1. Aklĩsto methĩĩtwe maikwatwa nĩ mathĩna meva ĩla meũtavany’a?

MŨTHYANĨ wa myaka ya 1800 na mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1900, Amanyĩw’a ma Mbivilia * nĩmakwatiwe nĩ mathĩna maingĩ. Matavanasya ũvoo ũtendetwe nĩ andũ o tondũ Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa meekaa. Mayaĩ aingĩ, na andũ moonaa me andũ mate asomu. O na ĩngĩ nĩmesie kũthĩnw’a ĩla Satani, ũla nĩwe Ndevili, wekiw’e kũũ nthĩ e na “ũthilĩku mũnene.” (Ũvu. 12:12) Na eka ũu, kuma ĩvinda yĩu methĩĩtwe maitavany’a “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo” ĩla yusũĩtwe nĩ “mavinda ma mũisyo.”—2 Tim. 3:1.

2. Yeova ethĩĩtwe ayĩka ata nĩ kana akwate mbau wĩa wa kũtavany’a ĩvindanĩ yĩĩ?

² Ĩndĩ o na maũndũ asu me o vo, Yeova nĩwatw’ĩte kana andũ make no nginya matavany’e ũvoo mũseo nthĩ yonthe, na vai kĩndũ kyamba kũsiĩĩa kĩeleelo kĩu kyake kĩikeanĩe. O ũndũ Yeova woovoisye mbaĩ ya Isilaeli kuma Mbaviloni, now’o wovoetye athũkũmi make kumana na ‘Mbaviloni Ĩla Nene,’ ĩla nĩ ndĩni syonthe sya ũvũngũ. (Ũvu. 18:1-4) O na nũtũmanyĩĩtye nĩ  kana twaĩle, akatũathima na mũuo, na akatũtetheesya tũkamanya ũndũ tũtonya kũmanyĩsya angĩ Mbivilia. (Soma Isaia 48:16-18.) Ũu ti kwasya kana Yeova nũvangĩĩaa kĩla ũndũ wĩkĩkaa kũũ nthĩ nĩ kana wĩa wa kũtavany’a ĩũlũ wa Ũsumbĩ ũendeee. O na kau ve maũndũ amwe mekĩkĩte vaa nthĩ makatũtetheesya wĩanĩ wa kũtavany’a, Yeova nĩwe ũtũtetheeasya tũmĩĩsye kũthĩnw’a na maũndũ angĩ ala maumanaa na nthĩ ĩno ya Satani, na ala matumaa wĩa witũ wa kũtavany’a wĩthĩwa ũte laisi.—Isa. 41:13; 1 Yoa. 5:19.

3. Ũmũnthĩ “ũmanyi” wĩthĩĩtwe wĩ mwingĩ ata?

³ Mwathani Ndanieli nĩwaveveewe nĩ Yeova athane kana “ũmanyi” ũkeethĩwa wĩ mwingĩ ĩvinda ya mũminũkĩlyo. (Soma Ndanieli 12:4.) Yeova nĩwatetheeisye Amanyĩw’a ma Mbivilia maelewe momanyĩsyo ma vata ma Maandĩko, ala matwĩe mavithanaw’a nĩ ndĩni sya ũvũngũ. Ũmũnthĩ atũmĩaa andũ make kũtavany’a ũmanyi wa w’o nthĩ yonthe. Kwoou wathani wa Ndanieli nĩwĩanĩĩte. Vakuvĩ andũ 8,000,000 nĩmemanyĩĩtye ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ na nĩmaendeee kũũtavany’a ĩũlũ wa nthĩ yonthe. Nĩ maũndũ ta meva ala matetheesye wĩa wa kũtavany’a nthĩ yonthe?

4. Mbivilia yalyũlilwe mũno wĩana ata myakanĩ ya 1800?

⁴ Ũndũ ũmwe ũla ũtetheesye wĩa wa kũtavany’a ũvoo mũseo nĩ kana andũ aingĩ me na Mbivilia. Kwa myaka mingĩ atongoi ma ndĩni ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto nĩmavataa andũ kũsoma Mbivilia o na nĩmooaie amwe ala mamyalyũlaa. Ĩndĩ myakanĩ ya 1800 ngwatanĩo ila ialyũlaa Mbivilia nĩsyanyaĩĩkisye Mbivilia, yĩ nima kana o kĩlungu kyayo, kwa ithyomo ta 400. Kũvikĩĩa mwakanĩ wa 1900, andũ aingĩ maĩ na Mbivilia o na kau mayaeleawa ũmanyĩsyo ũla wa w’o wa Maandĩko.

5. Ngũsĩ sya Yeova syĩkĩte maũndũ meva makonetye kũalyũla Mbivilia?

⁵ Amanyĩw’a ma Mbivilia nĩmeesĩ kana nĩmaĩlĩte kũtavany’a, na nĩkyo kĩtumi meekie ũu na kĩthito. O na ĩngĩ, andũ ma Yeova nĩmatũmĩĩte na makanyaĩĩkya Mbivilia sya ũalyũlo wĩ kĩvathũkany’o. Kuma mwaka wa 1950 nĩmaumĩthĩtye Biblia Takatifu—Tafsiri ya Ulimwengu Mpya yĩ nima kana kĩlungu kyayo, kwa ithyomo mbee wa 120. Mwakanĩ wa 2013 nĩmanaumĩthisye Mbivilia ya Tafsiri ya Ulimwengu Mpya ya Kĩsũngũ yĩ laisi kũalyũlwa kwa ithyomo ingĩ. Kũtũmĩa Mbivilia yĩ laisi kũeleeka na kũsomeka nĩkũtũtetheeasya ũtavany’anĩ.

6, 7. (a) Kwĩthĩĩtwe na makaũ meana ata ĩvindanĩ yĩĩ? (b) Kwĩthĩwa kwĩ o na mũuo nthĩ imwe kũtũtetheeasya ata wĩanĩ witũ wa kũtavany’a?

⁶ Nũtonya kũseng’a na ũkekũlya atĩĩ: ‘Yo kwaaĩthĩwa mũuo wĩ vala ũĩ?’ Kwa ngelekany’o, myakanĩ ya 1900 andũ milioni mbingĩ nĩmooaiwe nũndũ wa kaũ, na mũno mũno ĩvinda ya ala makaũ elĩ manene ma nthĩ. Ĩndĩ mwakanĩ wa 1942 ĩla Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe waĩ mũvyũ, Nathan Knorr, ũla watongoesye wĩa wa Ngũsĩ sya Yeova, nĩwaumisye ũvoo mũna e ũmbanonĩ mũnene. Ũvoo wake waĩ na kyongo kyakũlĩtye “Mũuo no Ũendeee Kwĩthĩwa Kw’o?” Ũvoo ũsu waeleisye nesa ĩandĩko ya Ũvuan’yo kĩlungu kya 17, woonany’a kana kwaĩ kwĩthĩwe ĩvinda ya mũuo ĩtina wa kaũ ũla waendeee, ĩndĩ ti Ali–Maketoni.—Ũvu. 17:3, 11.

⁷ Ĩla Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe wathelile kũyaaĩthĩwa mũuo vyũ. Kwosana na livoti ĩmwe, kwaĩ na makaũ 331 kwambĩĩa mwaka wa 1946 nginya mwaka wa 2013. Makaũ asu moaĩte andũ milioni mbingĩ.  Ĩndĩ myakanĩ o ĩsu, nthĩ mbingĩ nĩsyĩthĩĩtwe syĩ o na mũuo, na andũ ma Yeova nĩmatũmĩĩte myanya ĩsu kũtavany’a ũvoo mũseo. Maũndũ methĩĩtwe mailyĩ ata ĩtina wa kwĩka ũu? Mwakanĩ wa 1944 kwaĩ atavany’a matavika 110,000 nthĩ yonthe. Ĩndĩ ũmũnthĩ makilyĩ manavika 8,000,000! (Soma Isaia 60:22.) Twaĩlĩte kũtũnga mũvea ta kĩ nũndũ wa kũtavany’a ũvoo mũseo kũuĩtye!

8, 9. Nĩ maendeeo meva mekĩtwe maũndũnĩ ma ũkui, na matũtethetye ata wĩanĩ witũ?

⁸ Maendeeo ala me kw’o maũndũnĩ ma ũkui nĩmatetheesye mũno wĩa wa kũtavany’a ũvoo mũseo. Mwakanĩ wa 1900, myaka ta 21 kuma ĩkaseti ya mbee ya Watch Tower yatumbĩthw’a, kwaĩ o ngalĩ 8,000 ila syaandĩkĩthĩtw’e kwosana na mĩao nthĩ ya Amelika, na kwaĩ o malelũ manini maseo. Ĩndĩ yu nthĩ yonthe kwĩ ngalĩ mbee wa mbilioni ĩmwe na nusu ila iandĩkĩthĩtw’e kwosana na mĩao, na kwĩ malelũ maingĩ ki maseo. Ngalĩ na malelũ nitetheeasya aingĩ maitũ kũtavya andũ ala mekalaa kũndũ kũasa ũvoo mũseo. Ĩndĩ o na ethĩwa kũla twĩkalaa kũi malelũ maseo na ngalĩ mbingĩ, na nĩtũlasimĩkaa kũthi na maaũ kũndũ kũasa, nĩtwĩkĩaa kĩthito tũtavany’e ũvoo mũseo.—Mt. 28:19, 20.

⁹ Ve nzĩa ingĩ sya kũthi kũndũ kana sya kũkua mĩio itũtetheeasya wĩanĩ witũ. Kwa ngelekany’o, nĩtũtũmĩaa maloli, meli, na ngalĩ sya mwaki kũtwaa mavuku kũndũ kũasa na maivika ĩtina wa syumwa nini. Nasyo ndeke nitetheeasya asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko, ana-a-asa ma Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge, amisonalĩ, na angĩ kũthi mĩtũkĩ maũmbanonĩ manene kana kũtethya mawĩa ala manengetwe. O na ĩngĩ, ana-a-asa ma Nzama Ĩla Ĩtongoesye na ana-a-asa angĩ kuma ovisinĩ ũla mũnene nĩmaendaa nthĩ mbingĩ na ndeke nĩ kana mekĩe ana-a-asa vinya na maimamanyĩsya. Kwoou maendeeo maũndũnĩ ma ũkui nĩmatetheesye athũkũmi ma Yeova maendeee kwĩthĩwa na ngwatanĩo.—Sav. 133:1-3.

10. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana Kĩsũngũ nĩ kĩthyomo kĩneenawa nĩ andũ aingĩ?

¹⁰ Ĩvindanĩ ya atũmwa, andũ aingĩ Ũsumbĩnĩ wa Lomi matũmĩaa Kĩkiliki kyeetawa Koine. Ũmũnthĩ nĩvethĩwa kĩthyomo  kĩneenawa nĩ andũ aingĩ ũu? Ĩĩ, Kĩsũngũ nĩkĩneenawa nĩ andũ aingĩ. Ĩvuku yĩmwe (English as a Global Language) yaĩtye atĩĩ: “Vakuvĩ [mũndũ 1 katĩ wa 4] ĩũlũ wa nthĩ nũneenaa kana nĩwĩsĩ Kĩsũngũ nesa.” Kĩthyomo kĩeni kĩla kĩsomethaw’a andũ aingĩ vyũ nĩ Kĩsũngũ nũndũ nĩkĩtũmĩawa nĩ andũ nthĩ mbingĩ maũndũnĩ ma viasala, siasa, saenzi, na tekinolongyia.

11. Kĩsũngũ kĩtethetye ata ũthaithinĩ wa w’o?

¹¹ Kĩsũngũ nĩkĩtetheesye mũno ũthaithi wa w’o nũndũ nĩkĩtũmĩkaa kũndũ kwingĩ. Kwa myaka mingĩ ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya na mavuku angĩ maitũ matumbĩthaw’a na kĩthyomo kya Kĩsũngũ. Kĩthyomo kĩu nokyo kĩtũmĩawa maũndũnĩ makonetye wĩa ovisinĩ mũnene wa Ngũsĩ sya Yeova. Na nĩkĩtũmĩawa mũno kũmanyĩsya amanyĩw’a ala mathi Watchtower Educational Center ĩla yĩ Patterson, New York, Amelika.

12. Athũkũmi ma Yeova maalyũlĩte mavuku moo mũno wĩana ata, na tekinolongyia ĩmatethetye ata?

¹² Nũndũ nĩtũnengetwe wĩa wa kũtavya andũ ma mbaĩ syonthe ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ, nĩtũalyũlĩte mavuku maitũ kwa ithyomo ta 700. Maendeeo maũndũnĩ ma kombiũta vamwe na kũtũmĩwa kwa MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System) nĩmatũtetheesye mũno wĩanĩ ũsu. Maũndũ asu nĩmatũtethetye mũno kũnyaĩĩkya ũvoo wa Ũsumbĩ, na makatũtetheesya kwĩthĩwa na ngwatanĩo nthĩ yonthe. Ĩndĩ ũndũ ũla mũnene ũtumĩte twĩthĩwa na ngwatanĩo nĩ kũneena “kĩthyomo kĩtheu” kya ũw’o wa Maandĩko.—Soma Nzevania 3:9.

13, 14. Aklĩsto ũmũnthĩ matethekete ata nĩ mĩao na motwi ma koti?

¹³ O tondũ ĩsomo ĩvĩtu yĩeleetye, Aklĩsto nĩmatethekie mũno nĩ mĩao ya Lomi ĩla yatũmĩkaa ũsumbĩnĩ ũsu w’onthe. O ta ũu, Aklĩsto nĩmatethekaa mũno nĩ mĩao ĩla yĩ kw’o. Kwa ngelekany’o, Amelika nĩvo ve ovisi witũ mũnene, na mĩao ya nthĩ ĩsu nĩyĩtĩkĩlĩtye ũthasyo wa ũthaithi, wa ũneeni, na wa kũmbana. Mĩao ĩsu nĩtumĩte ana-a-asa nthĩ ya Amelika methĩwa me na ũthasyo wa kũmbana ũtheinĩ maneenee maũndũ ala me Mbivilianĩ, na wa kũtavya ala angĩ kĩla meĩmanyĩsya. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩ kana makwate ũthasyo maũndũnĩ amwe yaĩ lasima mathi kotinĩ makawũkitĩe. (Avi. 1:7) Na ĩndĩ ĩla koti isu sya Amelika syesa kũmasikata, nĩmaendaa  kotinĩ ila nene kwĩtetea, na mavinda maingĩ koti isu nĩsyamanengae ũthasyo wa kũtavany’a.

¹⁴ O na koti sya nthĩ ingĩ nitũnengete ũthasyo wa ũthaithi na wa kũtavany’a. Ĩndĩ kwĩ kũndũ kũmwe tũsindĩtwe makoaninĩ na tũkekaĩla koti ila nene sya nthĩ mbingĩ. Kwa ngelekany’o, kũvikĩĩa Mwei wa 6, 2014, nĩtwasindĩte makoani 57 kotinĩ ũmwe mũnene (European Court of Human Rights). Ũtwi wa koti ũsu wĩthĩawa waĩlĩte kũatĩĩwa nĩ nthĩ syonthe ila syĩ Nzamanĩ ya Europe. O na kau ‘nĩtũmenetwe nĩ mbaĩ syonthe,’ koti sya nthĩ mbingĩ nitwĩtĩkĩlĩtye tũendeee kũmũthaitha Yeova twĩ na ũthasyo.—Mt. 24:9.

15. Nĩ maendeeo meva mekĩtwe maũndũnĩ ma kũtumbĩthya syĩndũ, na matũtethetye ata?

¹⁵ Maendeeo ala mekĩtwe nthĩnĩ wa kũtumbĩthya mavuku nĩmatetheesye wĩa witũ wa kũtavany’a nthĩ yonthe. Kwa myaka mingĩ andũ matũmĩaa masinĩ sya kũtumbĩthya sya mũthemba wa platen ila syambĩlĩlw’e nĩ Johannes Gutenberg vakuvĩ mwakanĩ 1450. Ĩndĩ myaka ta 200 mĩvĩtu, nĩkwĩthĩĩtwe na moalyũku maingĩ maũndũnĩ ma kũtumbĩthya syĩndũ. Nĩkũseũvĩtw’e masinĩ nene sya kũtumbĩthya syĩ mĩtũkĩ na nzeo mũno. Mathangũ nĩmaekete kwĩthĩwa me na mbesa mbingĩ na kũmakwatany’a mamina kũtumbwa kũi na ngalama nene. Masinĩ sya matukũ aa sya kũtumbĩthya ithũkũmaa mĩtũkĩ na syumasya mavisa maseo. Ũndũ ũsu ũtũtethetye ata? Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Ĩkaseti ya mbee ya Watch Tower (Mwei wa 7, 1879) yatumbĩthiw’e kovi 6,000 na yĩyaĩ na mavisa na yaĩ o ya Kĩsũngũ. Kuma ĩvinda yĩu nginya ũmũnthĩ vavĩtĩte myaka 136, na kovi mbee wa 50,000,000 sya ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya nitumbĩthaw’a na ikanyaĩĩkw’a. Ĩkaseti yĩu yĩthĩawa na mavisa me na langi nzeo na yumĩthaw’a kwa ithyomo mbee wa 200.

16. Nĩ maendeeo meva matũtethetye wĩanĩ witũ wa kũtavany’a nthĩ yonthe? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 24.)

¹⁶ Kwasũanĩa maendeeo ala mekĩtwe vandũ va myaka 200 ala matetheesye andũ ma Ngai kũtavany’a ũvoo mũseo. Nĩtwaweta syĩndũ ta ngalĩ sya mwaki, ngalĩ, na ndeke, ĩndĩ no tũtũmĩĩte isululu, kyavuleta, masinĩ sya mũandĩko wa ala matonaa, telegraph, simũ, kamela, syĩndũ sya kũlekoti wasya na sya kwosa vitio, letiũ, televiseni, sinema, kombiũta, na Indaneti. Syĩndũ isu nitũtetheesye kwĩanĩsya wĩa ũla twanengiwe wa kũtw’ĩkĩthya andũ amanyĩw’a. Nĩ kana twĩanĩsye wathani wa kana andũ ma Yeova ‘makoonga ĩia ya i mbaĩ,’ nĩtũtũmĩĩte nesa syĩndũ isu sietetwe nĩ mbaĩ, ta tekinolongyia, nĩ kana tumĩthye Mbivilia na mavuku kwa ithyomo mbingĩ.—Soma Isaia 60:16.

17. (a) Maũndũ ala twaneenea metũĩkĩĩthya kyaũ? (b) Nĩkĩ Yeova ũtwĩtĩkĩlĩtye twĩthĩwe “atethya ma wĩa vamwe” nake?

¹⁷ Kwa w’o maũndũ asu onthe metũĩkĩĩthya ki kana Ngai nũtũathimĩte. Ĩndĩ ũu ti kwasya kana Yeova nũtwĩkwatasya tũmũtetheesye eanĩsye kĩeleelo kyake. Vandũ va ũu, nũndũ we nĩ Ĩthe witũ wa ĩtunĩ wĩ wendo, nũtwĩtĩkĩlĩtye twĩthĩwe “atethya ma wĩa vamwe” nake, na ũu ũkatuma twĩthĩwa tũtonya kwonany’a kana nĩtũmwendete na nĩtwendete atũi. (1 Ako. 3:9; Mko. 12:28-31) Ekai ĩndĩ tũtw’e vyũ kũtũmĩa kamwanya kala twakwata tũnyaĩĩkye ũvoo wa Ũsumbĩ nũndũ nĩw’o wĩa ũla wa vata vyũ ĩũlũ wa nthĩ. O na ĩngĩ, tũmũtũngĩae Yeova mũvea nũndũ wa kũtũtongoesya na kũathima wĩa witũ wa kũtavany’a nthĩ yonthe, kwĩ kwiũ na kwĩ kweũ!