NĨ MŨTHĨNZĨO wĩva ũtonya kũnenga mũndũ wonaa e wa vata mũno? Ĩvinda ya tene mĩtĩ ĩmwe yĩ mũuke mũseo yaĩ ya vata mũno, o tondũ thaavu wĩthĩawa wĩ wa vata, na yaĩ ĩmwe katĩ wa mĩthĩnzĩo ĩla yaaĩlĩte kũnengwa mũsumbĩ. Nĩkyo kĩtumi katĩ wa mĩthĩnzĩo ĩla andũ oĩ manengie “Mũsumbĩ wa Ayuti” vaĩ mĩthĩnzĩo ĩlĩ ya mĩtĩ yĩ mũuke mũseo.—Mathayo 2:1, 2, 11.

O na ĩngĩ, Mbivilia nĩwetete kana ĩla ũla mũsumbĩ mũndũ mũka wa Sieva wathokeie Solomoni ‘amũnengie talendi 120 sya thaavu, na mĩtĩ mingĩ mũno ĩla ĩnyungaa nesa, na tũvila twĩ thooa mũnene. O na kũtyaĩ mĩtĩ ĩngĩ ĩnyungaa nesa ta ĩsu ĩla mũsumbĩ mũndũ mũka wa Sieva wanengie Mũsumbĩ Solomoni.’ (2 Mavinda 9:9) O na ĩngĩ, asumbĩ nĩmanengie Solomoni mauta ma seli, nĩ kenda monany’e kana mamwendeaa ũseo. *—2 Mavinda 9:23, 24.

Nĩkĩ mĩtĩ ĩsu inyungaa nesa na syĩndũ ila syeethĩawa iseũvĩtw’e nayo syoonekaa syĩ sya vata na syĩ sya thooa mũnene ĩvinda yĩu ya tene? Syoonekaa syĩ sya vata nũndũ syatũmĩawa maũndũnĩ maingĩ ta maũndũ makonetye wanake, maũndũ ma ndĩni, na mathikonĩ. (Sisya ĩsandũkũ “ Ũndũ Mĩtĩ Ĩnyungaa Nesa Yatũmĩawa Ĩvindanĩ ya Tene.”) O na kau andũ aingĩ nĩmendete syĩndũ iseũvĩtw’e na mĩtĩ ĩnyungaa nesa, syĩndũ isu syeethĩawa syĩ sya thooa mũnene nũndũ wa kũikuĩthya, na kũimanthĩa athooi.

Ĩvindanĩ ya tene, mĩtĩ ĩmwe ĩnyungaa nesa yameaa Mwandanĩ wa Yolotani. Ĩndĩ mĩtĩ ĩngĩ yaumaw’a kũasa na Yolotani. Mbivilia nĩwetete mĩthemba yĩ kĩvathũkany’o ya syĩndũ ila syaseũvaw’a na mĩtĩ ĩsu ĩnyungaa nesa. Mĩthemba ĩmwe ĩla yeesĩkĩe mũno nĩ ĩlaa ya lose, mĩthemba ya kĩluma, seli, mũtalasini wĩ mũuke mũseo, ũvumba, na manemane. O na kwaĩ syĩndũ ingĩ ila syongelaa mũsamo lĩunĩ ta kumini, mindi, na anisi.

Mĩtĩ ĩsu ĩnyungaa nesa yaumaa va? Mĩthemba ya kĩluma, kalavuu, na mũtalasini syaumaa nthĩ ila ũmũnthĩ syĩtawa China, India, na Sri Lanka. Syĩndũ imwe ta manemane na ũvumba syaumaa mĩtĩnĩ na ikuthunĩ ila syameaa yalatanĩ ya kuma ngalĩko ya ĩtheo ya Arabia kũvika Somalia, Africa. Namo mauta matheu metawa nando, maumaa kĩsionĩ kya Himalaya, India.

Nĩ kana syĩndũ ila inyungaa nesa ivikw’e Isilaeli, syesĩlaw’a Arabia. Nũndũ wa kĩtumi kĩu, myakanĩ ya 2,000 na 1,000 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, no Arabia “yaumasya syĩndũ sya viasala kuma nthĩ ila syaĩ wumĩlonĩ wa syũa na ũthũĩlonĩ wa syũa.” (The Book of Spices) Taoni sya tene, nyũmba nene na ndũmu, vamwe na kũla akũni ma viasala mathũmũĩlaa, ila syĩ Negev ĩla yĩ ngalĩ ya ĩtheo ya Israel syonanasya kana akũni ma viasala ala mathooasya syĩndũ ila inyungaa nesa mesĩlaa kũu. O na ĩngĩ, kwosana na livoti ya World Heritage Centre ya UNESCO, kũndũ  kũu “kwonanasya ũndũ viasala ũsu weethĩawa na ũkwati mwingĩ . . . kuma ngalĩ ya ĩtheo ya Arabia kũvika Mediterranea.”

Akũni ma viasala ala mathooasya syĩndũ isu syĩ mũuke mũseo matembeaa maili ta 1,100 (kĩlomita ta 1,800) kũkĩlanĩlya Arabia. (Yovu 6:19) Mbivilia nĩwetete ĩũlũ wa nguthu ya Aisumaeli, ala maĩ akũni ma viasala maumĩte Ngileati maendete Misili, makuĩte syĩndũ imwe syĩ mũuke mũseo ta “mĩtĩ ĩnyungaa nesa na seli na manemane.” (Mwambĩlĩlyo 37:25) Ana ma Yakovo mathooisye mwana-a-inyia woo Yosevu kwa akũni asu ma viasala.

Kwa ĩvinda ya myaka maana maingĩ, akũni ma viasala Aalavu nĩmo maĩ akũni anene ma viasala ũsu wa syĩndũ syĩ mũuke mũseo. O na nomo me oka matesaa mĩtĩ ĩnyungaa nesa ta kalavuu na mũtalasini kuma Asia. Aalavu asu nĩmanyaĩĩkasya ngewa sya ũvũngũ ĩũlũ wa mĩisyo ĩla yakwataa andũ maimantha mĩtĩ ĩsu ĩnyungaa nesa. Meekaa ũu nĩ kana matũle ngoo akũni ma viasala kuma ngalĩ sya Mediterranea nĩ kana maikalike viasalanĩ ũsu. “Nĩvatonyeka ũkethĩa kĩmbithĩ kĩla kĩnene vyũ kya viasala kyaaĩthĩwa,” nĩ kũmanya vala mĩtĩ ĩsu ĩnyungaa nesa yaumaa.—The Book of Spices.

Aalavu manyaĩĩkasya ngewa syĩva? Myaka ta 2,400 mĩvĩtu, mũsomi ũmwe Mũkiliki wa maũndũ ma tene wĩtawa Herodotus, aeleisye ĩũlũ wa nyũnyi sya kũtelemya ila syaakaa ndala itũmĩĩte makonde ma mũtalasini mavianĩ matũlu matavikĩka. Mũsomi ũsu aandĩkie kana nĩ kenda andũ makwate mũtalasini, maiaa ikũlũ nene sya nyama nthĩ wa mavia asu. Nyũnyi syakuaa nyama mbingĩ ikatwaa  ndalanĩ syasyo na ũu ũituma ndala isu ivalũka. Ĩtina wa ũu, andũ makolanasya makonde ma mũtalasini ũsu mĩtũkĩ, na maithooesya akũni ma viasala. Ngewa sya mũthemba ũsu syanyaĩĩkiw’e mũno. Kwoou, mũtalasini “wathooaw’a vinya mũno nũndũ andũ maasya kana mũndũ aĩ atonya kũkwata mĩisyo mingĩ ĩla ũkũũmantha.”—The Book of Spices.

Ĩndĩ ĩtina kĩmbithĩ kyoo nĩkyesie kũmanyĩka, na maeka kwĩthĩwa nomo akũni anene ma viasala ũsu. Vakuvĩ myaka 2,100 mĩvĩtu, meli mbingĩ nĩsyambĩĩie kũũngama mũsyĩ wa Alexandria ũla wĩ Egypt, na weethĩwa wĩ soko mũnene wa mĩtĩ ĩsu ĩnyungaa nesa. Yĩla atwai ma meli sya Lomi mamanyie kana no matetheew’e nĩ iseve sya mbua sya monsoon ila syĩthĩawa Ũkanga wa India nĩmambĩĩie kũtwaa meli syoo kuma Egypt nginya India. Nũndũ wa ũu, syĩndũ isu inyungaa nesa syeethĩiwe syĩ mbingĩ, na thooa wasyo watheea.

Ũmũnthĩ syĩndũ isu inyungaa nesa ti sya vata mũno ta thaavu, na ti laisi kũsyona ta mĩthĩnzĩo yaĩlĩte kũnengwa mũsumbĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, andũ milioni mbingĩ nĩmatũmĩaa mĩtĩ yĩ mũuke mũseo kũseũvya mauta me mũuke mũseo, ndawa, na syĩndũ sya kwongela mũsamo lĩunĩ. Vate nzika, ũmũnthĩ syĩndũ ila syĩ mũuke mũseo syĩ vata mũno o tondũ syaĩ vata myaka ngili mbingĩ mĩvĩtu.