1, 2. (a) Nĩ kyaũ kĩtonya kũvĩngĩĩsa mũndũ akalea kwona syĩndũ imwe? (b) Nĩ kyaũ twĩsĩ ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai?

 MAVINDA maingĩ andũ ala meyonea ũndũ ũyĩkĩka maikothaa kũlilikana maũndũ ũndũ ũmwe. O ta ũu, mavinda amwe ĩla mũndũ wathimwa nĩ ndakĩtalĩ na atavwʼa kĩla kĩũmũthĩnyʼa, ndakothaa kũlilikana nesa maũndũ onthe ala watavwʼa. O na no wone mũndũ ũkũmantha mbungũo syake kana mĩwanĩ yake, o na kau syĩ o mokonĩ. Nĩkĩ kwĩthĩawa kũilyĩ ũu? Maũndũ asu onthe nĩmatonya kwĩthĩwa mekĩkaa nũndũ wa kĩndũ kĩmwe kĩwetawa nĩ asomi. Maasyaa kana mũndũ nũtonya kũlea kwona kĩndũ, kana akalea kũlilikana ũndũ mũna, ethĩwa mũtwe wake wĩ vaasa. Kĩlĩko kitũ kĩitonya kũkwatanĩsya nesa vyũ maũndũ elĩ ĩvindanĩ yĩmwe.

² O ta ũu, andũ aingĩ ũmũnthĩ ti ta mene maũndũ ala maendee ĩũlũ wa nthĩ. Mo nĩmesĩ maũndũ nĩmaalyũkile mũno kuma mwaka wa 1914, ĩndĩ maieleawa nĩ kĩla kĩkwonanwʼa nĩ maũndũ asu. Kĩvathũkanyʼo namo, ithyĩ nĩtwĩmanyĩasya Mbivilia na nĩtwĩsĩ kana ĩla Yesũ watwʼĩkĩthiwʼe Mũsumbĩ ĩtunĩ mwakanĩ wa 1914, no ũndũ ũmwe na kwasya Ũsumbĩ wa Ngai nĩwookie. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ mboya ĩla Yesũ watũmanyĩisye tũvoyae ndyaaĩsa kwĩanĩa vyũ. Atũmanyĩisye tũvoyae ũũ: “Ũsumbĩ waku wũke. Kwenda  kwaku kwĩke kũũ nthĩ o ta kũya ĩtunĩ.” (Mt. 6:10) Mboya ĩsu ĩkeanĩa vyũ ĩla nthĩ ĩĩ nthũku ĩkanangwa. Ĩla ũu ũkekĩka, nĩwʼo kwenda kwa Ngai kũkekwa kũũ nthĩ o tondũ kwĩkawa ĩtunĩ.

3. Kwĩmanyĩsya Ndeto ya Ngai kũtũtetheeasya kũmanya kyaũ?

³ Nĩkwĩthĩwa nĩtwĩmanyĩasya Ndeto ya Ngai kĩla ĩvinda, nĩtwene nesa vyũ kana wathani ũendee kwĩanĩa. Kĩu kĩtumaa twĩthĩwa twĩ kĩvathũkanyʼo vyũ na andũ ma nthĩ. Masembanĩtye mũno na maũndũ moo ũkethĩa o na mayona maũndũ ala mekũĩkĩĩthya kana Klĩsto ethĩĩtwe e Mũsumbĩ kuma mwaka wa 1914, na kana akilyĩ anaananga nthĩ ĩno nthũku. Ĩndĩ nũseo ũkekũlya ĩkũlyo yĩĩ: ‘Ethĩwa nĩthĩĩtwe ngĩmũthũkũma Ngai kwa myaka mingĩ, nĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu ta tene kana maũndũ ala maendee yu meĩkĩĩthya mũminũkĩlyo wĩ vakuvĩ?’ Ethĩwa no ĩndĩ ũnavatisiwe, ũsembanĩtye na maũndũ meva? O na ethĩwa twasũngĩa makũlyo asu ata, ekai tũneenee itumi itatũ sya vata ila iũtũĩkĩĩthya vyũ kana kwenda kwa Ngai kũkilyĩ kũneekwa vaa nthĩ.

4, 5. (a) Yesũ ethĩĩtwe ayĩka ata kuma 1914? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 27.) (b) Nĩ maũndũ meva maelekanĩtwʼe na ala aũme atatũ malĩsĩte mbalasinĩ, na wathani ũsu wĩanĩĩte ata?

⁴ Mwakanĩ wa 1914, Yesũ Klĩsto nĩwatwʼĩkĩthiwʼe Mũsumbĩ ĩtunĩ. Kwosana na ĩvuku ya Ũvuanʼyo, Yesũ nĩwe ũkuĩtwe nĩ ĩla mbalasi nzaũ. Amina kũtwʼĩka Mũsumbĩ oou, nĩwambĩĩe wĩa wa kũminũkĩlĩĩlya ũsindi wake kwelekela nthĩ ĩĩ nthũku ya Satani. (Soma Ũvuanʼyo 6:1, 2.) Maũndũ ala mawetetwe kĩlungunĩ kya thanthatũ kya ĩvuku yĩu metũtetheesya kũelewa kana Ũsumbĩ wa Ngai wamina kũũngamwʼa oou, yaĩ no nginya kwĩthĩwe na moalyũku maingĩ mathũku. Maũndũ ta makaũ, mayũa, mĩimũ, na maũndũ angĩ ala matonya kũtuma andũ makwʼa nĩmaingĩvĩte vyũ kwĩ ĩvinda yĩngĩ o na yĩva. Maũndũ asu maelekanĩtwʼe na aũme atatũ malĩsĩte mbalasinĩ, maumĩte Yesũ ĩtina.—Ũvu. 6:3-8.

⁵ O tondũ kwathanĩtwe, mũuo ‘nĩwavetangiwe kũũ nthĩ’ o na kũtwʼĩka mbaĩ nĩsyetĩkĩlanĩte syĩthĩwe na ngwatanĩo na mũuo katĩ wasyo. Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe nĩwʼo waĩ wambĩlĩlyo wa makaũ manene, ala matumĩte ũmũnthĩ kwĩthĩwa kũte mũuo. Ĩngĩ, o na kau nthĩ mbingĩ nĩsyĩthĩĩtwe na ũkwati mwingĩ na ikeka maendeeo maũndũnĩ ma saenzi kuma 1914, thĩna wa lĩu nũtumĩte kwĩthĩwa na ithokoo na kaũ isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. O na ĩngĩ, nũũ ũtonya kũlea kana mĩthemba mingĩ ya mĩisyo na mowau mathũku na maetae “kĩkwʼũ” niminĩte andũ aingĩ? Maũndũ asu maendee kũthũkĩĩa, nĩmanyaĩĩkĩte mũno, na meũaa andũ aingĩ ĩvindanĩ yĩĩ mbee wa tene. We nũũkwatya maũndũ asu meonanyʼa kyaũ?

6. Naaũ methĩiwe me metho mone wathani wa Mbivilia ũianĩa, na ũu watumie meka ata?

⁶ Mwakanĩ wa 1914 na myaka mĩvũthũ ĩla yaatĩĩe, andũ aingĩ nĩmavũvũaniwʼe nĩ Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe vamwe na kumĩla kwa ndetema nthũku mũno (Spanish influenza). Nũndũ wa ũu mayamanyaa kĩla kyaendee. Ĩndĩ Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta nĩmeteele mũno mwaka wa 1914 nũndũ nĩmeesĩ mwaka ũsu nĩwʼo waĩ mũthya wa “mavinda ma Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ.” (Luka 21:24) O na kau mayeesĩ nesa maũndũ onthe ala maĩ mekĩke mwakanĩ ũsu wa 1914, mo nĩmeesĩ kana ve ũndũ wa vata mũno ũkonetye Ũsumbĩ wa Ngai ũla waaĩle kwĩanĩa ĩvindanĩ yĩu. Ĩla maeleiwe nesa kana wathani nĩweanĩa, nĩmatavanisye na ũkũmbaũ kana Ũsumbĩ wa Ngai waĩ ũnambĩĩa kũsumbĩka. Kĩthito kyoo kya kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai nĩkyatumie mambĩĩa kũnyamawʼa mũno. O nakwʼo kũnyamawʼa kũu kweanĩisye wathani wa Mbivilia nũndũ kweekĩkie nthĩ mbingĩ.  Myakanĩ ĩla yaatĩĩe, amaitha ma Ũsumbĩ ‘meetĩkĩlaa sila ũte wa katĩ ũtwʼĩke mwĩao.’ O na ĩngĩ, amaitha asu nĩmambĩĩie kũthĩnyʼa ana-a-asa kwa kũmekya kolokolonĩ, kũmasũsya, kũmatila mĩtwe, kana kũmathanga.—Sav. 94:20, The Holy Bible in Current Kikamba Language; Ũvu. 12:15.

7. Nĩkĩ andũ aingĩ mateũkwatya kĩla kĩendee ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ?

⁷ Ethĩwa kwĩ maũndũ maingĩvĩte ũu mekwonanyʼa kana Ũsumbĩ wa Ngai nũsumbĩkĩte ĩtunĩ, nĩkĩ andũ aingĩ mateũkwatya kĩla kĩendee? Nĩkĩ matamba kwĩyusũĩsya kana kĩla kĩendee vaa ĩũlũ wa nthĩ kĩanĩsya wathani wa Mbivilia, o tondũ athũkũmi ma Ngai methĩĩtwe maitavanyʼa? Kana aingĩ moo maleaa kũkwatya nũndũ mailũnganaa na maũndũ ala mo ene matendete? (2 Ako. 5:7) Nĩmethĩwa masembanĩtye mũno na maũndũ moo ene ũkethĩa mayene kĩla Ngai ũendeesye? (Mt. 24:37-39) Kana nĩvatonyeka amwe moo makethĩwa mavũvũanĩtwʼe nĩ ũvũngũ wa Satani? (2 Ako. 4:4) Nĩ kana mũndũ akwatye kĩla Ũsumbĩ wa Ngai ũendee kwĩka, no nginya ethĩwe na mũĩkĩĩo na ayĩthĩwa atonya kũelewa nĩ kĩla kĩkwonanwʼa nĩ maũndũ ala maendee ĩũlũ wa nthĩ. Twaĩle kwĩwʼa mũyo mũno nũndũ ithyĩ nĩtũeleetwe nesa vyũ kĩla kĩendee!

8-10. (a) Ĩandĩko ya 2 Timotheo 3:1-5 yĩanĩĩte ata? (b) Nĩkĩ tũtonya kwasya ũthũku ũendee kwongeleka?

⁸ Ve kĩtumi kya kelĩ kĩla kĩtũtetheeasya kũmanya kana Ũsumbĩ wa Ngai ũkilyĩ ũnasumbĩka nthĩ. Kĩtumi kyu nĩ kĩĩ: Ũthũku wa andũ ũendee kwongeleka. Kwa myaka vakuvĩ 100, maũndũ ala mathanĩtwe ĩvukunĩ ya 2 Timotheo 3:1-5 nĩmonekete. O ta maũndũ ala angĩ meĩ manawetwa, maũndũ ala mawetetwe ĩvukunĩ yĩu me kĩla vandũ na maendee kũthũkĩĩa. O naku tyo wonete ũu? Ekai yu tũneenee ngelekanyʼo imwe ila iũtũtetheesya kũelewa ũndũ ũsu nesa.—Soma 2 Timotheo 3:1, 13.

⁹ Kwasũanĩa maũndũ ala masengʼasya andũ myakanĩ ya 1940 na ya 1950 na kĩla kĩendee ũmũnthĩ wĩanĩ, mathaũnĩ, maũndũnĩ ma kwĩtanĩthya, vamwe na mĩkĩĩle ya ngũa. Ũngʼendu na ũlaalai nĩ maũndũ matasaanĩasya andũ ũmũnthĩ. O na  andũ matataa kwĩyonanyʼa ũndũ ne angʼendu vyũ kwĩ angĩ, kana ũndũ mekaa ũlaalai mũno kwĩ angĩ. Ivĩndĩ sya televiseni ila syonekaa myakanĩ ya 1950 syĩ nthũku mũno, ũmũnthĩ syonekaa syĩ nzeo kwa kĩla mũndũ. O na ĩngĩ, ũmũnthĩ aũme ala makomaa na aũme na aka ala makomaa na aka nĩmakathĩĩaa mũno mwĩkalo woo andũnĩ, na ũu ũituma andũ menda kwĩka ta mo maũndũnĩ ma kwĩtanĩthya na mĩkĩĩlenĩ ya ngũa. Twaĩle kwĩwʼa mũyo mũno nũndũ nĩtwĩsĩ woni wa Ngai maũndũnĩ ta asu!—Soma Yuta 14, 15.

¹⁰ Ũndũ ũngĩ Mũklĩsto ũtonya kwĩka nĩ kũelekanyʼa kĩla kyoonekaa myakanĩ ya 1950 ta mwĩkalĩle mũthũku wa andũ ma mũika na mĩkalĩle ĩla yĩ kwʼo ũmũnthĩ. Kwa ngelekanyʼo, ĩvinda yĩu ya tene asyai nĩmatataa ũndũ matonya syana syoo iikese kũnywʼa sikala kana ũkĩ, kana kũsũnga mĩsũngĩle mĩthũku. Ĩndĩ matukũ aa nĩtwamanyĩie kwĩwʼa matangaso ta aa: Kamwana ka myaka 15 nĩkoaie syana 2 kasomaa nasyo, na kaũmĩsya ingĩ 13 kaitũmĩa ĩvuti. Andũ amwe ma mũika meeĩ amile nĩmoaie naĩ mũno kelĩtu ka myaka kenda, na mavũa ĩthe wako na mũndũ ũngĩ wa mũsyĩ. Kwa kĩlungu kya myaka ĩkũmi mĩvĩtu, nusu ya maũndũ onthe ma ũtũli wa mĩao ala meekiwe nthĩ ĩmwe ya Asia matwʼĩkĩkaa meekiwe nĩ andũ ma mũika. Ũu wʼonthe wĩĩkĩĩthya kana ũthũku nĩwongelekete.

11. Nĩkĩ andũ aingĩ matamanyaa kana ũthũku ũendee kwongeleka?

¹¹ Maũndũ ala mũtũmwa Vetelo wawetie nĩ ma wʼo. Aisye: “Mĩthenya ya mũminũkĩlyo akaakaanʼya makooka na ũkaakaasya, makĩatĩĩa mĩmeo yoo mĩthũku, na makyasya, Ũla watho wa kũka kwa Klĩsto ũĩva? nũndũ, kuma ĩvinda yĩla aaũmae maitũ makomie, syĩndũ syonthe iilyĩ o ũndũ syailyĩ kuma mwambĩlĩlyo wasyo kũmbwa.” (2 Vet. 3:3, 4) Nĩ kyaũ kĩtumaa andũ mekanyʼa ũu? Andũ mamanyĩa kwona kĩndũ, maitindĩaa ũkũlanyʼa nakyo. Kwa ngelekanyʼo, ĩla mũnyanyae witũ wavĩndũka vyũ na mĩtũkĩ, tũilea ũsaanĩwʼa. Ĩndĩ mawoni kana mĩkalĩle ya andũ aingĩ yambĩĩa kũalyũka o kavola kwa kavola kwa ĩvinda yĩasa, nĩtũtonya kũlea kũmanya. O na kau ũndũ ũsu no ũeme kũtũsaanĩsya, ũu ti kwasya nĩtwaĩle kũũvũthĩĩsya nũndũ no ũete mũisyo.

12, 13. (a) Nĩkĩ tũyaĩlĩte kũkwʼa ngoo nũndũ wa maũndũ ala maendee vaa ĩũlũ wa nthĩ? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũmĩanĩsye na mavinda aa ma “mũisyo”?

¹² Mũtũmwa Vaulo nĩwawetie kana “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo” kũkeethĩwa “mavinda ma mũisyo.” (2 Tim. 3:1) Ĩndĩ o na kau ĩvinda yĩĩ nĩ ya mũisyo, nĩ ũndũ ũtonyeka tũkekala twĩ aĩkĩĩku. Veva mũtheu wa Yeova na kĩkundi kya Kĩklĩsto nitũtetheeasya tũkĩlye vinya maũndũ ala matonya kũtuma tũkwʼa ngoo kana tũkwatwa nĩ wia. O na ĩngĩ, Yeova mwene nũtũtetheeasya tũkĩlye vinya maũndũ asu. Nĩwe ũtũnengae ũla ‘vinya mũnene ũvĩtũkĩte.’—2 Ako. 4:7-10.

¹³ Nũseo tũkalilikana kana Vaulo aiweta wathani ĩũlũ wa mĩthenya ya mũminũkĩlyo ambĩĩe na kwasya, “Manya ũũ.” Ndeto isu syake syĩonanyʼa kana kĩla wawetie ĩtina wa kwasya ũu no nginya kĩanĩe. Kwoou vai nzika kana mĩkalĩle ya andũ ala matamwĩsĩ Ngai yĩendeea kũthũka nginya ĩla Yeova ũkosa ĩtambya. Asomi nĩmawetete ĩũlũ wa mbaĩ nima kana nthĩ imwe syaaisye vinya ĩla mĩkalĩle yasyo yaathavie. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, vai ĩvinda yĩngĩ mĩkalĩle ya andũ yaathũka vyũ nthĩ yonthe kwĩ ũndũ ĩthũkĩte ũmũnthĩ. O na kau andũ aingĩ nĩmatonya kwona ũu ti ũndũ, maũndũ ala maendee kwĩkĩka kuma mwaka wa 1914 metũĩkĩĩthya Ũsumbĩ wa Ngai ũkilyĩ ũnaveta ũthũku wʼonthe.

14-16. Nĩ kĩtumi kĩva kya katatũ kĩtũĩkĩĩthasya kana Ũsumbĩ wa Ngai ũkilyĩ ‘kũka’?

¹⁴ Ve kĩtumi kĩngĩ kya katatũ kĩla kĩtumaa  tũĩkĩĩa kana mũminũkĩlyo wĩ vakuvĩ. Kĩtumi kyu kĩkonanĩtye na maũndũ ala methĩĩtwe mayĩkĩka katĩ wa andũ ma Ngai. Kwa ngelekanyʼo, Ũsumbĩ wa Ngai ũtanambĩĩa kũsumbĩka ĩtunĩ, kĩkundi kya Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta kyaĩ o kwʼo kĩendee kũmũthũkũma Yeova na kĩthito. Ve maũndũ amwe meekwatasya mekĩke mwaka wa 1914 ĩndĩ malea kwĩkĩka. Ĩla kwethĩiwe ũu meekie ata? Aingĩ moo nĩmaendeeie kũmũthũkũma Yeova o na kau nĩmanyamaawʼa. Kũvika ũmũnthĩ, aingĩ ma asu, kana onthe, nĩmakwʼĩte me aĩkĩĩku.

¹⁵ Ĩla Yesũ waumasya wathani ĩũlũ wa maũndũ ala makethĩwa ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo, aisye ũũ: “Ũsyao ũũ ndũkavĩta maũndũ asu onthe mateanĩwʼe.” (Soma Mathayo 24:33-35.) Nĩtwĩsĩ kana ĩla Yesũ wawetie “ũsyao ũũ,” awetaa ikundi ilĩ sya Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta. Kĩkundi kya mbee kyaĩ kwʼo mwaka wa 1914 na nĩkyamanyie Klĩsto nĩwambĩĩa kũsumbĩka mwakanĩ ũsu. Aklĩsto ala maĩ etĩkĩwʼa mauta mwaka wa 1914 ũyambĩĩa vamwe na ala metĩkĩiwʼe mauta mwakanĩ ũsu, nĩmo matalawa kĩkundinĩ kyu kya mbee.—Alo. 8:14-17.

¹⁶ Onthe ala me kĩkundinĩ kya kelĩ kya “ũsyao” ũla Yesũ wawetie, metĩkĩiwʼe mauta ĩvindanĩ yĩla amwe ma Aklĩsto ala me kĩkundinĩ kya mbee maĩ o thayũ kũũ nthĩ. Kwoou ti Aklĩsto onthe etĩkĩwʼa mauta me thayũ ũmũnthĩ matalawa nthĩnĩ wa ũla “ũsyao” Yesũ wawetie. Aklĩsto asu me kĩkundinĩ kya kelĩ maendee kũkũa. Ĩndĩ ndeto sya Yesũ nthĩnĩ wa Mathayo 24:34 nitũĩkĩĩthasya kana amwe ma ‘ũsyao ũsu maikavĩta’ matonete mwambĩlĩlyo wa ũla thĩna mũnene. Ũndũ ũsu wĩtũĩkĩĩthya vyũ kana kavinda kala katiele nĩ kenda Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai oke kwananga nthĩ ĩno nthũku na aiete nthĩ nzaũ yĩ na ũlũngalu nĩ kanini.—2 Vet. 3:13.

17. Maũndũ ala atatũ twemanyĩsya matũtetheesya kũelewa kyaũ?

¹⁷ Yu tũtonya kwasya ata ĩtina wa kũneenea maũndũ asu atatũ? O tondũ Yesũ wawetie, tũyĩsĩ na tũitonya kũmanya nĩ mũthenya wĩva kana nĩ saa wĩva mũminũkĩlyo ũkoka. (Mt. 24:36; 25:13) Ĩndĩ, Vaulo nĩwawetie kana no tũmanye “ĩvinda” yĩla mũminũkĩlyo ũkoka. (Soma Alomi 13:11.) Ĩvinda yĩu Vaulo wawetaa nĩyo yĩĩ tũĩ, nayo nĩ mĩthenya ya mũminũkĩlyo. Ethĩwa twĩ metho kwona ũndũ wathani wa Mbivilia ũkwĩanĩa na maũndũ ala Yeova Ngai na Yesũ Klĩsto maendee kwĩka, tũilea kwona maũndũ ala mekũĩkĩĩthya kana mũminũkĩlyo wa nthĩ ĩno wĩ vakuvĩ vyũ.

18. Ala matenyivĩasya Ũsumbĩ wa Ngai makakwatwa nĩ kyaũ?

¹⁸ O mĩtũkĩ, ala maleaa kwĩnyivĩsya ũkũmũ ũla Yesũ Klĩsto ũnengetwe, nake nĩwe ũkuĩtwe nĩ ĩla mbalasi nzaũ, makilyĩ manamanya ĩvĩtyo yoo. Maikavonoka wanangĩko ũla wũkĩte. Ĩvindanĩ yĩu, makakaya makyasya: “Nũũ ũla ũtonya kũũngama?” (Ũvu. 6:15-17) Kĩlungu kya mũonza kya ĩvuku ya Ũvuanʼyo nĩkĩsũngĩĩte ĩkũlyo yoo. Kĩlungu kyu kyonanĩtye kana Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta vamwe na “ĩkomano ĩnene,” ‘makaũngama’ nũndũ nĩmetĩkĩlĩtwe nĩ Ngai. Nĩvo ĩndĩ ‘ĩkomano yĩu ĩnene’ ya malondu ala angĩ yĩkavonoka ũla thĩna mũnene.—Ũvu. 7:9, 13-15.

19. Nĩkwĩthĩwa ndwĩ na nzika kana mũminũkĩlyo wĩ vakuvĩ vyũ, nĩ kyaũ weteele kwona?

¹⁹ Twaendeea kwĩthĩwa twĩ metho twone ũndũ wathani wa Mbivilia ũendee kwĩanĩa ĩvindanĩ yĩĩ, tũikawʼa nĩ ũvũngũ wa nthĩ ĩĩ ya Satani, na tũkaeleawa nĩ kĩla kĩkwonanwʼa nĩ maũndũ ala maendee vaa ĩũlũ wa nthĩ. O mĩtũkĩ Klĩsto akilyĩ anamina ũsindi wake kwa kwananga nthĩ ĩno nthũku ũla kaũnĩ mũlũngalu wa Ali–Maketoni. (Ũvu. 19:11, 19-21) Kwasũanĩa mũyo ũla tũkewʼa ĩtina wa maũndũ asu onthe kwĩkĩka!—Ũvu. 20:1-3, 6; 21:3, 4.