MŨĨKĨĨO nũtũnengae vinya mwingĩ. Kwa ngelekany’o, o na kau Satani nĩwendaa kwananga ngwatanĩo yitũ na Yeova, mũĩkĩĩo nũtũtetheeasya “kũvosya maangi onthe makene mwaki ma ũla mũthũku.” (Aev. 6:16) Nũtũtetheeasya kũmĩĩsya mathĩna o na ethĩwa manenevete ata. Yesũ eeie amanyĩw’a make atĩĩ: “Ta kethĩwa mwĩ na mũĩkĩĩo wĩana mbeũ ya kalatali, no mwĩe kĩĩma kĩĩ, ‘Uma vaa ũthi vaya,’ na kĩyuma.” (Mt. 17:20) Na nũndũ mũĩkĩĩo no ũtũtetheesye kwĩthĩwa twĩ alũmu kĩ-veva, nũseo tũkaneenea makũlyo aa maatĩĩe: Mũĩkĩĩo nĩ kyaũ? Nĩkĩ no nginya twone ũw’o wĩ wa vata? Tũtonya kwĩka ata tũlũlũmĩlye mũĩkĩĩo witũ? Na twaĩle kũĩkĩĩa ũũ?—Alo. 4:3.

Mũndũ wĩ mũĩkĩĩo ndekaa o kwĩtĩkĩla kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya, na kĩtumi nũndũ o nasyo “ndaimoni niĩkĩĩaa [kana Ngai e kw’o] na kũtetema.” (Yak. 2:19) Kwoou mũĩkĩĩo nĩ kyaũ?

Kwosana na Mbivilia, mũĩkĩĩo wĩthĩawa ũkuĩte maũndũ elĩ. Ũndũ wa mbee, “mũĩkĩĩo nĩ kĩla kĩtumaa mũndũ ethĩwa ate na nzika o na vanini kana kĩla kĩkwatĩtw’e kĩkeanĩa.” (Aevl. 11:1a) Ethĩwa wĩ na mũĩkĩĩo, nĩwĩtĩkĩlaa vyũ kana kyonthe kĩla Yeova ũwetete nĩ kya w’o na kĩkeanĩa. Kwa ngelekany’o, Yeova eeie Aisilaeli atĩĩ: “Ethĩwa mũtonya kwananga ũtianĩo wakwa wa mũthenya, na ũtianĩo wakwa wa ũtukũ, kũikethiwe mũthenya na ũtukũ ĩvinda yaw’o; nĩvo ĩndĩ ũtianĩo wakwa naw’o ũtonya kwanangwa ũla natianĩe na Ndaviti mũthũkũmi wakwa.” (Yel. 33:20, 21) We nĩwĩthĩawa na nzika kana syũa no yĩeke kuma na kũthũa, na ũu ũituma kũtethĩwa na mũthenya na ũtukũ? Ethĩwa ndwĩthĩawa na nzika kana nthĩ ndĩsa kũeka kũthyũũka na kũthi ĩthyũlũlũkĩte syũa o ũndũ yavangĩĩiwe, we wĩona ta waĩle kwĩthĩwa na nzika kana Mũmbi wa syĩndũ isu akeanĩsya ndeto syake? Ndwaĩlĩte!—Isa. 55:10, 11; Mt. 5:18.

Ũndũ wa kelĩ, mũĩkĩĩo “nĩ wonany’o mũlũmu wa maũndũ ma w’o ala matonekaa.” Kwoou tũtonya kwasya mũĩkĩĩo nĩ “wonany’o mũlũmu,” kana kwa ndeto ingĩ, nĩ kĩndũ kĩla kĩtũĩkĩĩthasya syĩndũ ila itonekaa na metho syĩ kw’o. (Aevl. 11:1b) Nĩkĩ tũkwasya ũu? Kwa ngelekany’o, twasye kana kanini nĩkaũkũlya ũũ, ‘Wĩsĩ ata kana nĩkwĩthĩawa na nzeve?’ O na kau ndwaaona nzeve, nĩvatonyeka ũkakatetheesya kũelewa kĩla kĩĩkĩĩthasya kana kwĩ nzeve. No ũkatavye kana mũndũ ndaveva kũte nzeve, syĩndũ iũlũkaw’a nĩ kĩseve, na maũndũ angĩ ta asu. Yĩla waĩkĩĩthya kana kau kana kwĩ nzeve, ũu nũtumaa kaelewa kana ve syĩndũ syĩ kw’o ĩndĩ katesa kũsyona. O ta ũu, no nginya mũndũ ethĩwe na ũĩkĩĩthyo mũlũmu nĩ kana ethĩwe na mũĩkĩĩo.—Alo. 1:20.

Nũndũ mũndũ ndamba kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo ate na ũĩkĩĩthyo, no nginya ambe kũkwata “ũmanyi wa w’o ĩũlũ wa ũla w’o.” (1 Tim. 2:4) Ĩndĩ ũmanyi w’oka ndũtoetye. Mũtũmwa Vaulo aandĩkie ũũ: “Mũndũ nũĩkĩĩaa na ngoo.” (Alo. 10:10) Kwoou kwĩtĩkĩla ũw’o kũitoetye, mũndũ aĩle kũwona wĩ wa vata. Eeka ũu now’o ũtonya kwonany’a e na mũĩkĩĩo, na ũu nĩ kwasya, now’o ũtonya kwĩka maũndũ ala mamũtanĩthasya Ngai. (Yak. 2:20) Mũndũ ũtendete  ũw’o kuma ngoonĩ no aleane na maũndũ ala maĩkĩĩthasya kana mũndũ e na mũĩkĩĩo. Atonya kwĩka ũu ethĩwa eendeea kũkwatĩĩa mawoni mate ma w’o kana kwĩtetea yĩla weeka kwosana na mawendi ma mwĩĩ. (2 Vet. 3:3, 4; Yuta 18) Kĩu nĩkyo kĩtumi o na ĩvindanĩ ya tene ti onthe ala moonie syama meethĩiwe na mũĩkĩĩo. (Mot. 14:11; Yoa. 12:37) No andũ ala mendete ũw’o me oka matetheeaw’a nĩ veva mũtheu wa Ngai methĩwe na mũĩkĩĩo.—Aka. 5:22; 2 Ath. 2:10, 11.

Mũsumbĩ Ndaviti aĩ ũmwe katĩ wa ala maĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu. (Aevl. 11:32, 33) Ĩndĩ ti andũ onthe ma mũsyĩ wa Ndaviti maĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu take. Kwa ngelekany’o, ve ĩvinda mwana-a-inyia wake ũla mũkũũ weetawa Eliavu ũtaaonany’a kana e na mũĩkĩĩo yĩla wakanisye ũ Ndaviti nũndũ wa kũkũlĩĩlya ĩũlũ wa Ngoliathu. (1 Sam. 17:26-28) Vai mũndũ ũsyaawa e na mũĩkĩĩo, na vai mũndũ ũtiĩawa mũĩkĩĩo nĩ asyai make. Kwoou no twasye Ndaviti aĩ na mũĩkĩĩo nũndũ wa ngwatanĩo nzeo ĩla waĩ nayo na Ngai.

Ndaviti nũwetete ĩandĩkonĩ ya Savuli 27 kĩla weekie nĩ kana ethĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu. (Mũsoa wa 1) Nĩwavindĩĩasya ĩũlũ wa maũndũ ala mamũkwatĩte na ũndũ Yeova wasindĩte amaitha make. (Mũsoa wa 2, 3) O na nĩwatũngaa mũvea mwingĩ nũndũ wa mũvango wa kũmũthaitha Yeova. (Mũsoa wa 4) Ndaviti nĩwamũthaithaa Ngai vamwe na ala angĩ ĩeemanĩ ya kũmbanĩa. (Mũsoa wa 6) Nĩwavoyaa Yeova na kĩthing’ĩĩsyo. (Mũsoa wa 7, 8) O na ĩngĩ, Ndaviti nĩwendaa kũmanyĩw’a nĩ Ngai. (Mũsoa wa 11) Mũĩkĩĩo waĩ wa vata mũno kwa Ndaviti nginya akũlya: “Nyie nĩthĩwa va keka ndyaaĩthĩwa na mũĩkĩĩo?”—Mũsoa wa 13, NWT.

O naku no wĩthĩwe na mũĩkĩĩo ta wa Ndaviti weethĩwa na woni ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya Savuli 27 na weeka maũndũ ala mawetetwe vau. Na nũndũ no nginya wĩthĩwe na ũmanyi wa w’o nĩ kana wĩthĩwe na mũĩkĩĩo, o ũndũ waendeea kwĩmanyĩsya Ndeto ya Ngai na kũsoma mavuku maeleetye Mbivilia, now’o ũkethĩwa ũtonya kwonany’a kĩlungu kĩĩ kya ũsyao wa veva wa Ngai. (Sav. 1:2, 3) Manthaa mwanya wa kũvindĩĩsya kĩla weemanyĩsya. Kũvindĩĩsya maũndũ nĩkw’o kũtumaa tũtũnga mũvea mũnango, o tondũ mũthanga ũtumaa mũtĩ wĩana mĩtũkangĩ. O ũndũ waendeea kũmũtũngĩa Yeova mũvea, now’o ũkendaa mũno kwonany’a mũĩkĩĩo waku kwa kũmũthaitha maũmbanonĩ ma kĩkundi na kũelesya angĩ wĩkwatyo ũla wĩ naw’o. (Aevl. 10:23-25) O na ĩngĩ, twonanasya twĩ na mũĩkĩĩo yĩla twaendeea ‘kũvoya tũte kũeka.’ (Luka 18:1-8) Kwoou ‘voyaa ũte kũeka,’ ũte na nzika kana Yeova ‘nũkũthĩnĩkĩaa.’ (1 Ath. 5:17; 1 Vet. 5:7) Mũĩkĩĩo nũtumaa twĩka kĩla kyaĩle, na nũndũ wa ũu, ũilũlũmĩla.—Yak. 2:22.

Ũtukũ wa mũthya Yesũ atanamba kũkw’a, eeie amanyĩw’a make atĩĩ: “Mũĩkĩĩei Ngai, na  mũindĩkĩĩa nyie.” (Yoa. 14:1) Kwoou twaĩle kũmũĩkĩĩa Yeova vamwe na Yesũ. Ĩndĩ tũtonya kwonany’a ata nĩtũũmũĩkĩĩa Yesũ? Ekai tũneenee maũndũ atatũ.

Ũndũ wa mbee, ona nthembo ya wovosyo ta mũthĩnzĩo Ngai ũkũnengete we mwene. Mũtũmwa Vaulo aisye: “Nĩkalaa nũndũ wa mũĩkĩĩo nthĩnĩ wa Mwana wa Ngai, ũla wambendie na eenengane we mwene kwondũ wakwa.” (Aka. 2:20) Wamũĩkĩĩa Yesũ, ũkeetĩkĩlaa vyũ kana nthembo ya wovosyo nĩyaumiw’e kwondũ waku, nĩyo ĩtumaa ũekewa naĩ syaku, nĩyo ĩkũnengae wĩkwatyo wa kwĩkala tene na tene, na nĩyo wonany’o ũla mũnene vyũ wa kana Ngai nũkwendete. (Alo. 8:32, 38, 39; Aev. 1:7) Na ethĩwa nũĩkĩĩaa kana nthembo ya wovosyo no ĩũtethye, ndũkeyĩandũaa kana ũkonaa ta ũte wa vata.—2 Ath. 2:16, 17.

Ũndũ wa kelĩ, mũthengeee Yeova mboyanĩ nũndũ nthembo ya Yesũ nĩtũnengete ũthasyo wa kwĩka ũu. Nũndũ wa nthembo ya wovosyo, no tũmũvoye Yeova “twĩ na ũthasyo mwingĩ wa kũneena, nĩ kana twĩw’ĩwe tei na tũikwata ũseo mwingĩ ũtũtetheesye ĩvinda yĩla yaĩle.” (Aevl. 4:15, 16; 10:19-22) Mboya nĩtũtetheeasya tũlũmany’e na ũtwi witũ wa kũleana na matatwa.—Luka 22:40.

Ũndũ wa katatũ, mwĩw’e Yesũ. Mũtũmwa Yoana aandĩkie: “Ũla ũmũĩkĩĩaa Mwana e na thayũ wa tene na tene; ũla ũtamwĩw’aa Mwana ndakona thayũ, ĩndĩ ũthilĩku wa Ngai ũtũaa ĩũlũ wake.” (Yoa. 3:36) Wasisya nũkwona Yoana awetie ĩũlũ wa mũndũ wĩ na mũĩkĩĩo, na ũngĩ ũtamwĩw’aa Yesũ. Kwoou wonanasya nũmũĩkĩĩe Yesũ wamwĩw’a. Ũmwĩw’aa Yesũ kwa kũatĩĩa “mwĩao wa Klĩsto,” naw’o nĩ maũndũ onthe ala wamanyĩisye na atwĩaĩa. (Aka. 6:2) O na ĩngĩ, ũmwĩw’aa Yesũ yĩla waatĩĩa myolooto ĩla ũnenganae atũmĩĩte “ngombo ndĩkĩĩku na mbũĩ.” (Mt. 24:45) Wamwĩw’a Yesũ, ũkeethĩwa na vinya wa kũmĩĩsya mathĩna mailye ta kĩuutani.—Luka 6:47, 48.

Ĩvinda yĩmwe mũndũ ũmwe eekaĩlile Yesũ amwĩa: “Nĩ na mũĩkĩĩo! Ndetheesye vala nde na mũĩkĩĩo!” (Mko. 9:24) Mũndũ ũsu aĩ o na mũĩkĩĩo, ĩndĩ nũndũ wa wĩnyivyo wake, nĩwamanyie kana aĩ na vata wa mũĩkĩĩo mwingangĩ. O ta mũndũ ũsu, ithyonthe ĩvinda yĩmwe nĩtũkenda kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mwingangĩ. Na ithyonthe no tũlũlũmĩlye mũĩkĩĩo witũ. O tondũ twoona, tũlũlũmĩlasya mũĩkĩĩo witũ kwa kwĩmanyĩsya Ndeto ya Ngai na kũmĩvindĩĩsya, na ũu ũtumaa tũmwenda Yeova mũnango. O na ĩngĩ, mũĩkĩĩo witũ nũlũlũmĩlaa yĩla twamũthaitha Yeova vamwe na Aklĩsto ala angĩ, yĩla twaelesya angĩ ĩũlũ wa wĩkwatyo witũ, na twalũma mboyanĩ. Eka ũu, yĩla twalũlũmĩlya mũĩkĩĩo witũ, ve ũathimo mũnene vyũ tũkwataa. Ndeto ya Ngai ĩtũthuthĩtye ũũ: “Endwa, ĩyakei ene nthĩnĩ wa mũĩkĩĩo wenyu ũla mũtheu mũno, . . . nĩ kana mwĩyĩkalye ene wendonĩ wa Ngai.”—Yuta 20, 21.