1. Mbivilia ĩeleasya ũkany’o ata?

ĨLA weew’a ndeto ‘ũkany’o’ nĩ kyaũ kyũkaa kĩlĩkonĩ kyaku? Nĩvatonyeka ũkethĩwa ũsũanĩaa mũno ĩtambya yĩla mũndũ woseawa avĩtya, ĩndĩ ndeto ĩsu ĩkuĩte maũndũ angĩ maingĩ. Mavinda maingĩ ĩla Mbivilia ĩkũweta ũkany’o, kana kwa ndeto ingĩ, ũmanyĩsyo, ĩũwetaa ta kĩndũ kĩseo nũndũ o na mavinda amwe ĩũwetanĩasya na ũmanyi, ũĩ, wendo, na thayũ. (Nth. 1:2-7; 4:11-13) Na kĩtumi nũndũ ĩla Ngai watũkany’a ethĩawa aitwony’a kana nũtwendete na eenda twĩkwata thayũ ũtathela. (Aevl. 12:6) O na kau Yeova nũtonya kũtwosea ĩtambya nĩ kana atũkany’e, ndesa kũtwosea ĩtambya yĩũtwanangĩa ndaĩa kana akatũkany’a na kĩtai. Kĩu kĩonany’a nesa vyũ kana kũnengane ũkany’o kũkonanĩtye mũno na kũmanyĩsya mũndũ, o tondũ mũsyai ũmanyĩasya mwana wake ũmwendete ĩla ũendeee kũmũea.

2, 3. Elesya ũndũ mũndũ ũtonya kũnengwa ũkany’o kwa kũtawa na kwosewa ĩtambya. (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

² Kwasũanĩa ngelekany’o ya kamwana ketawa Johnny keũthaũkĩa mũvĩla nyũmba. Inyia akona nũtonya kũkea: “Johnny, mũndũ ndathaũkĩaa mũvĩla nyũmba na nĩwĩsĩ ũu! Wĩ wa kwĩsa kwananga syĩndũ vaa.” Ĩndĩ Johnny ailea kwosa ndeto isu kwa ũito na atataĩĩe aikima kavisũ ka malaa kaikw’a. Wĩona inyia ta ũtonya  kũkanenga ũkany’o wa mũthemba mwaũ? Nũtonya kwĩka maũndũ elĩ: no ambe kũkataa na ĩndĩ aikosea ĩtambya yĩla ũkwona yaĩle. Ĩla ũkũkanenga ũtao ũsu nũtonya kũkalilikany’a ũthũku wa kũthaũkĩa mũvĩla nyũmba. Inyia wako ekataa e na kĩeleelo kya kũkatetheesya kamanye kana nĩ ũndũ wa ũĩ kwĩw’a asyai, na kaimanya kana makekĩĩaa mĩao ĩkatethya na ĩteũkavinyĩĩa. Na ĩndĩ nĩ kana akatetheesye kakwatye nesa ũito wa kĩla ũkũneenea, aikosea ĩtambya yĩla ũkwonaa yĩkaĩle. Kwa ngelekany’o, no atw’e kũkavena mũvĩla ũsu kwa kavinda. Kwĩka ũu no kũtetheesye Johnny akamanya kana alea kwĩthĩwa e mwĩwi, maũndũ mayĩsa kũthi nesa.

³ Ala me kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto methĩawa me ma nyũmba ya Ngai. (1 Tim. 3:15) Kĩu nĩkyo kĩtumi twaĩlĩte kũmwĩw’a Yeova twĩsĩ kana nĩwe waĩle kũtũtw’ĩĩa myolooto ĩla twaĩle kũatĩĩa na aitũnenga ũkany’o ũla waĩle twaema kũmĩatĩĩa. Na ĩngĩ tũkeka ũndũ na ũitũlikya thĩnanĩ, kana tũkaũmĩw’a nĩ ũkany’o ũla twanengwa, kĩu no kĩkale kĩitulilikany’a kana nĩ ũndũ wa vata mũno tũkamwĩw’aa Ĩthe witũ wa ĩtunĩ. (Aka. 6:7) Ngai nũtũthĩnĩkĩaa mũno na ndendaa twĩke ũndũ ũtonya kũtũũmĩsya.—1 Vet. 5:6, 7.

4. (a) Nĩ nzĩa yĩva ya kũmanyĩsya Yeova ũathimaa? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

⁴ Tũitũmĩa ũkany’o wa Maandĩko no tũtetheesye mwana kana mũmanyĩw’a wa Mbivilia akatw’ĩka mũatĩĩi wa Klĩsto. Ndeto ya Ngai nĩyo mũio ũla mũnene tũtũmĩaa kũmanyĩsya na nĩtũtetheeasya “kũsilĩla kwa ũlũngalu.” Kwoou twamĩtũmĩa no tũtetheesye mwana witũ kana mũmanyĩw’a wa Mbivilia ‘kũkwata maũndũ onthe o na meva ala Yesũ watwĩaĩe.’ (2 Tim. 3:16; Mt. 28:19, 20) Yeova nũathimaa nzĩa ĩsu ya kũmanyĩsya nũndũ nĩyo ĩtetheeasya amanyĩw’a methĩwe matonya kũmanyĩsya angĩ o namo matw’ĩke amanyĩw’a ma Klĩsto. (Soma Tito 2:11-14.) Kwaekai tũneenee makũlyo aa atatũ ma vata: (1) Ũkany’o ũla Ngai ũnenganae wonanasya ata kana nũtwendete? (2) Ngewa sya ala Ngai wakanisye ĩvindanĩ ĩvĩtu itũmanyĩasya kyaũ? (3) Tũtonya ata kwĩka ta Yeova na Mwana wake ĩla tũũnengane ũkany’o?

5. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana Yeova atũnenga ũkany’o ethĩawa ayonany’a kana nũtwendete?

⁵ Wendo nĩw’o ũtumaa Yeova atũlũnga, akatũnenga ũmanyi, na akatũmanyĩsya ũndũ tũtonya kũendeea kwĩkala wendonĩ wake na tũikinyĩla nzĩanĩ ĩla ĩelete thayũnĩ. (1 Yoa. 4:16) Kwoou ndesa kwĩka ũndũ ũũtuma twĩw’a ta tũte ma vata, ta tũtaĩle, kana akatuma twĩvũthya. (Nth. 12:18) Vandũ va ũu, Yeova nũtũnengae ndaĩa kwa kũsisya mũno ũseo ũla wĩ ngoonĩ na kũtũnenga ũthasyo wa kwĩyĩkĩa motwi. Kũmanya ũu nĩkwaĩle kũtũtetheesya twĩthĩwe na woni ũla waĩle ĩla watũnenga ũkany’o; ethĩwe eĩka ũu atũmĩĩte Ndeto yake, mavuku maitũ, asyai, kana atumĩa ma kĩkundi. Ĩla twesa kwĩka “ĩvĩtyo” o na tũteũmanya na atumĩa maitũtũngĩĩa kwa nzĩa ya ũuu na ya wendo, kĩu kĩthĩawa kĩyonany’a kana Yeova nũtwendete mũno.—Aka. 6:1.

6. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana Ngai ethĩawa ayonany’a nĩwendete andũ make kwa kũmosea ĩtambya ĩla mavĩtya?

⁶ Ĩndĩ ve mavinda wĩthĩaa ũla ũkũnengwa ũkany’o aĩle kwosewa ĩtambya yĩngĩ eka o kũlũngwa kana kũtawa. Akethĩwa ekĩte naĩ ngito, nũtonya kũvenwa ianda ila wĩthĩawa nasyo kĩkundinĩ. Ĩndĩ o na maũndũ mathi ũu, kĩla twaĩle kũmanya nĩ kana ũkany’o ũsu wĩthĩawa ũyonany’a kana Ngai nũtwendete. Twĩasya ũu nĩkĩ? Kwa ngelekany’o, twasye mũndũ nĩwavenwa ianda ila eĩ nasyo. Kĩu no kĩmũtetheesye kwona vata wa kwongelanga kĩthito kyake kya kwĩmanyĩsya Mbivilia, kũvindĩĩsya kĩla ũkwĩmanyĩsya, na kũvoya, na kwa nzĩa ĩsu ailũlũmĩlya ngwatanĩo yake na Yeova. (Sav. 19:7) Ĩtina wa ĩvinda nũtonya kũtũngĩwa ianda syake. O na kũtenga mwĩki wa naĩ kwĩthĩawa kũyonany’a kana Yeova nũtwendete  nũndũ nĩkũsũvĩaa kĩkundi kĩikanangĩke. (1 Ako. 5:6, 7, 11) Na nũndũ Ngai ethĩawa athimĩte nesa ũkany’o ũla ũkũnengane, nĩwĩthĩawa esĩ kana kũtenga mwĩki wa naĩ no kũmũtetheesye amanye ũito wa ĩvĩtyo yake na ayĩlila.—Meko 3:19.

7. Sevina aĩ ũũ, na akwatiwe nĩ mũtuo wĩva mũthũku?

⁷ Ekai tũneenee ngelekany’o sya andũ elĩ makaniw’e nĩ Yeova itonya kũtũtetheesya kũmanya kana ũkany’o nĩ wa vata mũno. Ngelekany’o ĩmwe nĩ ya mũndũ watwĩe ĩvindanĩ ya Mũsumbĩ Esekia weetawa Sevina, na ngelekany’o ĩngĩ nĩ ya mwana-a-asa wa ĩvindanĩ yĩĩ tũĩ wĩtawa Graham. Sevina aĩ na kĩvĩla kĩnene nũndũ nĩwe ‘wasũvĩaa nyũmba,’ na nĩvatonyeka nyũmba ĩsu ĩkethĩwa yaĩ ya Esekia. (Isa. 22:15) Ĩndĩ ũndũ wa kũmakya nĩ kana nĩwambĩĩie kwĩtũlya na alika kwĩmanthĩa monene. Kĩu kyatumie eyasĩa ngunga nzeo ethikwa vo, na amantha “makasya ma ndaĩa” akuawe namo!—Isa. 22:16-18.

8. Yeova ooseie Sevina ĩtambya yĩva nĩ kana amũkany’e, na Sevina eekie ata?

⁸ Sevina ambĩĩa kwĩmanthĩa monene, Ngai nĩwamumisye ‘ũũngamĩinĩ wake’ na anenga Eliakimu kĩvĩla kĩu. (Isa. 22:19-21) Maũndũ asu meekĩkie ĩvinda yĩla mũsumbĩ wa Asuli weetawa Senakelivu wathengeee kũvithũkĩa Yelusaleme. Ĩtina wa kavinda, mũsumbĩ ũsu nĩwatũmie anene make Yelusaleme me na nguthu nene ya ita. Amatũmĩte makatũle Ayuti ngoo na mayĩkĩa Esekia wia nĩ kana okĩlye moko. (2 Asu. 18:17-25) Anene asu mavika Yelusaleme, Eliakimu nĩwe watũmiwe akaneene namo, na ndaathi e weka. Aendanisye na andũ elĩ, na ũmwe woo aĩ Sevina, ĩvindanĩ yĩu e mũandĩki. Kyo kĩu nĩkĩthĩwa kĩyonany’a kana Sevina nĩweenyivisye na eetĩkĩla wĩa ũngĩ ũte wa ndaĩa ta ũla waĩ naw’o, vandũ va kũthata na ayĩkya ngoo? Ethĩwa nĩweekie ũu, kĩu kĩtũmanyĩsya kyaũ? Ekai twone maũndũ atatũ tũkwĩmanyĩsya.

9-11. (a) Ngewa ya Sevina yĩtũmanyĩsya maũndũ meva ma vata? (b) Nĩ kyaũ kĩũkwĩkĩa vinya wasũanĩa ũndũ Yeova watetheeisye Sevina?

⁹ Mbee, nĩtwoona kana Sevina nĩwaaisye kĩanda kĩla waĩ nakyo. Ngewa ĩsu yĩ na ũkany’o wa vata. Yĩtũlilikany’a kana “ngathĩĩo nĩtongoeasya wanangĩko, na veva wa wĩng’athĩlĩlyo nũtongoeasya kũvalũka.” (Nth. 16:18) Kwoou ethĩwa wĩ na ianda kĩkundinĩ na ũyĩthĩa ianda isu nitonya kũtuma ũnengwa ndaĩa, nũtataa ũndũ ũtonya ndũkese kwambĩĩa kwĩtũlya? We nũmũkathaa Yeova nũndũ wa mĩthĩnzĩo ĩla ũkũnengete kana maũndũ ala ũkũtonyethetye kwĩanĩsya? (1 Ako. 4:7) Mũtũmwa Vaulo aandĩkie atĩĩ: “Kĩla mũndũ wenyu ndakalilikane mwene ta mũnene mbee wa vala vamwaĩle kũlilikana; ĩndĩ nalilikane eanĩsye.”—Alo. 12:3.

 ¹⁰ Ũndũ wa kelĩ tũkwĩmanyĩsya nĩ kana Yeova ndoonaa Sevina ta ũtesa kũalyũka, na nĩkyo kĩtumi wamũnengie ũkany’o ũsu mũito. (Nth. 3:11, 12) Ala maasya ianda nthĩnĩ wa kĩkundi nĩmaĩle kũlilikana ũndũ ũsu wa vata. Mũndũ esĩ ũu, vandũ va kũthata na kwoveea ũthatu ũsu ngoonĩ, nũseo akaendeea kũmũthũkũma Ngai na ngoo yonthe, aĩkĩĩe vyũ kana amũkany’a nũndũ nũmwendete. Ĩkalaa wĩsĩ kana ethĩwa tũkamwĩnyivĩasya Asa witũ mavinda onthe, vai mũthenya o na ũmwe ũkatwĩkĩsya ngoo ayona ta tũtesa kũalyũka. (Soma 1 Vetelo 5:6, 7.) Ĩla twakanw’a nĩ Ngai, ethĩawa aitũlũnga nũndũ nũtwendete, na kwoou ekai tũendeee kwĩthĩwa twĩ yũmba yololo ũtonya kũyũmbaũmba ũndũ vaĩle.

¹¹ Ve ũndũ wa katatũ ala me na ũkũmũ wa kumya ũkany’o, ta asyai na asyaĩĩsya Aklĩsto, matonya kwĩmanyĩsya masũanĩa ũndũ Yeova wakanisye Sevina. Nĩ ũndũ wĩva ũsu? O na kau ĩla Yeova wakany’a mũndũ onanasya kana nũmenete naĩ, tũikolwe kana kĩu kĩthĩawa kĩyonany’a kana nũmwendete. Ethĩwa wĩ mũsyai kana mũsyaĩĩsya, we no wĩke ta Yeova ĩla ũkumya ũkany’o kwa kũmantha ũseo wa ũla ũvĩtĩtye, o na kau nũũmena mavĩtyo make?—Yuta 22, 23.

12-14. (a) Andũ amwe mekaa ata Ngai amanenga ũkany’o? (b) Ndeto ya Ngai yatetheeisye ata mwana-a-asa ũmwe aalyũla woni wake, na kwaendie ata?

¹² Ũndũ wa kũmakya nĩ kana ve andũ amwe manengwa ũkany’o matonaa ũseo waw’o, ĩndĩ mew’aa woo mũno nginya makatia Ngai na andũ make. (Aevl. 3:12, 13) Ĩndĩ ũu nĩ kwasya kana andũ ta asu mayĩsa kũalyũka? Kwasũanĩa ngelekany’o ya mwana-a-asa wĩtawa Graham. Ve ĩvinda waĩ mũtenge na ĩtina wa ĩvinda atũngwa, ĩndĩ avika vandũ avoa. Ĩtina wa myaka yĩana ũna esie kũkũlya mũtumĩa ũmwe waĩ anatuma ndũũ nake emanyĩsye Mbivilia nake.

¹³ Mũtumĩa ũsu aisye: “Thĩna wa Graham waĩ mĩtũlyo. Aneeneaa naĩ atumĩa ala mekalile nake aitengwa. Kwoou savalĩ ila syaatĩĩe tũyĩmanyĩsya nĩtwaneeneie maandĩko mana maneeneete mĩtũlyo na kĩla kĩtonya kũkwata mũndũ eethĩwa nayo. Ĩla Graham wambĩĩe kwĩsisya aitũmĩa Ndeto ya Ngai ta kĩoo nĩwoonie ũndũ wailyĩ, na ndaaendeew’a nĩ kĩla woonie! Kĩu nĩkyatumie eka moalyũku. Ĩla weetĩkĩlile kana mĩtũlyo yake yailyĩ ta ‘mũamba’ wamũlindĩte itho, na eetĩkĩla kana nĩwe waĩ na thĩna wa kũtũla angĩ mũtĩ mathĩna maumĩla, nĩweekie moalyũku na mĩtũkĩ. Ambĩĩie kũendaa maũmbanonĩ ateũtĩĩa, kwĩmanyĩsya Mbivilia na kĩthito, na kũvoyaa kĩla mũthenya. O na nĩwambĩĩie kwĩanĩsya mavata ma kĩ-veva ala waĩle kwĩanĩsya e mũtwe wa mũsyĩ, na kĩu kyatuma kĩveti kyake vamwe na syana mew’a mũyo mũno.”—Luka 6:41, 42; Yak. 1:23-25.

¹⁴ Mũtumĩa ũsu asyokie asya atĩĩ: “Mũthenya ũmwe Graham andavisye ũndũ watumie nĩw’a mũyo mũno. Ambĩie: ‘Nĩ na myaka mingĩ kuma neemanyĩsya ũw’o, na ve ĩvinda naĩ vainia. Ĩndĩ yu now’o ndonya kwasya nesa vyũ kana nĩnĩmwendete Yeova.’ Ataminĩte ĩvinda yĩasa nĩwanengiwe wĩa wa kũnengane maikulovoni Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ, na awenda mũno. Ngelekany’o yake yamanyĩisye kana mũndũ eenyivya na ayĩtĩkĩla ũkany’o ũla wanengwa nĩ Ngai, nũathimawa mũno!”

15. Twaĩle kwĩka ata ethĩwa nĩtũkwenda tumye ũkany’o ũtonya kũtethya mũndũ?

¹⁵ No nginya twĩmanyĩsye nesa ethĩwa nĩtũkwenda kwĩthĩwa twĩ alimũ aseo. (1 Tim. 4:15, 16) O ta ũu, ala manengetwe ũkũmũ wa kumya ũkany’o nĩ Yeova no nginya mo ene metĩkĩle amatongoesye. Meethĩwa na wĩnyivyo makanengawe ndaĩa na makaneenaa me  na wasya mũtheu wa ngoo ĩla meũmanyĩsya kana kumya ũkany’o. Ekai tũsũanĩe ngelekany’o ya Yesũ ũndũnĩ ũsu.

16. Ngelekany’o ya Yesũ yĩtũmanyĩsya maũndũ meva ma vata makonetye kumya ũkany’o nesa na kũmanyĩsya nesa?

¹⁶ Yesũ amwĩw’aa Asa wake mavinda onthe o na ĩla maũndũ momũ. (Mt. 26:39) Na ĩvinda yonthe awetaa kana maũndũ ala wamanyĩasya na ũĩ ũla waĩ naw’o aumĩtye kwa Ĩthe. (Yoa. 5:19, 30) Nũndũ Yesũ aĩ na wĩnyivyo na nĩwamwĩw’aa Ĩthe wake, kĩu nĩkyatumie andũ ala maĩ ngoo ntheu mamwenda na kyatuma ethĩwa e mwalimũ wĩ mumo na ĩnee. (Soma Luka 4:22.) Ndeto nzeo ila watũmĩaa nĩsyakiakiasya ala mailyĩ ta mũangi mũkanyange kana ũtambi ũũtoa syũki. (Mt. 12:20) O na ĩla andũ meeka maũndũ matonya kũmũthatya, ndaaeka kũmenda kana kũmakua nesa. Kĩu nĩkyoonekie nesa ĩla wakanasya atũmwa make nũndũ wa kwĩyendea monene.—Mko. 9:33-37; Luka 22:24-27.

17. Nĩ nguma syĩva itonya kũtetheesya atumĩa masũvĩe nesa ĩĩthya ya Ngai?

¹⁷ Onthe ala manengetwe ũkũmũ wa kũnengane ũkany’o matũmĩĩte Maandĩko monanasya nĩ oĩ maatĩĩa ngelekany’o ya Klĩsto. O na kĩu kyonanasya kana mo ene nĩmekwenda kũlũngwa nĩ Ngai na Mwana wake. Mũtũmwa Vetelo aandĩkie atĩĩ: “Sũvĩai ĩĩthya ya Ngai yĩla yĩ kwenyu, mũkĩyĩsisya, ti ũndũ wa kũingĩĩw’a, ĩndĩ na kwenda, o na ti ũndũ wa kũunwa nĩ syĩndũ itaĩle, ĩndĩ na kĩlĩko kĩyũmbanĩtye; o na ti kwĩsumbĩkya kĩandanĩ kĩla mũnengetwe, ĩndĩ mũkĩtw’ĩkĩthya ene ngelekan’yo sya yĩla ĩĩthya.” (1 Vet. 5:2-4) Vate nzika, asyaĩĩsya ala mendete kwĩnyivĩsya Ngai na Klĩsto, e ta we mũtwe wa kĩkundi, nĩmaunĩkaa mo ene na makatuma ĩĩthya yĩla yĩ ungu woo yĩtetheka.—Isa. 32:1, 2, 17, 18.

18. (a) Yeova endaa asyai meke ata? (b) Ngai atetheeasya asyai ata meanĩsye kĩanda kĩla ũmanengete?

¹⁸ Myolooto ĩsu noyo ĩtũmĩkaa nthĩnĩ wa mũsyĩ. Ene mĩsyĩ meĩtwe atĩĩ: “Mũikathatye syana syenyu: ĩndĩ ieei na mosilĩlo na motao ma Mwĩaĩi.” (Aev. 6:4) W’o ũsu nĩ ũndũ mũito? Ĩandĩko ya Nthimo 19:18, nthĩnĩ wa Mbivilia ya Kĩkamba kya ĩvinda yĩĩ, yaĩtye: “Kany’a mwana waku o yĩla ve wĩkwatyo, walea kwĩka ũu, ũmũekete anangĩke [kana, akw’e].” Nĩ w’o, vai ngũĩ! Mũsyai ũla ũtanengae mwana wake ũtao ũndũ vaĩle, akaumya ũtalo vala ve Yeova! (1 Sam. 3:12-14) Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, Yeova nũnengae asyai ũĩ na akamekĩa vinya ĩla mamwĩkaĩla mboyanĩ, na meetĩkĩla matongoew’e nĩ Ndeto yake na veva mũtheu.—Soma Yakovo 1:5.

19, 20. (a) Tũkwataa moathimo meva tweetĩkĩla ũkany’o ũla twanewa nĩ Ngai? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁹ Ethĩwa tũkeetĩkĩlaa ũkany’o ũla twanewa nĩ Yeova na tũyĩkaa o take na Yesũ ĩla tũkumya ũkany’o, tũkakwataa moathimo maingĩ mũno matatalĩka. Kwa ngelekany’o, kwĩka ũu kũkatumaa mĩsyĩ yitũ na ikundi sitũ syĩkala na mũuo. O na ĩngĩ, kĩu nĩkĩtumaa mũndũ amanya kana nĩwendetwe mũno, nĩwonekaa e wa vata, na ayĩkala esĩ e ũsũvĩonĩ. No ta twĩthĩawa tũisama ũndũ maũndũ makethĩwa mailyĩ ĩvinda yũkĩte. (Sav. 72:7) Kwoou tũyĩthĩwa tũyongela mautĩĩo tũkasya kana ĩla Yeova watũkany’a ethĩawa aitũmanyĩsya ũndũ tũkekala na mũuo tene na tene, tũilyĩ ta andũ ma mũsyĩ ũmwe twĩ ũsũvĩonĩ wake. (Soma Isaia 11:9.) Tweethĩwa na woni ũsu ĩla twanengwa ũkany’o, tũkatũngaa mũvea nũndũ tũkalilikanaa kana Ngai atũkanasya nũndũ nũtwendete mũno.

²⁰ Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũũneenea mũnango ũkany’o ũla ũtonya kumw’a mũsyĩ kana kĩkundinĩ. O na ĩngĩ, nĩtũũneenea ũndũ mũndũ ũtonya kwĩkany’a we mwene, na tũisyoka tũneenee ũndũ ũngĩ ũtonya kũtuma tũũmĩa mũno kwĩ ũndũ tũtonya kwĩw’a twanewa ũkany’o.