1, 2. Nĩ kyaũ kĩtumaa andũ amwe mendeew’a nĩ makũyũ?

 ANDŨ aingĩ nĩmendete kũya matunda metawa makũyũ. Ayuti moonaa makũyũ me matunda ma vata mũno. (Nau. 3:12; Luka 13:6-9) Makũyũ nĩ maseo na andũ aingĩ maasyaa nĩmatetheeasya ngoo.

² Yeova nĩwavw’ananĩthisye makũyũ na ngoo. Ngai ndaeleasya vata wa makũyũ mwĩĩnĩ wa mũndũ. Ĩndĩ aneenaa na ngelekany’o. Ndeto sya Yeova ila syaandĩkiwe nĩ mwathani Yelemia nikonetye ngoo yaku na ngoo sya ala ũmendete. O tũendeee kũneenea ndeto ila Yeova waneenie, sũanĩa ũndũ ndeto isu itonya kũtethya Aklĩsto.

3. Makũyũ ala mawetetwe ĩvukunĩ ya Yelemia kĩlungu kya 24 monanasya kyaũ?

³ Ekai tũneenee ũndũ ũmwe Yeova wawetie ĩvindanĩ ya Yelemia ĩũlũ wa makũyũ. Mwaka wa 617 M.Ĩ.Y., ũnyanya katĩ wa mbaĩ ya Yuta na Yeova waĩ mũthũku. Yeova nĩwatũmĩie ngelekany’o ya makũyũ “maseo mũno” na makũyũ “mathũku mũno” kũmwony’a Yelemia maũndũ ala makethĩwa ĩvinda yũkĩte. (Soma Yelemia 24:1-3.) Makũyũ ala mathũku mũno makonetye Mũsumbĩ Nzetekia na andũ angĩ ala mailyĩ take ala mesie kũthĩnw’a mũno nĩ Mũsumbĩ Nevukatilesa na asikalĩ make. Andũ ta Esekieli, Ndanieli na anyanyae make atatũ ala maĩ Mbaviloni, na Ayuti amwe ala mesie kũtwawa kw’o maĩ ta makũyũ maseo. Amwe moo nĩmesie kũsyoka na maaka Yelusaleme na ĩkalũ.—Yel. 24:8-10; 25:11, 12; 29:10.

4. Maũndũ ala Yeova wawetie ĩũlũ wa makũyũ maseo matonya kũtũtethya ata?

⁴ Aineena na andũ ala mailyĩ ta makũyũ maseo, Yeova aisye atĩĩ: “Ngamanenga ngoo ya kũmanya nyie, atĩ ninyie Yeova: na makeethĩwa andũ makwa.” (Yel. 24:7) Yĩu nĩyo ĩandĩko yĩla tũũneenea  ĩsomonĩ yĩĩ. Ngai nĩwendaa kũnenga andũ ‘ngoo ya kũmũmanya.’ Ũu wĩonany’a kana endaa twĩthĩwe andũ mendete kũmũmanya na mendete kwĩthĩwa me andũ make. Nĩ kana mũndũ ethĩwe na ngoo ya kũmũmanya Yeova, aĩle kwĩmanyĩsya Mbivilia na kũatĩĩa maũndũ ala weemanyĩsya, elile na kwĩthyũũa, eyumye kwa Ngai, na ĩndĩ aivatiswa ĩsyĩtwanĩ ya Asa, ya Mwana, na ya veva mũtheu. (Mt. 28:19, 20; Meko 3:19) No wĩthĩwe weanĩisye maũndũ asu, kana ũkethĩwa ũthaithaa vamwe na Ngũsĩ sya Yeova, o ũendeee kũmeanĩsya.

5. Yelemia aandĩkie mũno mũno ĩũlũ wa aaũ?

⁵ Twĩthĩwe nĩtwĩanĩĩtye maũndũ asu onthe kana amwe mamo, nĩtwaĩle kũsũanĩa ĩũlũ wa mwĩkalĩle witũ na maũndũ ala me ngoonĩ sitũ. Maũndũ ala Yelemia waandĩkie ĩũlũ wa ngoo nĩmeũtũtetheesya kũmanya nĩkĩ twaĩlĩte kwĩka ũu. O na kau ilungu imwe sya ĩvuku ya Yelemia ineeneete ĩũlũ wa mbaĩ ila syathyũlũlũkĩte Yuta, ilungu mbingĩ ineeneete ĩũlũ wa mbaĩ ya Yuta ĩvinda ya ũsumbĩki wa asumbĩ mayo atano. (Yel. 1:15, 16) Kwoou, Yelemia aandĩkie ĩũlũ wa andũ meeyumĩtye kũla kwĩ Yeova. Aaũmae moo nĩmo matwie kwĩthĩwa me mbaĩ yĩyumĩtye kũla kwĩ Yeova. (Kuma 19:3-8) O na ĩngĩ, andũ ma ĩvinda ya Yelemia nĩmeetĩkĩlaa kana mo nĩmeeyumĩtye kũla kwĩ Yeova. Maisye: “Nĩtwakũkĩa; nũndũ nue Yeova Ngai waitũ.” (Yel. 3:22) Ĩndĩ we wĩona ta maĩ na woni mwaũ ngoonĩ syoo?

6. Nĩkĩ twaĩlĩte kũsũanĩa ĩũlũ wa maũndũ ala Yeova wawetie ĩũlũ wa ngoo?

⁶ Ũmũnthĩ matakĩtalĩ nĩmatũmĩaa masinĩ nĩ kenda mamanye kana ngoo sitũ nĩ nzeo. Ĩndĩ, Yeova nũtonya kwĩka ũndũ ũthonokete ũsu o tondũ weekie ĩvindanĩ ya Yelemia. Aisye atĩĩ: “Ngoo nĩ ngengani kũvĩtũka syĩndũ syonthe, na nĩ nthũku ki: nũũ ũtonya kũmĩmanya? Nyie, Yeova, nĩmanthaa kĩlilikanonĩ [ngoo], . . . nĩnengae kĩla mũndũ o kwĩanana na mĩendele yake, kwĩanana na ũsyao wa meko make.” (Yel. 17:9, 10) ‘Kũmantha ngoo’ ti kũkunĩkĩla ngoo ũndũ matakĩtalĩ mekaa maitũmĩa masinĩ, ĩndĩ nĩ kũmantha ngoo ya ngelekany’o. Ndeto “ngoo” yonanasya mawendi ma mũndũ, mosũanĩo make, na ieleelo syake. Kĩla ũmwe witũ e ngoo ĩsu ya ngelekany’o. Yeova nũsiasya ngoo ĩsu, o naitũ no tũtate kwĩka oou.

7. Yelemia aisye ngoo sya Ayuti aingĩ syailyĩ ata?

⁷ No nginya kĩla mũndũ amanthe, kana asisye ngoo yake. Ngoo sya Ayuti aingĩ syailyĩ ata ĩvindanĩ ya Yelemia? Yelemia aandĩkie ũũ: ‘Nyũmba yonthe ya Isilaeli ti mbaĩke ngoonĩ.’ Yelemia ndaneeneaa ĩũlũ wa aũme Ayuti nũndũ nĩwaminĩte kwasya atĩĩ: ‘Sisya, mĩthenya nĩyũkĩte, easya Yeova, ĩla ngasilĩla onthe ala aĩke nũndũ mo ti aĩke.’ Kwoou o na Ayuti ala maĩ aĩke ‘mayaĩ aĩke ngoonĩ.’ (Yel. 9:25, 26) Ũu woonanasya kyaũ?

8, 9. Ayuti aingĩ maaĩlĩte kwĩkana na ngoo syoo ata?

⁸ Ngai nĩwamatavisye Ayuti ũndũ maaĩlĩte kwĩka. Ũu nũũtũtetheesya kũmanya nĩkĩ meeiwe ‘ti aĩke ngoonĩ.’ Ameie atĩĩ: ‘Mumye ikonde sya ngoo syenyu, inyw’ĩ aũme ma Yuta na inyw’ĩ ala matwĩe Yelusaleme; ũthilĩku wakwa ndũkese kumĩla nũndũ wa ũthũku wa meko menyu.’ Nĩkĩ Ayuti maĩ  na meko mathũku? Mayamwĩw’aa Yeova nũndũ ngoo syoo syaĩ nthũku. (Soma Maliko 7:20-23.) Kwĩsĩla mwathani Yelemia, Yeova nĩwoonanisye kĩla kyatumaa Ayuti meka mothũku. Maũndũ ala masũanĩaa ngoonĩ syoo maĩ mathũku. (Soma Yelemia 5:23, 24; 7:24-26.) Ngai eeie Ayuti atĩĩ: “Ĩyaĩkei mwĩthĩwe ma Yeova, mumye ikonde sya ngoo syenyu.”—Yel. 4:4; 18:11, 12.

⁹ Kwoou Ayuti ma ĩvindanĩ ya Yelemia nĩmaaĩlĩte ‘kwaĩkwa ngoo syoo,’ o tondũ Ayuti ma ĩvinda ya Mose meekie. (Kũt. 10:16; 30:6) Ayuti maaĩlĩte ‘kumya ikonde sya ngoo syoo’ kwa nzĩa yĩva? Maaĩlĩte kũveta vyũ mosũanĩo na mawendi ala matumaa matamwĩw’a Yeova.—Meko 7:51.

10. Nĩ ũndũ wĩva weekiwe nĩ Ndaviti ũla o naitũ twaĩle kwĩka?

¹⁰ Nĩtwaĩle kũmũtũngĩa Ngai mũvea nũndũ nũtũtetheeasya kũmanya ngoo sitũ. Nĩkwĩthĩwa ithyĩ twĩ athũkũmi ma Yeova, vo ve vata wa kũmanya ngoo sitũ? Aingĩ nthĩnĩ wa kĩkundi kya Kĩklĩsto mamũthũkũmaa Yeova me aĩkĩĩku na me na mwĩkalo mũseo. Maitonya kũvw’ananĩthw’a na “makũyũ mathũku,” ta Ayuti ma tene. Ĩndĩ, lilikana kana Ndaviti ũla waĩ mũlũngalu amũvoyie Yeova atĩĩ: ‘Nthiana, ame Ngai, na manya ngoo yakwa: ndata, na manya mosũanĩo makwa; noisisya ethĩwa ve nzĩa nthũku nthĩnĩ wakwa.’—Sav. 17:3; 139:23, 24.

11, 12. (a) Nĩkĩ kĩla mũndũ waĩle kũsisya ngoo yake mwene? (b) Nĩ ũndũ wĩva Ngai ũtesa kwĩka?

¹¹ Yeova endaa kĩla ũmwe witũ amũmanye na aiendeea kũmũthaitha. Yelemia aandĩkie ũũ ĩũlũ wa mũndũ ũla mũlũngalu: “Ame Yeova wa nguthu, ũla ũtataa [“ũsiasya,” NW] ala alũngalu, ũla wonaa ngoo na kĩlilikano.” (Yel. 20:12) Nũndũ Yeova nũsiasya ngoo sya ala alũngalu, nĩ ũndũ wa vata kĩla mũndũ asisye kĩla kĩ ngoonĩ yake mwene. (Soma Savuli 11:5.) Tweeka ũu, nĩtũtonya kũmanya mosũanĩo na mawendi mathũku ala matonya kũtuma tũtamwĩw’a Yeova. Twamanya twĩ na maũndũ asu, nĩtũtonya kwona vata wa kumya ‘ikonde sya ngoo sitũ,’ kana kwĩka moalyũku. Kwĩka ũu nĩ ũndũ ũmwe na kwaĩka ngoo sitũ. Nĩ mosũanĩo na mawendi meva matonya kwĩthĩwa ngoonĩ sitũ? Na nĩ moalyũku meva tũtonya kwĩka?—Yel. 4:4.

¹² Yeova ndesa kũtũingĩĩsya twĩke moalyũku. Eeie Ayuti ala mavw’ananĩthaw’a na “makũyũ maseo” kana ‘akamanenga ngoo ya kũmũmanya.’ Yeova ndaaweta kana akavĩndũa ngoo syoo. Mo nĩmo maaĩlĩte kwenda kũmũmanya Yeova. O naitũ twaĩle kwĩthĩwa tũilyĩ oou.

13, 14. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa mũndũ aeka wendi mũthũku ũlike ngoonĩ yake?

¹³ Yesũ aisye atĩĩ: “Ngoonĩ nĩvo vaumaa  malilikano mathũku, maũaani, molaalai, mawathavu, mong’ei, ũkũsĩ wa ũvũngũ, moumano.” (Mt. 15:19) Kwa ngelekany’o, Mũklĩsto aeka wendi mũthũku wa ũlaalai ũlike ngoonĩ yake, nũtonya kwĩka ũlaalai. Eeka ũlaalai na alea kwĩlila, akaananga ũnyanya wake na Yeova. O na ethĩwa mũndũ ndeĩka naĩ, wendi mũthũku nũtonya kwĩthĩwa na vinya ngoonĩ yake. (Soma Mathayo 5:27, 28.) Kwoou, nĩ ũndũ wa vata kĩla mũndũ ekale aikunĩkĩla mũno maũndũ ala me ngoonĩ yake. We mwene nĩwĩthĩawa ũyendeew’a ũndũ vataĩle nĩ mũndũ ũngĩ mũtatwaanĩte? We nũkwona ve vata wa kũalyũla mesilya asu me ngoonĩ yaku?

¹⁴ Mavinda angĩ Mũklĩsto nũtonya kũmũthatĩa mũno ũla ũngĩ nginya akambĩĩa kũmũmena ngoonĩ. (Ali. 19:17) Ethĩwa vailyĩ ũu, Mũklĩsto ũsu nĩwaĩle kũvetanga vyũ kĩmena kyu ngoonĩ yake.—Mt. 5:21, 22.

15, 16. (a) Elesya ũndũ Mũklĩsto ũtonya kwĩthĩwa ‘ate mwaĩke ngoonĩ.’ (b) Nĩkĩ Yeova ũmenete ‘ngoo ĩte mbaĩke’?

¹⁵ Aklĩsto aingĩ mayĩtĩkĩlaa methĩwe na mawendi ta asu ngoonĩ syoo. Ĩndĩ, Yesũ nĩwaneenie ĩũlũ wa “malilikano mathũku.” Malilikano aa mathũku nĩ woni mũthũku ũla mũndũ ũtonya kwĩthĩwa naw’o. Kwa ngelekany’o, mũndũ nũtonya kwĩthĩwa endete andũ ma mũsyĩ mũno. Ũu ti ũthũku nũndũ Aklĩsto maĩle kwĩthĩwa na “wendo waĩle” kwa andũ moo ma mũsyĩ vandũ va kwĩthĩwa mailyĩ ta andũ ma ‘mĩthenyanĩ ĩĩ ya mũminũkĩlyo.’ (2 Tim. 3:1, 3) Ĩndĩ Mũklĩsto alea kwĩthĩwa e metho, nũtonya kwenda andũ ma mũsyĩ mũno mbee wa ũndũ vaĩle. Andũ aingĩ maasyaa “nthakame nĩ ngito kwĩ kĩw’ũ.” Nũndũ wa kĩtumi kyu, nĩmatonya kũthata mũno ĩla andũ ma mũsyĩ mavĩtĩw’a. Ana-a-inyia ma Ndina nĩmathatie mũno ĩla weekiwe naĩ, na kwondũ wa ũu moaa andũ aingĩ. (Mwa. 34:13, 25-30) O na ĩngĩ, nũndũ wa kũthata mũno Avisalomu nĩwamũaie mwana-a-ĩthe Aminoni. (2 Sam. 13:1-30) Andũ asu onthe meekie naĩ nũndũ wa “malilikano mathũku.”

¹⁶ Aklĩsto ma w’o mayũaa. Ĩndĩ, Aklĩsto amwe nĩmambĩĩaa kwĩthĩwa na kĩmena ngoonĩ ĩla mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa wavĩtĩsya mũndũ  woo wa mũsyĩ. Nũndũ wa kĩtumi kyu, nĩmatonya kũlea kũtindany’a nake, kana kũmũthokya mũsyĩ kwoo. (Aevl. 13:1, 2) Ĩndĩ Aklĩsto ala mendete ana-a-asa moo mayaĩle kwĩka ũu. Yeova nĩwonaa kĩla kĩ ngoonĩ na oona twĩ na kĩmena, atalaa twĩ na ‘ngoo ite mbaĩke.’ (Yel. 9:25, 26) Lilikana Yeova eeie Aisilaeli atĩĩ: ‘Umyai ikonde sya ngoo syenyu.’—Yel. 4:4.

17. Kũmũkĩa Yeova kũtonya kũtũtetheesya ata?

¹⁷ Nata ũkakunĩkĩla ngoo yaku na ũyĩthĩa ndwĩw’aa mĩao ya Yeova ũndũ vaĩle? Nĩvatonyeka ũkethĩwa na ‘ngoo ĩte mbaĩke.’ Nũtonya kwĩthĩwa wĩ na wonzu wa kũkĩa andũ, kwenda ũnene, kana kwona wĩsĩ mũno. Tue wa mbee kwĩthĩwa ũilyĩ ũu. (Yel. 7:24; 11:8) Yelemia aandĩkie kana Ayuti ala mataĩ aĩkĩĩku ĩvindanĩ yake maĩ na “ngoo ya ũlei na ũng’endu.” O na ĩngĩ aisye atĩĩ: “Matineenaa ngoonĩ syoo, Yu tũmũkĩe Yeova Ngai waitũ, ũla uasya mbua, ĩla ya nthwa na ya uũa.” (Yel. 5:23, 24) Ũu wĩonany’a no nginya twĩthĩwe tũmũkĩĩte Yeova nĩ kana tumye “ikonde sya ngoo” sitũ. Kĩkĩo kyu kĩkatũtetheesya kũatĩĩa mĩao ya Yeova.

18. Yeova amathie kyaũ ala me ũtianĩonĩ mweũ?

¹⁸ Twaendeea kwĩkĩa kĩthito, Yeova nũtwathĩte kũtũnenga ‘ngoo ya kũmũmanya.’ Amathie ũũ Aklĩsto etĩkĩw’a mauta ala me ũtianĩonĩ mweũ: “Ngeekĩa mĩao yakwa nthĩnĩ woo, na ngamĩandĩka ngoonĩ syoo; na ngeethĩwa Ngai woo, nao makeethĩwa andũ makwa. Na matikamanyĩan’ya ĩngĩ kĩla mũndũ na mũtũi wake, na kĩla mũndũ na mwana-a-inyia, makyasya, Mũmanye Yeova; nũndũ onthe makamanya nyie, kuma ũla mũnini woo kũvika ũla mũnene woo . . . nũndũ ngaekea ũthũku woo, na naĩ yoo ndikamĩlilikana ĩngĩ.”—Yel. 31:31-34. *

19. Aklĩsto ma w’o me na wĩkwatyo mwaũ?

¹⁹ O na ethĩwa twĩ na wĩkwatyo wa kũthi ĩtunĩ kana wa kwĩkala kũũ nthĩ, ithyonthe twaĩle kũmũmanya Yeova na tũyĩthĩwa andũ make. Nĩ kana tũkwate moathimo asu, no nginya tũekewe naĩ sitũ kwĩsĩla nthembo ya Yesũ. Nũndũ Yeova nũtonya kũtũekea, twaĩle kwĩthĩwa tũyĩekea ala angĩ o na ethĩwa twĩw’aa ve vinya kwĩka ũu. Twaĩle kwĩkĩa kĩthito kũvetanga kĩmena kĩla tũtonya kwĩthĩwa twĩ nakyo ngoonĩ sitũ kwelekela andũ angĩ. Tweeka ũu, tũkeethĩwa tũyonany’a nĩtũkwenda kũmũmanya Yeova na kũmũthũkũma. Tũkeethĩwa tũilyĩ andũ ala Yeova wameie atĩĩ: “Mũkamantha nyie, na kũmbona, yĩla mwĩmantha na ngoo yenyu yonthe. Na ngooneka kwenyu.”—Yel. 29:13, 14.