1, 2. Nĩ maũndũ meva mawetetwe ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova?

ANDŨ mekalaa masyaĩĩsye andũ ma Yeova na nĩmonete nguma nzeo ila methĩawa nasyo. Kwa ngelekany’o, mũandĩki ũmwe wĩtawa Anton Gill nĩwawetie ĩũlũ wa ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala mekalaa Germany ĩvinda yĩla kyama kya Nazi kyasumbĩkĩte nthĩ ĩsu. Aandĩkie ũũ: “Ngũsĩ sya Yeova nĩsyamenetwe mũno nĩ andũ ma kyama kya Nazi. . . . Kũvikĩa mwaka wa 1939 kwaĩ Ngũsĩ sya Yeova 6,000 [kambinĩ sya mathĩna].” Ĩndĩ mũandĩki ũsu ongelile kwasya kana Ngũsĩ isu nĩsyoonanisye kana syaĩ sya “kwĩkwatw’a na nĩsyauĩtye ĩvinda yĩu syathĩnaw’a,” o na “nĩsyalũmanĩtye vyũ na Ngai na syaĩ ngwatanĩo mũno.”

² Ĩvinda yĩte ĩasa mũno ĩvĩtu, andũ amwe nthĩ ya South Africa nĩmoonie nguma nzeo o ta isu andũnĩ ma Ngai. Ve ĩvinda Ngũsĩ ila syaĩ na langi wĩ kĩvathũkany’o nthĩ ĩsu itaĩ syĩtĩkĩlw’a kũmbana vamwe. Ĩndĩ Wakyumwa wa Matukũ 18, Mwei wa 12, 2011, ana-a-asa na eĩtu-a-asa mbee wa 78,000 ma kuma ngo syĩ kĩvathũkany’o sya nthĩ ya South Africa na nthĩ ingĩ ila ivakene nayo, nĩmoombanĩie kĩwanzanĩ kĩla kĩnene vyũ taoninĩ ya Johannesburg nĩ kana matanĩe kũmanyĩw’a nĩ Yeova. Ũsu waĩ ũndũ wa ũsengy’o mũno! Mũũngamĩi ũmwe wa kĩwanza kĩu awetie ũũ ĩũlũ wa ala moombanĩĩte vo: “Aa nĩmo andũ ala naaona me na mwĩkalĩle mũseo  vyũ kĩwanzanĩ kĩĩ. Onthe mekĩĩte ngũa nesa vyũ. Na inyw’ĩ nĩmũtheisye kĩwanza kĩĩ nesa mũno. Ĩndĩ ũndũ ũla mũnene nĩ kana mũvulanĩte ngo syĩ kĩvathũkany’o.”

3. Nĩ kyaũ kĩtumaa ũseũvyo witũ wĩthĩwa wĩ kĩvathũkany’o?

³ Ndeto ta isu iwetetwe nĩ andũ mate Ngũsĩ syonanasya kana ũseũvyo witũ wĩ kĩvathũkany’o vyũ. (1 Vet. 5:9) Ĩndĩ kyo nĩ kyaũ kĩtumaa twĩthĩwa twĩ kĩvathũkany’o na ũseũvyo ũngĩ o na wĩva? Ndeto ya Ngai na veva wake mũtheu nitũtethetye tũkatata ũndũ tũtonya ‘tumye mũndũ ũla wa tene.’ Na twamina kũveta mũndũ ũsu wa tene, tũsyokete ‘tũkevw’ĩka mũndũ mweũ.’—Ako. 3:9, 10.

4. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ, na nĩkĩ?

⁴ Twamina kumya mũndũ wa tene tũyĩthĩawa twathyũmũa. No nginya tũendeee kwĩkĩa kĩthito tũikese kũsyokea mũndũ ũsu wa tene. Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũũmanya ũndũ tũtonya kumya mũndũ ũla wa tene. O na nĩtũũmanya nĩkĩ twaĩle kwĩka ũu mĩtũkĩ, na nĩkĩ nĩ ũndũ ũtonyeka mũndũ akavĩndũka o na ethĩwa alikĩte maũndũnĩ mathũku mũno wĩana ata. Nĩtũũsyoka twone kĩla Aklĩsto ala methĩĩtwe nthĩnĩ wa ũw’o kwa ĩvinda ya myaka mingĩ matonya kwĩka nĩ kana maikese kũsyokea ũla mũndũ wa tene. Nĩkĩ tũũlilikanw’a ĩũlũ wa ũndũ ũsu? Kĩtumi nũndũ athũkũmi amwe ma Yeova nĩmesĩte kwĩyĩelela nginya makasyokea mĩtuo yoo ya tene. Kwoou nĩ ũndũ wa vata ithyonthe twĩkalae tũlilikene ũkany’o ũũ: “Ũla ũnũkwona e mũũngamu, nĩesũvĩe ndakavalũke.”—1 Ako. 10:12.

5. (a) Nengane ngelekany’o ĩkwonany’a nĩkĩ twaĩle kũveta ũla mũndũ wa tene tũteũtindĩa. (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 17.) (b) Kwosana na ĩandĩko ya Akolosai 3:5-9, nĩ meko ta meva makonanĩtw’e na ũla mũndũ wa tene?

⁵ We wĩka ata ngũa ila wĩkĩĩte ikathokoana, kana o na ikambĩĩa kumya kamũuke? Ndũlea kumya ngũa isu mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka. O ta ũu no nginya twose ĩtambya mĩtũkĩ tũatĩĩe ũla mwĩao tũnengetwe wa kũekana na mĩtuo ĩla yĩ kĩvathũkany’o na ũndũ Ngai wendaa. Nĩtũatĩĩaa ũtao ũla Vaulo wanengie Aklĩsto ma ĩvinda yake ĩla wamaandĩkĩie atĩĩ: “Vetai kũasa nenyu maũndũ asu onthe.” Ekai tũneenee maũndũ elĩ mate maseo mawetiwe nĩ Vaulo, namo nĩ ũlaalai na ũvuku.—Soma Akolosai 3:5-9.

6, 7. (a) Ndeto sya Vaulo syonanĩtye ata kana no nginya mũndũ ose ĩtambya ate na ngũĩ ethĩwa nũkwenda kumya ũla mũndũ wa tene? (b) Sakura aĩ na mwĩkalĩle ũilyĩ ata, na aumisye vinya wa kũekana naw’o va?

⁶ Ũlaalai. Ndeto ya kĩthyomo kya tene ĩla ĩalyũlĩtwe “ũlaalai” nĩyatũmĩawa kwonany’a meko makonetye ũlaalai ala mekawa nĩ andũ matatwaanĩte kwosana na mĩao, kana ala mekawa nĩ aũme ala makomaa na aũme kana aka ala makomaa na aka. Vaulo eeie Aklĩsto ala angĩ ‘nĩmoae mamutha’ moo. Aimatavya ũu ameaa nĩmavete mĩmeo yonthe ĩla ĩkonanĩtye na “ũlaalai.” Ndeto isu Vaulo watũmĩie syonanĩtye nesa kana mũndũ nĩwaĩle kwosa matambya ate na ngũĩ ethĩwa nũkwenda kũveta vyũ mĩmeo ĩsu mĩthũku. Ĩndĩ ũsu ti ũndũ ũtatonyeka.

⁷ Kwasũanĩa ngewa ĩno ya mwĩĩtu-a-asa wa Japan wĩtawa Sakura. * Eanie ayĩw’a ta ũtiĩtwe e weka ate na anyanya na ve vandũ ũtialĩtye. Ambĩĩe kũkoma na andũ me kĩvathũkany’o e wa myaka 15 nĩ kana aeke kwĩw’a ũu weew’aa. Aĩtye ũũ ew’ĩte nthoni: “Mwĩkalĩle ũsu nĩwatumie numya mavu atatũ.” Asyokete akasya atĩĩ: “Mbeenĩ neew’aa nĩ mwĩanĩe vyũ nĩendeesye maũndũ asu mathũku nũndũ noonaa andũ ta mambendete na maimbosa ta nĩ wa vata. Ĩndĩ o ũndũ naendeeie na mwĩkalĩle ũsu mũthũku, now’o naendeeie kwĩw’a ve vandũ nĩtialĩtye.” Sakura aendeeie na mwĩkalĩle ũsu nginya ĩla wambĩĩe kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ e na myaka 23. Nĩwendeeiw’e mũno nĩ kĩla weemanyĩasya, na Yeova nĩwamũtetheeisye  aeka kwĩkala aithĩnĩka mũno ngoonĩ nũndũ wa naĩ ĩsu weekĩte, amũtetheesya aolanga nthoni, na aekana na ũlaalai vyũ. Ũmũnthĩ ũũ Sakura nĩ vainia wa kĩla ĩvinda na nĩwaekie kwĩw’a ta ũtendetwe. Vandũ va ũu, aeleetye ũndũ wĩw’aa akasya atĩĩ: “Kĩla mũthenya nĩw’aa mũyo mũno vyũ kũmanya kana Yeova nũmbendete.”

8. Nĩ maũndũ ta meva matonya kũtuma Ngai atwona twĩ andũ avuku?

⁸ Ũvuku. Ndeto ya kĩthyomo kya tene ĩla ĩalyũlĩtwe “ũvuku” nĩyatũmĩawa kwonany’a naĩ ingĩ eka o ila ikonetye ũlaalai. No ĩtũmĩwe kwonany’a maũndũ ta kĩmanyĩo kya kũnyw’a sikala kana kũea ngewa sya maũndũ mavuku. (2 Ako. 7:1; Aev. 5:3, 4) O na ĩngĩ no yonany’e maũndũ mavuku mekawa nĩ mũndũ evithĩte ta kwĩloela mavisa ma ũlaalai, kana kũsoma mavuku matonya kũamũkĩsya mũndũ wendi wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ. Maũndũ ta asu nĩmatonya kũtuma mũndũ akwatwa nĩ kĩla kĩmanyĩo kĩvuku kya kwĩkwatanga mamutha ma ũsyai nĩ kana eanĩsye wendi ũsu.—Ako. 3:5. *

9. Kũvuĩa “mĩmeo mĩthũku” yĩ vinya mũno kũtonya kũete mathĩna meva?

⁹ Ala mamanyĩĩte kwĩloela mavisa ma ũlaalai methĩawa maivuĩa “mĩmeo mĩthũku” yĩ vinya mũno na kĩu kĩsaa kũtuma maemwa nĩ kwĩkala mate kwĩka ũlaalai. Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana ala maemawa nĩ kwĩkala mate kwĩloela mavisa ma ũlaalai mailyĩ o ta ala maemeewe nĩ ũkĩ na ndawa sya kũmila. Kwoou ti ũsengy’o kana mũndũ wĩ mũtuo wa kwĩloela mavisa ma ũlaalai ndaleaa kũkwatwa nĩ mathĩna. Kwa ngelekany’o, nũtonya kwambĩĩa kwĩyĩw’ĩa nthoni mũno, kũemwa nĩ kwĩanĩsya nesa wĩa ũla ũnengetwe vala ũthũkũmaa, kwananga mũsyĩ, kũthasya mũtwaano, kana o na akeyũaa. Mũndũũme ũmwe amina mwaka mũima kuma eethalũkany’a na kĩmanyĩo kya kwĩloela mavisa ma ũlaalai aandĩkie atĩĩ: “Yu nĩĩw’a nambĩĩe kwĩnenga ndaĩa mbee wa ũndũ nĩneenengae navu ĩtina.”

10. Ribeiro eekie ata asinda mũtuo wa kwĩloela mavisa ma ũlaalai?

¹⁰ Ti ũndũ wĩ laisi kwa andũ aingĩ kũekana na kĩmanyĩo kĩu kya kwĩloela mavisa ma ũlaalai. Ĩndĩ twasũanĩa ngewa ya mwana-a-asa ũmwe wĩtawa Ribeiro kuma Brazil, nĩtũkwona nesa kana nĩ ũndũ ũtonyeka tũkasinda kĩmanyĩo kĩu. Ribeiro aumie mũsyĩ atavikĩtye myaka 20. Ekalangĩte nĩwaandĩkiwe kambunĩnĩ yaseũvasya syĩndũ na mathangũ ala matũmĩku, na vau nĩ vo wooneie mavisa ma ũlaalai. Aĩtye atĩĩ: “Nakwatĩkie o kavola kwa kavola. Naendeeie navika vandũ weethĩa nĩkũlya mũndũ mũka ũla nekalaa nake akaumaala ĩndĩĩ nĩloele vitio sya maũndũ ma ũlaalai.” Mũthenya ũmwe Ribeiro e wĩanĩ asyaisye mbumbu ya mavuku meeteele kwĩkw’a masinĩnĩ, na nĩ vo woonie ĩvuku Nĩ Kyaũ Kĩtonya Kũtuma Mũsyĩ Wĩthĩwa na Ũtanu? Ayosie na ayĩsoma. Kĩla wasomie vo kyatumie ambĩĩsya kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ sya Yeova, ĩndĩ nĩwakuie ĩvinda ĩasa ayĩsa kũekana na mũtuo ũsu mũthũku. Nĩ kyaũ kyesie kũmũtethya? Aeleetye: “Nũndũ wa kũvoya, kwĩmanyĩsya Mbivilia, na kũsũanĩa kĩla neemanyĩasya, nĩnambĩĩe kwenda nguma sya Ngai, na kĩu nĩkyatumie nĩmwenda Yeova mũno kwĩ ũndũ nendete kwĩloela mavisa ma ũlaalai.” Ribeiro atetheeiw’e nĩ vinya wa Ndeto ya Ngai na veva wake mũtheu aumya ũla mũndũ wa tene, avatiswa, na ũmũnthĩ ũũ nĩ mũtumĩa wa kĩkundi.

11. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya mũndũ aeke kwĩloela mavisa ma ũlaalai?

¹¹ Nĩwoona kana ve maũndũ angĩ Ribeiro waaĩle kwĩka nĩ kana aekane na kĩmanyĩo kĩu eka o kwĩmanyĩsya Mbivilia? Nĩwaaĩle kwosa ĩvinda avindĩĩsye ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩ kana ũvike ngoonĩ. Kũvoya na kũsũanĩa kĩla weemanyĩasya nĩkwatumie  amwenda Ngai kwĩ ũndũ wendete kwĩloela mavisa ma ũlaalai. Kwoou kũmwenda Yeova kuma ngoonĩ na kũmena vyũ maũndũ ala mathũku nĩyo nzĩa ĩla nzeo vyũ ĩtonya kũũtetheesya ũeke kwĩloela mavisa ma ũlaalai.—Soma Savuli 97:10.

12. Nĩ kyaũ kĩtetheesye Stephen avete ũthilĩku na moumano?

¹² Andũ ala mathilĩkaa mĩtũkĩ makothaa kũneena maumanganĩte ĩla mathata. Kũneena ũla w’o, mwĩkalĩle ta ũsu ndwĩsa kũtuma mũsyĩ wĩkala na ũtanu. Mwana-a-asa ũmwe wa Australia wĩtawa Stephen aisye: “Natũmĩaa ndeto sya kũumana mũno na mavinda maingĩ nathataw’a nĩ kĩndũ kĩnini mũno. Kĩveti kyakwa kyaendie ũendo mavinda atatũ na twaĩ tũnambĩĩa kwĩka mĩvango ya kũthasya mũtwaano.” Ĩvindanĩ yĩu Stephen na mũka nĩmambĩĩie kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ. Maũndũ mekalile ata Stephen ambĩĩa kũatĩĩa ũtao wa Mbivilia? Aĩtye: “Twambĩĩe kwĩkala nesa mũno vau mũsyĩ. Yeova nũndetheesye na yu nĩw’aa nĩ na mũuo na nĩuĩtye mũno, ĩndĩ navu tene neethĩawa nĩilyĩ ta mbomu ĩteketwe nũndũ kĩtai kyakwa kyeethĩwa kĩtonya kũkĩlany’a ndatĩka yonthe natinwa o vanini.” Ũmũnthĩ Stephen nĩ mũtetheesya wa kĩkundi, nake mũka ethĩĩtwe e vainia wa kĩla ĩvinda kwa ĩvinda ya myaka yĩana ũna. Atumĩa ma kĩkundi kĩla Stephen ũendaa maasya ũũ ĩũlũ wake: “Stephen nĩ mwana-a-asa mũkilu, wĩ kĩthito, na wĩnyivĩtye.” Maililikanaa ĩvinda maamwona athatĩte. We Stephen nĩwĩkathĩĩaa nũndũ wa maendeeo asu wĩkĩte? Aĩtye: “Keka ndyaaĩtĩkĩla Yeova andetheesye nĩalyũke vyũ, ndyĩthĩwa nonete moathimo aa maseũvĩte ũu.”

13. Nĩkĩ ũthilĩku nĩ kĩndũ kĩthũku mũno, na Mbivilia ĩtũnengete ũkany’o wĩva?

¹³ Mbivilia nĩtũkanĩtye tũikethĩwe na ũthilĩku, tũikaumanae, na tũikethĩwe andũ ma ĩteta. Na ve kĩtumi kĩseo mũno kya kũvatanwa na maũndũ asu. (Aev. 4:31) Ũndũ wa kũmakya nĩ kana mwĩkalĩle wa mũthemba ũsu ũtumaa andũ methĩwa na ũng’endu. Andũ ma nthĩ ĩno monaa kũthilĩka tate kĩndũ, ĩndĩ kwĩka ũu kũimũtaĩaa Mũmbi witũ. Andũ aingĩ meethĩie no mambaa kũveta mwĩkalĩle wa mũthemba ũsu nĩ kana matonye kwĩvw’ĩka ũla mũndũ mweũ.—Soma Savuli 37:8-11.

14. Mũndũ mũng’endu nũtonya kũalyũka akatw’ĩka mũndũ mũuu?

¹⁴ Kwaekai tũsũanĩe ngelekany’o ya mwana-a-asa wa Austria wĩtawa Hans. Mwana-a-asa ũsu nĩ mũtumĩa wa kĩkundi kĩla wĩthĩawa. Mũvangĩthya wa nzama ya atumĩa kĩkundinĩ kĩu aisye ũũ: “Hans nĩ ũmwe katĩ wa ana-a-asa ala auu vyũ ũtonya kũkomana namo.” Ĩndĩ ũu tiw’o Hans wĩthĩĩtwe ailyĩ kuma tene. Ambĩĩe kũnyw’a o na atavikĩtye myaka 20, na nũndũ wa ũu, aĩ mũng’endu mũno. Ĩvinda yĩmwe athatie mũno e mũmile nginya oaa mwĩĩtu maĩ ndũũ, na kĩu kyatuma atw’ĩĩwa kyovo kya myaka 20. Kyovo kĩu kĩyaamũvĩndũa akaekana na ũng’endu. Ĩndĩ aendeangĩe na kyovo kyake, inyia nĩwakũlilye mũtumĩa ũmwe wa kĩkundi athi aneene nake. Ũu nĩw’o Hans waambĩĩe kwĩmanyĩsya Mbivilia. Hans easya ũũ: “Kumya mũndũ ũla wa tene kũyaĩ laisi. Neekĩiwe vinya nĩ maandĩko ta Isaia 55:7, yĩla yaasya: ‘Ũla mũthũku natie mũendele wake,’ na 1 Akolintho 6:11, yĩla yĩwetete ĩũlũ wa amwe matiie mĩendele mĩthũku yĩkasya: ‘Amwe menyu mwailyĩ ũu.’ Yeova ambũmĩĩisye myaka mingĩ, o aendeee kũnenga veva wake mũtheu ũndetheesye kwĩvw’ĩka ũla mũndũ mweũ.” Hans nĩwesie kũvatiswa e o ku yela na athaw’a ĩtina wa myaka 17 na nusu. Easya atĩĩ: “Nĩmũtũngĩaa Yeova mũvea mũno nũndũ wa tei wake mwingĩ, na kũndekea kũla wandekeie.”

15. Andũ aingĩ me mũtuo wĩva, ĩndĩ Mbivilia yaĩtye ata ĩũlũ wa ũndũ ũsu?

¹⁵ Ũndũ ũngĩ ũkonanĩtw’e na ũla mũndũ  wa tene nĩ ũvũngũ. Andũ aingĩ nĩmatũmĩaa ũvũngũ nĩ kana maikanengane koti ũla mataĩtwe kana maikaĩvĩe mavĩtyo moo. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana Yeova ndailyĩ ũu, nũndũ we nĩ “Ngai wa w’o.” (Sav. 31:5) Nĩkyo kĩtumi wendaa “kĩla mũndũ” ũmũthaithaa ‘aneenae w’o na ũla ũngĩ’ vandũ va ‘kũneena ũvũngũ.’ (Aev. 4:25; Ako. 3:9) Nũndũ wa ũu, no nginya tũneenae w’o o na ethĩwa twĩtia tweevaka nthoni kana twĩtia twaũmĩa.—Nth. 6:16-19.

16. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tumye ũla mũndũ wa tene?

¹⁶ Tũyĩsa kumya ũla mũndũ wa tene kwa vinya witũ. Sakura, Ribeiro, Stephen, na Hans mayaĩ mavota kũekana na mĩtuo yoo mĩthũku ta keka mayaaĩkĩa kĩthito kingĩ. Kĩla kyamatetheeisye masinda nĩ kwĩtĩkĩla matongoew’e mosũanĩonĩ moo na ngoonĩ syoo nĩ vinya wa Ndeto ya Ngai na veva wake mũtheu. (Luka 11:13; Aevl. 4:12) Nĩ kana vinya ũsu ũtũtetheesye, no nginya tũsomae Mbivilia kĩla mũthenya, tũvindĩĩasye kĩla twasoma, na tũivoya kĩla ĩndĩ tũkwate ũĩ na ũtonyi wa kũatĩĩa ũtao wa Mbivilia. (Yos. 1:8; Sav. 119:97; 1 Ath. 5:17) O na ĩngĩ, veva mũtheu wa Ngai na Ndeto yake nitũtetheeasya ĩla tweeyũmbanĩsya maũmbano, na twathi maũmbanonĩ asu. (Aevl. 10:24, 25) Na eka ũu, nũseo tũtũmĩe nesa vyũ syĩndũ syonthe ila ũseũvyo wa Ngai ũtũmĩaa kũtũĩthya kĩ-veva.—Luka 12:42.

17. Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe yĩneeneete kyaũ?

¹⁷ Nĩtwoona mĩtuo mĩna mĩthũku ya mũndũ wa tene, ũla Aklĩsto maĩle kũmumya na maimwĩkya vaasa vyũ. Ĩndĩ Ngai aathimaa ala mekĩte ũu w’oka? Aiee. No nginya twĩvw’ĩke ũla mũndũ mweũ. Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũkwĩmanyĩsya nguma imwe sya mũndũ ũsu mweũ, ũla twaĩlĩte kwĩvw’ĩka tũte kũsyoka kũmumya ĩngĩ.