1. Kɩlaŋ weyi ɛyaa sakɩyɛ lawa? (b) Nɛ ɛbɛ yɔɔ pala-ɩ?

SƆNƆ, Yehowa samaɣ taa ɛyaa miiliyɔɔwaa sakɩyɛ la kɩlaŋ. Koobiya sakɩyɛ lɩzaa se pacakɩ ɛɖandʋ. Nesi ɖɔkɩyaa nabɛyɛ tuzi piya lʋlʋʋ nɛ ɛsɩndaa. Hɔŋ nɩɩyɩ lɩzaa se ɩcakɩ wezuu kɛlɛʋ. Kaɖʋwa nakɛyɛ yɔɔ pa-tɩŋa payɩ pakpaɣ lɩmaɣza ana: Pɔsɔɔlaa se pala po-ɖoŋ ɖeɖe Yehowa sɛtʋ taa. Pa-taa wɛ leleŋ nɛ pataɣ Yehowa liu se ɛkaɣ-wɛ haʋ wondu ndʋ payɩ pɩpɔzʋʋ-wɛ toovenim taa yɔ. Ɛzɩ pe-lidaʋ ŋgʋ kɩkaɣ kɛʋ falaa? Aayɩ! Ɛbɛ yɔɔ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, caanaʋ taa lɛ, Yehowa kaaha ɛ-sɛyaa wondu ndʋ payɩ pɩɩpɔzɩ-wɛ yɔ. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ: Yehowa wazɩ Abraham weyi ɛkɛ “mba payɩ pɛwɛnɩ tisuu . . . yɔ pa-caa” yɔ.—Roma 4:11.

2. (a) Ɛzɩ Ebree mba 11:8-10, 16 yɔɔdʋʋ yɔ, ɛbɛ yɔɔ Abraham kaatisi faaa nɛ ɛlɩɩ Uuri tɛtʋ taa? (b) Tɔm ndʋ yɔɔ ɖɩkaɣ cosuu tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa?

² Abraham kaawɛ Uuri tɛtʋ taa lɛ, ɛɛwɛnɩ mbʋ payɩ pɩpɔzɩ-ɩ yɔ; ɛlɛ paa mbʋ yɔ, eetisi faaa nɛ ɛlɩɩ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa. Ɛbɛ yɔɔ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛɛɖaŋ “tɛtʋ ndʋ tɩwɛnɩ tigila siŋŋ yɔ.” (Kalɩ Ebree mba 11:8-10, 16.) Ɛbɛ “tɛtʋ” ndʋ tɩkɛnaa? Abraham kaawɛɛ nɛ ɛɖaŋɩɣ se pama tɛtʋ ndʋ lɛ, kala wena ɛkataa? Nɛ ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩwɛɛ ɛzɩ Abraham nɛ ɖa-alɩwaatʋ taa ɛyaa mba pamaɣzɩnɩ ɛ-kɩɖaʋ yɔ? Ðɩkaɣ cosuu tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa.

3. Ɛbɛ “tɛtʋ” ndʋ Abraham kaaɖaŋaa yɔ tɩkɛnaa?

³ Tɛtʋ ndʋ Abraham kaaɖaŋaa yɔ, ndʋ lɛ Ɛsɔ Kewiyaɣ. Yesu Krɩstʋ nɛ Krɩstʋ ñɩma patam numwaa 144 000 pɛkɛnɩ Kewiyaɣ ŋga. Pɔɔlɩ ya Kewiyaɣ ŋga se “Ɛsɔ ɛsadʋ tɛtʋ, ɛsɔdaa Yeruzalɛm.” (Ebr. 12:22; Natʋ 5:8-10; 14:1) Yesu wɩlɩ  ɛ-tɔmkpɛlɩkɩyaa se patɩmɩ Kewiyaɣ ŋga kɔ-yɔɔ nɛ pɔpɔzɩ se kɔkɔɔ nɛ pɩsa nɛ Ɛsɔ sɔɔlɩm la tɛtʋ yɔɔ ɛzɩ pɩlakʋʋ ɛsɔdaa yɔ.—Mat. 6:10.

4. Ɛzɩ Kiɖe Tɛɛ Tɔm 17:1, 2, 6 yɔɔdʋʋ yɔ, tɔm ndʋ Abraham kaasɩm tɛtʋ yaa Kewiyaɣ ŋga Ɛsɔ labɩ tamaɣ se ɛsɩɣ yɔ kɔ-yɔɔ?

⁴ Ɛzɩ Abraham kaasɩm ɛzɩma pakaɣ ñɔɔzʋʋ Ɛsɔ Kewiyaɣ yɔ, pɩ-yɔɔ tɔm tɩŋa na? Aayɩ. Pɩnzɩ mɩnɩŋ sakɩyɛ taa, Kewiyaɣ ŋga kɔ-yɔɔ tɔm kaakɛ “mɛsaɣ tɛɛ tɔm kiɖeɖetu.” (Efɛz. 1:8-10; Kol. 1:26, 27) Ɛlɛ, Abraham kaanawa se e-liɖe taa ñɩma nabɛyɛ kaɣ pɩsʋʋ awiya. Ɛnʋ Yehowa kaalabɩ tamaɣ ŋga. (Kalɩ Kiɖe Tɛɛ Tɔm 17:1, 2, 6.) Abraham kaawɛnɩ tisuu sɔsɔm Ɛsɔ tamasɩ yɔɔ, nɛ halɩ pɩɩwɛ ɛzɩ ɛɛwɛɛ nɛ ɛnaɣ Patam num yaa Mesiya weyi ɛkaɣ kɛʋ Ɛsɔ Kewiyaɣ Wiyaʋ yɔ. Pʋyɔɔ Yesu heyi ɛ-alɩwaatʋ taa Yuuda ñɩma se: “Mɩ-caa Abraham taa kaalabɩ leleŋ siŋŋ se ɛna man-kɩyakʋ, nɛ ɛna-kʋ nɛ ɛ-taa la leleŋ.” (Yoh. 8:56) Pɩwɩlɩɣ kpayɩ kpayɩ se Abraham kaanawa se e-liɖe taa mba nabɛyɛ kaɣ wɛʋ Kewiyaɣ ŋga Yehowa kaɣ sɩʋ yɔ ka-taa; nɛ ɛɛsɔɔlɩ faaa se ɛɖaŋ Yehowa nɛ ɛlɛ yele nɛ tamaɣ ŋga kala.

5. Ɛzɩma ɖɩlaba nɛ ɖɩna se Abraham kaawɛɛ nɛ ɛɖaŋɩɣ “tɛtʋ” ndʋ Ɛsɔ lɩzaa yɔ?

⁵ Ɛzɩma Abraham kaawɩlaa se ɛɖaŋ “tɛtʋ” yaa Kewiyaɣ ŋga Ɛsɔ lɩzaa yɔ? Kajalaɣ lɛ, Abraham taakɛ tɛtʋ yɔɔ kewiyaɣ nakɛyɛ taa tʋ. Ɛɖɔŋaɣ nʋmɔʋ nɛ ɛlɛɣzɩɣ lona, wiɖiyi ɛtɩma ɖɩɣa ɖoli se ɛcakɩ ka-taa tam nɛ ɛtɩɖʋ nesi ɛyaa kewiyaɣ nakɛyɛ kpa. Pɩtasɩ lɛ, ɛtɩñaɣ pana se ɛsɩɩ ɛ-tɩ kewiyaɣ nakɛyɛ. Ɛlɛ, ewobi pɩ-yɔɔ nɛ ɛñaŋ Yehowa nɛ ɛɖaŋɩ-ɩ se eyele nɛ ɛ-tamaɣ la. Abraham lakasɩ nzɩ sɩwɩlɩɣ se ɛɛwɛnɩ tisuu sɔsɔm siŋŋ Yehowa yɔɔ. Iyele nɛ ɖɩna kala wena ɛkataa yɔ a-taa naayɛ. Ðɩkaɣ naʋ ɖɔɖɔ ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ ɛ-kɩɖaʋ yɔ.

6. Tɛtʋ ndʋ Uuri kaakɛnaa?

⁶ Uuri tɛtʋ ndʋ tɩ-taa Abraham kaakʋyaa nɛ ɛɖɛɛ yɔ, pɔcɔŋaɣnɩ tɩ-yɔɔ camɩyɛ, tɩ-taa wezuu caɣʋ kaawɛ ɖeu, ñɩm sakɩyɛ kaawɛ tɩ-taa nɛ paafalɩsɩ tɩ-taa ɛyaa camɩyɛ. Pama koloŋa sɔsɔɔ nakɛyɛ nɛ kakandɩyɩɣ tɛtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ. Nɛ paahuyi lɔɔʋ sɔsɔʋ nakʋyʋ nɛ kɩwɛɛ tɩ-hɔɔlɩŋ naadozo taa nɛ kɩkandɩyɩɣ tɩ-yɔɔ ɖɔɖɔ. Lɩm kaawɛ lɔɔʋ ŋgʋ kɩ-taa. Ɛyaa  mba paawɛ Uuri tɛtʋ taa yɔ, paawɛ niye takayɩsɩ maʋ nɛ akɔnta labʋ taa. Nɛ pɩɩwɛ ɛzɩ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa ɛyaa sakɩyɛ lakaɣ tadɩyɛ yɔ; mbʋ pʋyɔɔ yɔ, palɩ tadɩyɛ takayɩsɩ sakɩyɛ yɔɔ ɖenɖe tɛtʋ ndʋ tɩɩwɛ yɔ. Ɛyaa kaama pa-ɖɩsɩ nɛ filikinaa, kolonzi yɔɔ kaalɛzaa nɛ pataa sɩ-yɔɔ tɔlɩm kʋhʋlʋmʋm. Ðɩsɩ nzɩ, sɩ-taa nasɩyɩ kaawɛnɩ kuduyuŋ 13 yaa 14, nɛ ɩcɔɔ tasɩ nɛ ɩta. Nɛ paaɖʋ kaaŋ tasɩ nzɩ sɩ-taa nasɩyɩ yɔɔ.

7. Ɛbɛ yɔɔ pɩɩwɛɛ se Abraham ɛtaa Yehowa liu se ɛkaɣ kandɩyʋʋ ɛ nɛ ɛ-hɔʋ pɔ-yɔɔ?

⁷ Pɩɩwɛɛ se Abraham ɛtaa Yehowa liu se ɛkaɣ kandɩyʋʋ ɛ nɛ ɛ-hɔʋ pɔ-yɔɔ. Ɛbɛ yɔɔ? Tɔzɩ se Abraham yebi ɛ-ɖɩɣa kɩbaŋa Uuri tɛtʋ taa, nɛ ewolo nɛ ɛsʋʋ kizinzikiŋ tɛɛ Kanaŋ hayɩm taa. Ye mbʋ, kolonzi ɖoŋ ñɩnzɩ nɛ lɔɔŋ sɔsɔŋ taatasɩɣ kandɩyʋʋ Abraham nɛ ɛ-hɔʋ pɔ-yɔɔ. Ɛlɛ, lɛɛlɛɛyɔ pɩwɛ kɛlɛʋ se koyindinaa ɩlabɩ-wɛ kɩdɛkɛdɩm.

8. Kala wena pɩɩwɛɛ se Abraham ɛlʋbɩnɩ alɩwaatʋ natʋyʋ?

⁸ Abraham lakaɣ Ɛsɔ sɔɔlɩm, ɛlɛ pɩɩlabɩ-ɩ kaɖɛ se ɛcalɩ ɛ-hɔʋ alɩwaatʋ natʋyʋ taa. Ñɔɔsɩ sɔsɔsɩ nasɩyɩ kaalɩ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa Yehowa kaaheyi-i se ewolo yɔ. Ñɔɔsɩ nzɩ sɩɩwɛ ɖoŋ siŋŋ, pʋyɔɔ Abraham kpaɣ lɩmaɣzɩyɛ se ɛ nɛ ɛ-hɔʋ powolo Ejipiti nɛ pacaɣ peeɖe alɩwaatʋ natʋyʋ. Ɛlɛ patalɩ Ejipiti lɛ, ɛjaɖɛ ñʋʋdʋ Farawɔɔ mʋ Abraham halʋ. Maɣzɩ nɛ ŋna nɩɣzɛ wena a-taa Abraham kaawɛɛ pɩkɔɔ pɩsɩɩnɩ alɩwaatʋ ndʋ Yehowa heyi Farawɔɔ se ɛpɩsɩnɩ Saara nɛ ɛcɛlɩ Abraham yɔ.—Kiɖe 12:10-19.

9. Hɔʋ taa kala wena pɩɩwɛɛ se Abraham ɛlʋbɩna?

⁹ Abraham hɔʋ kaakatɩ kala sɔsɔna ɖɔɖɔ. Ɛ-halʋ kʋsɔɔlʋ Saara taapɩzɩɣ se ɛlʋlɩ piya. Wɛtʋ ndʋ tiyeba nɛ pitibi-wɛ yɔɔɔ pɩnzɩ sakɩyɛ. Pʋwayɩ lɛ, Saara kpaɣ ɛ-lɩmɖʋyʋ halɩñɩnʋ Agaarɩ nɛ ɛcɛlɩ Abraham se pɩsa nɛ ɛlɛ lʋlɩ-wɛ piya. Ɛlɛ, Agaarɩ kɔm nɛ ɛhaɣ Isimayɛɛlɩ hoɣa lɛ, ɛpaɣzɩ nim Saara. Wɛtʋ ndʋ tɩɩlabɩ kaɖɛ siŋŋ, pʋyɔɔ Saara ɖɔɔnɩ Agaarɩ.—Kiɖe 16:1-6.

10. Ɛbɛ kaalaba nɛ pitukuni Isimayɛɛlɩ nɛ Izaakɩ nɛ pɩpɩzaɣ se piyele nɛ pɩwɛɛ Abraham kaɖɛ se ɛtaa Yehowa liu?

¹⁰ Pʋwayɩ, Saara kɔm nɛ ɛhaɣ hoɣa nɛ ɛlʋlɩ Abraham abalɩbɩɣa nɛ ɛlɛ yaa-kɛ se Izaakɩ. Abraham kaasɔɔlɩ Isimayɛɛlɩ nɛ Izaakɩ. Ɛlɛ, Isimayɛɛlɩ taalakɩ camɩyɛ lakasɩ Izaakɩ; pʋyɔɔ Yehowa heyi Abraham se ɛɖɔɔnɩ Isimayɛɛlɩ nɛ Agaarɩ. (Kiɖe 21:9-14) Pɩlabɩ pɩnzɩ sakɩyɛ pʋwayɩ lɛ, Yehowa pɔzɩ Abraham se ɛkpaɣ Izaakɩ nɛ ɛlaa-ɩ kɩlaʋ. (Kiɖe 22:1, 2; Ebr. 11:17-19) Hɔɔlɩŋ ɛnɩ ɩ-naalɛ ɩ-taa lɛ, pɩɩwɛɛ se Abraham ɛtaa Yehowa liu se alɩwaatʋ kaaɖɛɣ lɛ, ɛlɛ kaɣ yebu nɛ pɩɖɔmnɩ ɛ-pɩyalaa camɩyɛ.

11. Ɛbɛ yɔɔ pɩɩwɛɛ se Abraham ɛɖʋ suuɖu nɛ ɛɖaŋ Yehowa?

¹¹ Alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa payɩ lɛ, pɩɩwɛɛ se Abraham ɛkpɛlɩkɩ ɛzɩma ɛɖʋ suuɖu nɛ ɛɖaŋ Yehowa yɔ. Ɛ nɛ ɛ-hɔʋ palɩ Uuri tɛtʋ taa lɛ, ɛ-pɩnzɩ kaacɛzɩ 70. (Kiɖe 11:31–12:4) Nɛ ɛkpaɣ ɛzɩ pɩnzɩ mɩnʋʋ mbʋ yɔ nɛ ɛcaɣ wezuu kizinzikiŋ tɛɛ Kanaŋ tɛtʋ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa. Abraham kaawɛnɩ pɩnzɩ 175 pʋcɔ nɛ ɛsɩ. (Kiɖe 25:7) Ɛlɛ, tamaɣ ŋga Yehowa laba se ɛcɛlɩɣ Kanaŋ tɛtʋ Abraham liɖe taa ñɩma yɔ, Abraham tɩna ɛzɩma kalaba yɔ. Nɛ ɛtɩcaɣ wezuu nɛ ɛna tɛtʋ, pʋ-tɔbʋʋ se Ɛsɔ Kewiyaɣ ŋga pasɩwa yɔ. Paa mbʋ yɔ, pɔyɔɔdɩ Abraham tɔm se “ɛsɩbɩ akpadɩyɩtʋ kɩbandʋ taa.” (Kiɖe 25:8) Paa Abraham kaakatɩ kala sakɩyɛ yɔ, ɛɛwɛnɩ tisuu sɔsɔm nɛ ɛɛsɔɔlɩ faaa se ɛɖaŋ Yehowa. Ɛbɛ kaasɩnɩ-ɩ nɛ ɛpɩzɩ nɛ ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ mbʋ? Abraham pɩzaa nɛ ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, e-wezuu caɣʋ kpeekpe taa lɛ, Yehowa kandɩyɩ ɛ-yɔɔ nɛ Yehowa kpaɣ-ɩ ɛzɩ ɛ-taabalʋ yɔ.—Kiɖe 15:1; Iza. 41:8; Yak. 2:22, 23.

12. (a) Ɛbɛ ɖɩɖaŋaa? (b) Nɛ ɛbɛ taa ɖɩkaɣ tazʋʋ?

 ¹² Ɛzɩ Abraham yɔ, ɖa ɖɔɖɔ ɖɩɖaŋ tɛtʋ ndʋ tɩwɛnɩ tigila siŋŋ yɔ. Ɛlɛ, ɖɩɩɖaŋɩɣ se pama-tʋ kɩmaʋ. Pasɩ Ɛsɔ Kewiyaɣ pɩnaɣ 1914 taa, nɛ kɛtɛm paɣzʋʋ ka-tʋmɩyɛ kiya ɛsɔdaa. (Natʋ 12:7-10) Ɛlɛ, ɖɩwɛɛ nɛ ɖɩɖaŋɩɣ se keɖiyi tɛtʋ kpeekpe. Ðɩwɛɣ nɛ ɖɩɖaŋɩɣ se pɩla mbʋ lɛ, pɩpɩzɩɣ nɛ pɩpɔzɩ se ɖɩɖɔkɩ ɖa-tɩ kala sakɩyɛ taa ɛzɩ Abraham nɛ Saara yɔ. Ða-alɩwaatʋ taa Yehowa sɛyaa wɛɛ nɛ pamaɣzɩɣnɩ Abraham kɩɖaʋ. Wezuu caɣʋ tɔm ndɩ ndɩ ndʋ pama Feŋuu Tilimiye takayɩsɩ taa yɔ, tɩwɩlɩɣ se sɔnɔ, ɛyaa sakɩyɛ wɛnɩ tisuu nɛ pɛwɛ suuɖu ɛzɩ Abraham nɛ Saara yɔ. Iyele nɛ ɖɩtazɩ ɛyaa mba pa-taa nabɛyɛ wezuu caɣʋ taa nɛ ɖɩna mbʋ ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ yɔ.

13. Ɛbɛ Koobu Walden wezuu caɣʋ kpɛlɩkɩɣ-ŋ?

¹³ Sɔɔlɩ faaa se ŋlaa kɩlaŋ. Ye ɖɩsɔɔlaa se ɖɩsɩɩ Kewiyaɣ kajalaɣ lone taa ɖe-wezuu caɣʋ taa yɔ, pɩpɔzʋʋ se ɖɩwɛɛ ɛzɩ Abraham yɔ. Eetisi faaa se ɛlaa kɩlaŋ nɛ ɛ-tɔm kɛdɩnɩ Ɛsɔ. (Mat. 6:33; Mark. 10:28-30) Payaɣ koobu abalɩñɩnʋ nɔɔyʋ se Bill Walden, * na kɩɖaʋ ŋgʋ ɛhawa yɔ. Pɩnaɣ 1942 taa, pɩɩkazɩ pazɩ se Bill ɛtɛzɩ e-sukuli Etaazuunii sukuli kɩtɛzʋʋ nakʋyʋ taa nɛ paha-ɩ takayaɣ ŋga kawɩlɩɣ se ɛkɛ kuduyuŋ maʋ anjaʋwaa lɩzɩyʋ yɔ lɛ, ɛ nɛ Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa papaɣzɩ kpɛlɩkʋʋ. Bill wɩlɩyʋ nɔɔyʋ kaañɩnɩ-ɩ tʋmɩyɛ se ɛtɛŋ lɛ ɛpaɣzɩ labʋ kpaagbaa, ɛlɛ Bill kizi. Paa ɛɛnawa se pakaɣ-ɩ hɛyʋʋ liidiye sakɩyɛ tʋmɩyɛ nɖɩ ɖɩ-taa yɔ, ɛlɩzɩ pɩ-taa se ɛnʋ kpaɣ lɩmaɣza se ekiziɣ tʋmɩyɛ nɖɩ nɛ pɩha-ɩ nʋmɔʋ nɛ ɛsɛɛ Yehowa camɩyɛ nɛ pɩkpaɖɩ. Alɩwaatʋ pazɩ wayɩ lɛ, komina heyi Bill se ɛpɩsɩ sɔɔja. Ekizini ñamtʋ, nɛ piyeba nɛ pɛpɛlɩ-ɩ kɩmɩyɛ sɔsɔyɛ naɖɩyɛ nɛ peheyi-i se paɖʋʋ-ɩ salaka pɩnzɩ kagbanzɩ. Ɛlabɩ pɩnzɩ naadozo salaka taa lɛ, peyebi-i. Pʋwayɩ lɛ, paha-ɩ waɖɛ nɛ ɛla Galaadɩ sukuli, nɛ kʋkʋ wayɩ lɛ, petiyi-i nɛ ɛla Ɛsɔtɔm tiyiyu tʋmɩyɛ Afrika taa. Pʋwayɩ ɖɔɖɔ lɛ, Bill nɛ Eva pɔɖɔkɩ nesi nɛ pɛkpɛndɩ pala tʋmɩyɛ Afrika taa. Pɩɩpɔzaa se palaa kɩlaŋ pʋcɔ papɩzɩ nɛ  pala tʋmɩyɛ nɖɩ. Pɩnzɩ sakɩyɛ wayɩ lɛ, papɩsɩ Etaazuunii se pɔcɔnɩ Bill ɖoo yɔɔ. Bill tɛzaɣ e-wezuu caɣʋ tɔm kɛdʋʋ lɛ, ɛyɔɔdaa se: “Alɩwaatʋ ndʋ mamaɣzɩɣ waɖɛ sɔsɔɖɛ nɖɩ mehiɣaa nɛ mɛnsɛɛ Yehowa nɛ pɩcɛzɩ pɩnzɩ 70 yɔ ɖɩ-yɔɔ lɛ, man-taa lakɩ leleŋ siŋŋ. Mɛnsɛɣ Yehowa ɖoŋ ɖoŋ se ɛsɩnɩ-m nɛ mankpaɣ me-wezuu nɛ mɛnsɛɛnɩ-ɩ.” Ŋpɩzɩɣ nɛ ŋkpaɣ ñe-wezuu nɛ ŋlabɩnɩ alɩwaatʋ tɩŋa Ɛsɔ sɛtʋ tʋmɩyɛ na?

14-15. Lɔŋ weyi koobu Apostolidis nɛ ɛ-halʋ pe-wezuu caɣʋ kpɛlɩkɩɣ-ŋ?

¹⁴ Taamaɣzɩ se ŋŋkaɣ katʋʋ kala ñe-wezuu caɣʋ taa. Abraham kɩɖaʋ kpɛlɩkɩɣ-ɖʋ se halɩ mba pakpakɩɣ pe-wezuu kpeekpe nɛ pɛsɛɣnɩ Yehowa yɔ, pakatɩɣ kala. (Yak. 1:2; 1 Pɩy. 5:9) Yele nɛ ɖɩna ɛzɩma Aristotelis Apostolidis wezuu caɣʋ wɩlɩɣ se tɔm ndʋ tɩkɛ toovenim yɔ. * Grɛɛsɩ ɛjaɖɛ taa pamɩyɩsɩ-ɩ lɩm pɩnaɣ 1946 taa. Ɛɛkɛ Aseɣɖe Tʋ weyi ɛwɛ kpekpeka yɔ; nɛ pɩnaɣ 1952 taa ɛɖanɩ koobu halɩñɩnʋ weyi payaɣ se Eleni yɔ. Pa-naalɛ paawɛnɩ kaɖʋsɩ kʋɖʋmsɩ. Ɛlɛ, Eleni hɩnɩ kʋdɔŋ nɛ ɖɔkɔtɔnaa wili-i lɛ, pana se ɛwɛnɩ fɩtɩyɩm taa kʋdɔŋ nakʋyʋ. Pawa kʋdɔŋ ŋgʋ nɛ pɩtɛ lɛ pɔɖɔkɩ nesi, ɛlɛ pɩnzɩ pazɩ wayɩ lɛ kɩɖaɣnɩ pɩsʋʋ. Ðɔkɔtɔnaa ɖaɣnɩ Eleni labʋ tʋmɩyɛ, ɛlɛ pɩcamɩ ɛ-hɔɔlʋʋ nɛ ɛ-yɔɔdaɣ taacɔlʋʋ camɩyɛ. Paa Eleni ɛɛkɛ kʋdɔndʋ nɛ paa komina ɛnazaɣ koobiya alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa yɔ, Eleni wobi pɩ-yɔɔ nɛ ɛkɛ tɔm susuyu kpekpeka tʋ.

¹⁵ Aristotelis cɔnɩ ɛ-halʋ yɔɔ pɩnzɩ 30. Alɩwaatʋ kʋɖʋmtʋ ndʋ tɩ-taa, ɛɛkɛ ɛgbɛyɛ taa ɛzʋtʋyʋ, ɛlakaɣ tʋmɩyɛ kigbeɣluu tɛ kɔɔmiitewaa taa nɛ ɛɛɖʋ nesi nɛ pama Kigbeɣluu Kpaaŋ nakʋyʋ ɖɔɖɔ. Pɩnaɣ 1987 taa, Eleni kaawɛɛ nɛ esusuu tɔm lɛ, kɛgbɛdɩsaɣ talɩ-ɩ nɛ ɛmʋ heŋ. Efiɣni nɛ ɛcaɣ wɛtʋ ndʋ tɩ-taa pɩnzɩ naadozo; nɛ pʋwayɩ lɛ, ɛsɩ. Aristotelis yɔɔdɩ ɖoŋ weyi pɩtɩŋa payɩ mbʋ yɔ pɩɩwɛnɩ e-wezuu caɣʋ yɔɔ yɔ ɩ-tɔm. Ɛtɛzaɣ e-wezuu caɣʋ tɔm lɛ, ɛyɔɔdaa se: “Mankatɩ kala pɩnzɩ sakɩyɛ; nɛ kala ana a-taa naayɛ kɔma tuda; mantaamaɣzɩ a-yɔɔ. Pʋyɔɔ lɛ, pɩɩpɔzaa se mɛntɛ man-taa se mɔnɖɔkʋʋ man-tɩ nɛ maayeki nɛ nabʋyʋ  yele nɛ pitibi-m yɔɔɔ. Yehowa haɣaɣ-m ɖoŋ weyi pɩɩpɔzɩ-m yɔ paa ɛzɩmtaa se pɩsa nɛ mawa kala ana.” (Keɣa 93:18, 19) Yehowa sɔɔlɩ ɛ-sɛyaa mba palakɩ mbʋ payɩ papɩzɩɣ yɔ se pɛsɛɛ-ɩ, paa pakatɩɣ kala yɔ siŋŋ!

16. Lɔŋ kɩbaŋ weyi Koobu Knorr tasɩ ɛ-halʋ?

¹⁶ Maɣzɩɣ cee wayɩ yɔɔ. Abraham kaakam ɛ-lɩmaɣza wazasɩ nzɩ Yehowa ɖʋwa se ɛhaɣ-ɩ yɔ sɩ-yɔɔ. Pɩɩsɩnɩ-ɩ nɛ ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ kala wena ɛkataa yɔ a-taa. Koobu halɩñɩnʋ Audrey Hyde wobi pɩ-yɔɔ nɛ ɛmaɣzɩɣ lidaʋ ŋgʋ ɛwɛnɩ cee wayɩ yɔɔ yɔ kɩ-yɔɔ, paa kansɛɛrɩ kʋdɔŋ kaakʋ ɛ-walʋ kajalaɣ ñɩnʋ Nathan Knorr, nɛ kʋdɔŋ ŋgʋ payaɣ se Alzheimer yɔ kɩkpa ɛ-walʋ naalɛ ñɩnʋ Glenn Hyde yɔ. * Ɛyɔɔdaa se pɩɩkazɩ kpɩtaŋ pazɩ se ɛ-walʋ kajalaɣ ñɩnʋ ɛsɩ lɛ, eheyi-i tɔm natʋyʋ, nɛ tɩsɩnɩ-ɩ se ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ nɛ taa leleŋ. Audrey yɔɔdaa se: “Nathan tɔzɩ-m se: ‘Ðɩsɩkɩ nɛ pɩtɛ lɛ, abʋta fɛyɩ ɖe-lidaʋ yɔɔ, nɛ ɖɩɩkaɣ tasʋʋ nɩʋ siziŋ kpa.’” Pʋwayɩ lɛ, eseɣti-m nɛ ɛyɔɔdɩ se: “Ka ñɛ-ɛsa mbʋ pɩwɛnɩ ɛsɩndaa yɔ pɩ-yɔɔ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, peeɖe ña-kɩhɛyʋʋ wɛɛ.” Ɛtasɩ yɔɔdʋʋ se: “Ñɛ-ɛsɩyɛ ɛsɛɛnɩ tʋmɩyɛ labʋ, pʋ-tɔbʋʋ se ñaɣ pana nɛ ñe-wezuu caɣʋ taa lɛ, ŋla mbʋ pɩwazɩɣ lalaa yɔ. Pɩkaɣ-ŋ sɩnʋʋ nɛ ŋhiɣ taa leleŋ.” Tobi lɛ, peseɣti koobu halɩñɩnʋ ɛnɛ se ɛ-ɛsɩyɛ ɛsɛɛnɩ kɩbandʋ labʋ se ɛsɩnɩ lalaa nɛ ‘ɛmɛyɩ amɛya, lidaʋ taa.’ Pɩkɛnɩ-ɖʋ lɔŋ tasʋʋ kɩbam siŋŋ!—Roma 12:12.

17. (a) Lɩmaɣza kɩbana wena yɔɔ pɩwɛɛ se ɖɩmaɣzɩɣ cee wayɩ yɔɔ? (b) Ye ɖɩɖɔŋ tɔm ndʋ tɩwɛ Mikee 7:7 taa yɔ tɩ-yɔɔ yɔ, ɛzɩma pɩkaɣ-ɖʋ sɩnʋʋ se ɖihiɣ cee wayɩ wazasɩ?

¹⁷ Sɔnɔ, lɩmaɣza wena a-yɔɔ pɩpɔzʋʋ se ɖɩmaɣzɩɣ cee wayɩ yɔɔ yɔ, aɖɔwa nɛ pɩkpaɖɩ. Mbʋ pɩwɛɛ nɛ pɩlakɩ ɛjaɖɛ yɔɔ yɔ, pɩwɩlɩɣ kpayɩ kpayɩ se ɖɩwɛ ɛjaɖɛ ɖɩnɛ ɖɩ-kɛdɛzaɣ kɩyakɩŋ ɖɩdɛnɖɛ taa. Pɩkazɩ pazɩ, pɩɩkaɣ tasʋʋ pɔzʋʋ se ɖɩɖaŋ se Ɛsɔ Kewiyaɣ eɖiyi tɛtʋ kpeekpe. Wazasɩ sakɩyɛ nzɩ ɖɩkaɣ hiɣu yɔ sɩ-taa nakɛyɛ lɛ se pakaɣ fezuu ɖɛ-ɛyaa kʋsɔɔlaa mba pasɩba yɔ nɛ ɖɩna-wɛ. Alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa lɛ, Yehowa kaɣ hɛyʋʋ Abraham e-tisuu nɛ e-suuɖu pɔ-yɔɔ: Yehowa kaɣ fezuu ɛ nɛ ɛ-hɔʋ taa ñɩma nɛ paɖaɣnɩ caɣʋ wezuu tɛtʋ yɔɔ. Ŋkaɣ wɛʋ peeɖe nɛ ŋmʋ-wɛ camɩyɛ na? Ŋpɩzɩɣ nɛ ŋwɛɛ peeɖe ye ɛzɩ Abraham yɔ, ŋsɔɔlɩ faaa se ŋlaa kɩlaŋ Ɛsɔ Kewiyaɣ yɔɔ yɔ, ye ŋɖɔkʋʋ ñe-tisuu paa ŋkatɩɣ kala yɔ, nɛ ye ŋkpɛlɩkɩɣ ɛzɩma ŋɖaŋ Yehowa nɛ suuɖu yɔ.—Kalɩ Mikee 7:7.