye Yeova amatetheesye. Twamanya mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa nũkw’ĩte ngoo, nĩtũtonya kwaĩwa twĩasya ata kana twĩĩka ata. Ĩndĩ ithyonthe twĩ na maũndũ maingĩ ma kwĩka tũmatetheesye. Kwa ngelekany’o, no tũvathe ĩvinda ya kwĩthĩwa vamwe namo. Na yĩla mekwĩyĩelesya no twĩthukĩĩsye nesa. Na eka ũu, no tũneenee ĩandĩko ĩna tũyendete na twĩw’aa yĩitũkiakisya. (Isa. 50:4) Kĩla kya vata vyũ nĩ kwĩthĩwa na anyanya maku ĩvindanĩ ya thĩna.—Soma Nthimo 17:17.

19. Kũtuma ndũũ vyũ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ kũkatũtethya ata ĩvinda yũkĩte?

¹⁹ No nginya yu tũĩ twĩkĩe kĩthito tũtume ndũũ vyũ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ na tũisũvĩa ndũũ ĩsu ndĩkakw’e. Nĩkĩ? Nũndũ amaitha maitũ makatata kũtũaany’a maitũmĩa ndeto sya ũvũngũ. O na makatata kũtũkonganĩthya. Ĩndĩ kĩthito kyoo kĩkaa mana. Mai ĩndĩ mesa kũtuma tũmenana. Vai ũndũ matonya kwĩka makananga ũnyanya witũ. Vate nzika, twĩendeea kwĩthĩwa twĩ anyanya, ti o nginya mũminũkĩlyo wa ĩvinda yĩĩ, ĩndĩ kũvika tene na tene!