MYAKANĨ ya 1930, asyai makwa, James na Jessie Sinclair, maumie Scotland mathamĩĩa kĩsio kya New York City kĩtawa Bronx. Ũmwe katĩ wa andũ ala mamanyanie mbee aĩ Willie Sneddon, ũla o nake waumĩte Scotland. Makomanie na ĩtina wa ndatĩka nini mambĩĩa kũneena ĩũlũ wa mĩsyĩ yoo. Kĩu kyeekĩkie myaka kauta ndanamba kũsyawa.

Inyia-akwa atavisye Willie kana vakililye vatiele o vanini ũla Kaũ Mũnene wambĩĩe, ĩthe na mwanake mũkũũwe makw’ĩĩa ũkanganĩ (North Sea) ĩla ĩsiwa yoo ya kũtea makũyũ yakimie mbomu yateketwe kĩw’ũnĩ. Willie amũsũngĩie amwĩa, “Ĩthe-aku e hell!” * Willie aĩ ũmwe wa Ngũsĩ sya Yeova na o na kau inyia-akwa nĩwatelemile mũno nĩ kwĩw’a ũu, ũu nĩw’o wakwatie ũw’o wa Mbivilia.

Kĩla Willie wawetie nĩkyasaanĩisye Mami nũndũ we eesĩ ĩthe aĩ mũndũ mũseo. Ĩndĩ Willie asyokie amũkũlya atĩĩ: “No ũtane ngakwĩa o nake Yesũ aendie hell?” Nĩvo ĩndĩ Mami walilikanile ĩmanyĩsyo ya kanisa yĩla mbeenĩ vyũ yaĩtye kana Yesũ aendie hell na athayũũkw’a mũthenya wa katatũ. Kwoou ambĩĩe kwĩkũlya atĩĩ: ‘Ethĩwa hell nĩ vandũ ve mwaki vathĩnĩaw’a ala athũku, nĩkĩ Yesũ waendie vo?’ Kĩu nĩkyatumie Mami enda mũno kũmanya ũla w’o. Ambĩĩe kũendaa maũmbanonĩ Kĩkundinĩ kya Bronx na avatiswa mwaka wa 1940.

Ĩvindanĩ yĩu asyai Aklĩsto mayeekĩawa vinya mũno memanyĩsye Mbivilia na syana syoo. Kwoou nĩ mũnini natiawa na Tata wikendi ĩla Mami wĩ maũmbanonĩ na ũtavany’a. Ĩtina wa myaka ĩte mingĩ nĩ na Tata nĩtwambĩĩe kũthi ũmbanonĩ na Mami. Mami aĩ na kĩthito kingĩ mũno kya kũtavany’a ũvoo mũseo, na nĩweemanyĩasya Mbivilia na andũ kauta. O na ve ĩvinda weemanyĩasya na amanyĩw’a amwe make me kĩkundi nũndũ maĩ atũi. Naendaa nake ũtavany’a ĩla twavinga sukulu. Nũndũ wa ũu, nĩnamanyie Mbivilia mũno na namanya ũndũ ndonya kũmanyĩsya angĩ kĩla yaasya.

Nĩnĩlilaa nũndũ ĩla naĩ mũnini ndyoosaa ũw’o kwa ũito. Neekaa kũũthaũkĩa. Ĩndĩ nĩ na myaka ta 12 nĩnatw’ĩkie mũtavany’a wa Ũsumbĩ na nambĩĩa kũtavany’a ndeũtĩĩa. Na  nĩ na myaka 16 nĩneeyumisye nĩmũthũkũme Yeova na navatisĩwa ũmbanonĩ mũnene waĩ Toronto, Canada, kwĩ Matukũ 24, Mwei wa 7, 1954.

Ana-a-asa amwe kĩkundinĩ kitũ mathũkũmaa Mbetheli tene na mauma, na vaĩ angĩ maendeee na ũthũkũmi ũsu. Ngelekany’o yoo yandethisye mũno. Naw’o ũtũĩka ũla maĩ naw’o wa kumya maũvoo na kũmanyĩsya angĩ ũw’o nĩwambendeeasya mũno. O na kau alimũ makwa mendaa nĩthi yunivasiti, kĩeleelo kyakwa kyaĩ kũthi Mbetheli. Kwoou nĩ ũla ũmbanonĩ naendie Toronto nĩnanenganie valũa wakwa wa kũkũlya nĩthi Mbetheli. Nĩneekie ũu ĩngĩ mwakanĩ wa 1955 nĩ ũmbanonĩ mũnene waĩ Yankee Stadium, New York City. Nekalangile o vanini na neetwa Mbetheli ya Brooklyn kwĩ Matukũ 19, Mwei wa 9, 1955. Ĩvinda yĩu naĩ na myaka 17. Mũthenya wa kelĩ nathi Mbetheli natwaiwe kũthũkũma 117 Adams Street, vala mavuku makwatanĩaw’a na kũseũvw’a. O na vatathelete ĩvinda ĩasa, nĩnambĩĩe kũthũkũma na masinĩ yakwatanasya tũvunge twa mathangũ 32 na ĩitũtwaa masinĩnĩ ĩngĩ ĩla yatumanasya tũvunge tũu tũkatw’ĩka ĩvuku.

Nekalile mũvĩanĩ ũsu wa kũseũvya mavuku mwei ũmwe na nathamĩĩw’a Mũvĩanĩ wa Makaseti nũndũ nĩneesĩ kũkũna kyavuleta. Ĩvinda yĩu ethĩwa mũndũ nĩwakũlya atũmĩawe makaseti ma Mũsyaĩĩsya na Amkeni! ana-a-asa na eĩtu-a-asa moosaa tũvati tũnini (stencils) makatumba ĩsyĩtwa yake na vala wĩkalaa nĩ kana makatũtũmĩaa kĩla mwei kũtumba ĩthangũnĩ yĩla meũmũtũmĩa makaseti nayo. Ĩtina wa myei mĩvũthũ nĩnathamĩĩiw’e mũvĩanĩ ũngĩ wĩtawa Idara ya Upakizi na Usafirishaji. Klaus Jensen nĩwe waũngamĩe mũvĩa ũsu na nĩwangũlilye ethĩwa no nende kũendanasya na ndeleva ũla watwaaa makotoni ma mavuku kĩlĩndĩnĩ nĩ kana matwawe nthĩ ingĩ. Na eka ũu, veethĩawa na mbumbu sya makaseti syaaĩlĩte kũtwawa vosita nĩ  kana itũmwe ikundinĩ ila syaĩ Amelika. Mwana-a-asa Jensen ambĩie kana wĩa ũsu ndwĩlea kũmbaka mwĩĩ. Ĩvinda yĩu naĩ o na kĩlo ta 57 na nathekevete ta leli, ĩndĩ wĩa ũsu nĩwatumie nĩkwata vinya. Vate nzika, Mwana-a-asa Jensen nĩweesĩ kĩla kyaĩ kĩtonya kũndethya!

O na ĩngĩ Mũvĩa wa Makaseti nĩw’o woombanĩasya ikundi makaseti ala syeetya. Wĩa ũsu nĩw’o watumie nĩmanya kaĩ Brooklyn vatumbĩawa makaseti ma ithyomo mbingĩ na maitũmwa isionĩ syĩ kĩvathũkany’o ĩũlũ wa nthĩ! Ithyomo mbingĩ katĩ wa isu ndyasyĩsĩ, ĩndĩ nĩnatanaa mũno kũmanya kana vaĩ makaseti ngili na ngili matũmawa kũndũ kũasa mũno ĩũlũ wa nthĩ. Ĩtina wa myaka mingĩ nĩnesie kũthi isionĩ mbingĩ syatũmĩaa ithyomo isu, o na kau ĩvindanĩ yĩu ndyeesĩ kana kĩu kĩkeekĩka.

Mwakanĩ wa 1961 nĩnambĩĩe kũthũkũma Ovisinĩ wa Mũii wa Kĩnandũ na naũngamĩwe nĩ Grant Suiter. Ĩtina wa kũthũkũmanga myaka o kauta, nĩngũlilikana mũthenya ũmwe ndyĩtwa ovisinĩ wa Nathan Knorr. Myakanĩ ĩsu Mwana-a-asa Knorr nĩwe waũngamĩe wĩa witũ wa kũtavany’a nthĩ yonthe. Ambĩie kana mwana-a-asa ũmwe ũthũkũmaa nake nũkũthi Sukulu ya Ũthũkũmi wa Ũsumbĩ mwei ũmwe, na amina ethi Mũvĩanĩ wa Ũthũkũmi. Kwoou ambĩie ninyie ngwosa mwanya wake, na ngathũkũmaa na Don Adams. Ũsengy’o nĩ kana Don nĩwe nanengie ũla valũa wakwa wa kũkũlya nĩtwe Mbetheli ĩla naĩ ũla ũmbanonĩ mũnene nĩwetie weekiwe mwaka wa 1955. Ovisinĩ ũsu wa Nathan Knorr, vaĩ ana-a-asa angĩ elĩ mathũkũmaa vo, namo maĩ Robert Wallen na Charles Molohan. Twĩ ana twathũkũmie ĩmwe kwa ĩvinda ya myaka mbee wa 50. Ũtanu ũla ngwatĩte nũndũ wa kũthũkũma na aũme ta asu alũmu kĩ-veva nĩ mwingĩ mũno!—Sav. 133:1.

 Kwambĩĩa mwaka wa 1970, kĩla ĩtina wa mwaka ũmwe kana ĩlĩ, nĩnanengawe syumwa iana ũna nĩthokee movisi mana ma ũvonge ma Watch Tower Society. Ĩsu nĩyo yeetawa ndambũka ya mũsyaĩĩsya wa kĩsio kya nthĩ. Ndambũkanĩ isu nĩnaneenaa na ala mathũkũmaa Mbetheli vamwe na amisonalĩ nĩ kana nĩmekĩe vinya. O na nĩnasiasya lekoti sya ovisi wa ũvonge. Natanaa ta kĩ nakomana na amwe maĩ ilasinĩ ila syaĩ sya mbee vyũ sya Sukulu ya Ngileati na maendeee kũmũthũkũma Ngai me o kũla matũmĩtwe! Nĩmĩtalaa ta ndaĩa nene mũno kwona nĩkwatĩte mwanya wa kũthyũũka nthĩ mbee wa 90 nĩ wĩanĩ ũsu!

Athũkũmi onthe ma Mbetheli ya Brooklyn maaĩĩwe ikundi ila syaĩ New York City. Nyie naaĩĩwe kĩkundi kyaĩ kĩsionĩ kya Bronx. Kĩkundi kĩla kyaĩ kya mbee Bronx kyaĩ kyeanie na kĩkasyaa kĩngĩ. Kyaanĩka, kĩla kyaĩ kĩkũũ nĩkyo kyatw’ĩkie Kĩkundi kya Upper Bronx na nĩkyo neethĩawa.

Myakanĩ ya 1960, mwana-a-asa ũmwe na mũsyĩ wake ma kuma Latvia nĩmakwatie ũw’o me ngalĩko ya ĩtheo ya Bronx, na mathamĩĩa kĩsionĩ kya kĩkundi kĩu neethĩawa. Mwĩĩtu woo mũkũũ wĩtawa Livija nĩwoosie ũvainia wa kĩla ĩvinda amina sekondalĩ oou. Ĩtina wa myei mĩnini, nĩwathamĩĩe Massachusetts nũndũ vaĩ vata mũnene wa atavany’a ma Ũsumbĩ. Athi nĩnambĩĩe kũmũandĩkĩaa valũa ngamũtavya maũndũ maseo ala maendeee kĩkundinĩ, nake asyokaa akambandĩkĩa moseo ala wonete aitavany’a taoninĩ ĩla weethĩawa ya Boston.

Myaka o mĩnini ĩtina wa ũu, Livija nĩwatw’ĩkie vainia wa mwanya. Nũndũ nĩwendaa kwĩka kyonthe kĩla ũtonya kwondũ wa Yeova, nĩwausũisye valũa wa Mbetheli na eetwa mwaka wa 1971. Noonie kau ta kaũndũ Yeova weeka ambony’e kana Livija no atw’ĩke kĩveti kĩseo. Twatwaanie Matukũ 27, Mwei wa 10, 1973, na tweewie mũyo mũno Mwana-a-asa Knorr eetĩkĩla kũtumĩsya ũvoo wa alũsi. Ĩandĩko ya Nthimo 18:22 yaĩtye: “Ũla ũmeasya kĩveti nũmeasya kĩndũ kĩseo; na kwona ũseo kuma kwa Yeova.” Yeova nũmbonetye ũseo nĩ na Livija kwa kũtwĩtĩkĩlya tũmũthũkũme Mbetheli kwa ĩvinda ya myaka mbee wa 40. Kũvika o na ũmũnthĩ, twĩthĩawa kĩkundinĩ kĩ kĩsionĩ kya Bronx.

Nĩnatanĩaa mũno kũthũkũma na Mwana-a-asa Knorr. Ndanoaw’a nĩ kũmũthũkũma Yeova na nĩwendete amisonalĩ mũno o na methĩwe me va ĩũlũ wa nthĩ. Mavinda maingĩ weethĩaa amisonalĩ asu nĩmo maĩ Ngũsĩ sya mbee kũkinya nthĩ ĩla matũmĩtwe. Tweewie thĩna mũno Mwana-a-asa Knorr eethĩwa na kanza mwaka wa 1976. Ĩla wavikie vandũ weethĩa ndokĩla kĩtandanĩ, mũthenya ũmwe nĩngũlilikana aingũlya nĩmũsomee ũvoo mũna ũtanamba kũtumbĩthw’a. Ndanamũsomea ambĩie nĩte Frederick Franz o nake ethukĩĩsye. Nesie kwĩthĩa kaĩ Mwana-a-asa Knorr atanawaa atũmĩaa ĩvinda yingĩ aisomea Mwana-a-asa Franz maũvoo ta asu nũndũ aĩ na thĩna wa metho!

Mwana-a-asa Knorr akwie mwaka wa 1977, ĩndĩ ala mamwĩsĩ na mamwendete nĩmakiakĩiw’e  nĩ kũmanya kana ekalĩte e mũĩkĩĩku nginya mũthya. (Ũvu. 2:10) Ĩtina wa vau Mwana-a-asa Franz nĩwe wooseleeile kĩanda kya kũtongoeasya wĩa witũ.

Mwana-a-asa Knorr aikw’a, naĩ mũandĩki wa Milton Henschel, ũla wathũkũmĩte na Mwana-a-asa Knorr kwa myaka mingĩ mũno. Mwana-a-asa Henschel ambĩie kana wĩa ũla mũnene yu ngatethasya Mbetheli nĩ kũtetheeasya Mwana-a-asa Franz maũndũnĩ onthe ala ũkwenda. Mavinda maingĩ namũsomeaa maũvoo matanamba kũtumbĩthw’a. Mwana-a-asa Franz aĩ kĩlilikano kĩseo mũno na kĩlĩko kyake kĩyeelelũkaa ĩla ũkũsomewa kĩndũ. Nĩnatanĩie mũno kũmũtetheesya nginya ĩla waminie ũthũkũmi wake ĩũlũ wa nthĩ kwĩ Mwei wa 12, 1992.

Myaka 61 ĩla nthũkũmĩte Mbetheli ĩthelete ta ĩveny’a. Asyai makwa nĩmakwie, ĩndĩ maĩ aĩkĩĩku na nĩ na wĩkwatyo wa kũmathokya kũũ nthĩ ĩla ĩkethĩwa yĩ nzaũ. (Yoa. 5:28, 29) Vai kĩndũ nthĩ ĩno ĩtonya ũtũnenga tũkakĩelekany’a na ndaĩa ya mwanya ĩla tũkwatĩte ya kũthũkũma vamwe na aũme na aka aĩkĩĩku nĩ kana tũtetheesye andũ ma Ngai ĩũlũ wa nthĩ. Nĩ na Livija no twasye tũte na nzika kana myaka yonthe ĩla twĩthĩĩtwe ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe, “ũtanu wa Yeova [nũtw’ĩkĩte] vinya” witũ.—Nee. 8:10.

Vai mũndũ wĩsa kũtw’ĩka aĩ ate vo ũseũvyo wa Yeova ndũsonga, na wĩa wa kũtavany’a ũvoo wa Ũsumbĩ ndũendeea. Nĩw’aa mũyo mũno na nĩtalaa ta ũndũ mũnene kwona nthũkũmĩte na ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ me mũĩkĩĩo mũlũmu myaka ĩsu yonthe. Aklĩsto aingĩ etĩkĩw’a mauta ala naathũkũma namo yu tũi namo kũũ ĩũlũ wa nthĩ. Ĩndĩ nĩndũngaa mũvea nũndũ wa mwanya ũla ngwatĩte wa kũtethya wĩa wa Yeova nĩ vamwe na Aklĩsto ta asu aĩkĩĩku.