1. Ɛbɛ pɩzɩɣ pɩsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩsɔɔlɩ kpɛlɩkʋʋ Bibl taa natʋ tɔm?

 PAYAƔ koobu pɩɣa evelaɣ nakɛyɛ se Ben, ɛyɔɔdaa se: «Mɔnsɔɔlɩ kpɛlɩkʋʋ Bibl taa natʋ tɔm.» Lɩmaɣza ana ña ɖɔɖɔ ŋwɛna? Yaa ŋmaɣzɩɣ se Bibl taa natʋ tɔm taa nɩʋ kɩlɩ kaɖɛ? Halɩ pɩtɩla ŋmaɣzɩɣ se Bibl taa natʋ tɔm kpɛlɩkʋʋ ɛɛhaɣ-ŋ taa leleŋ. Paa mbʋ yɔ, ŋkpɛlɩkɩɣ nɛ ŋtɩlɩ mbʋ pʋyɔɔ Yehowa yeba nɛ pama natʋ tɔm ndʋ Bibl taa yɔ nɛ pɩkɩlɩ lɛ, pɩpɩzɩɣ piyele nɛ ŋpaɣzɩ-tʋ sɔɔlʋʋ.

2. Ɛbɛ taa ɖɩkaɣ tazʋʋ tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa?

² Tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa, pɩtasɩna se ɖɩkaɣ naʋ mbʋ pʋyɔɔ pɩpɔzʋʋ se ɖɩkpɛlɩkɩ Bibl taa natʋ tɔm yɔ lɛ, ɖɩkaɣ naʋ ɖɔɖɔ ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ-tʋ yɔ. Pʋwayɩ lɛ, ɖɩkaɣ tazʋʋ natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ takayaɣ taa yɔ tɩ-taa 2 taa nɛ ɖɩna ɛzɩma tɩ-taa nɩʋ pɩzɩɣ nɛ pɩwazɩ-ɖʋ sɔnɔ yɔ.

3. Ye ɖɩsɔɔlaa se ɖɩnɩɩ Bibl taa natʋ tɔm taa yɔ, ɛbɛ pɩpɔzʋʋ se ɖɩla?

³ Ye ɖɩsɔɔlaa se ɖɩnɩɩ Bibl taa natʋ tɔm taa yɔ, pɩwɛɛ se ɖɩpɔzɩ nɛ pasɩnɩ-ɖʋ. Kpaɣ se ŋwɛɛ nɛ ŋwoki egeetiye nɖɩ ŋŋsɩŋ camɩyɛ yɔ ɖɩ-taa, ɛlɛ ña-taabalʋ weyi ña nɛ ɩ ɩwɛɛ nɛ ɩɖɔŋ nʋmɔʋ yɔ ɛsɩm egeetiye nɖɩ camɩyɛ. Ɛsɩm ɖenɖe ɖeyi ɖeyi ɩwɛɛ yɔ nɛ ɖenɖe paa habɩyɛ nɖɩ lɛ ɖiwoki yɔ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se ña-taa kaɣ labʋ leleŋ se ña-taabalʋ ɛnʋ etisaa se ña nɛ ɩ ɩɖɔ nʋmɔʋ ŋgʋ! Mbʋ ɖɔɖɔ Yehowa sɩm alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa ɖɩwɛɛ yɔ nɛ ɛsɩm ɖɔɖɔ mbʋ pɩɖaŋ-ɖʋ cee wayɩ yɔ camɩyɛ. Pʋyɔɔ lɛ, pɩsa nɛ ɖɩnɩɩ Bibl taa natʋ tɔm taa lɛ, pɩwɛɛ se ɖiluzi ɖa-tɩ nɛ ɖɩpɔzɩ Yehowa se ɛsɩnɩ-ɖʋ.—Dan. 2:28; 2 Pɩy. 1:19, 20.

4. Ɛbɛ yɔɔ Yehowa yeba nɛ pama natʋ tɔm Bibl taa? (Yereemii 29:11) (Cɔnɩ ɖɔɖɔ kɩlɛmʋʋ.)

⁴ Paa lʋlɩyʋ kɩbanʋ weyi lɛ, ɛsɔɔlaa se piɖeni e-piya cee wayɩ, mbʋ ɖɔɖɔ Yehowa sɔɔlaa se piɖeni e-piya cee wayɩ. (Kalɩ Yereemii  29:11.) Ɛlɛ Yehowa wɛ ndɩ nɛ lʋlɩyaa, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛpɩzɩɣ nɛ eheyi-ɖʋ mbʋ pɩkaɣ labʋ nɛ ɛsɩndaa yɔ nɛ piicoɖuu-i kpa. Ɛlɩzɩ ɛyaa nabɛyɛ nɛ pama natʋ tɔm Bibl taa se pɩsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩtɩlɩ mbʋ pɩkaɣ labʋ yɔ nɛ pʋcɔ nɛ pɩla. (Iza. 46:10) Bibl taa natʋ tɔm kɛ kʋjɔŋ weyi ɖa-Caa weyi ɛwɛ ɛsɔdaa yɔ ɛlabɩ-ɖʋ nɛ sɔɔlɩm yɔ. Ɛlɛ, ɛbɛ pɩzɩɣ pɩsɩnɩ-ŋ nɛ ña-taa tɛ se natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Bibl taa yɔ, toovenim taa lɛ tɩkaɣ labʋ?

5. Lɔŋ weyi piya evelisi pɩzɩɣ nɛ sɩkpɛlɩkɩ Max kɩɖaʋ taa?

⁵ Sukuli taa, ɖoŋ ɖoŋ lɛ piya nɛ piya evelisi nzɩ sɩsɛɣ Yehowa yɔ sɩwɛɣ ɛyaa mba pɛwɛnɩ ñamtʋ pazɩ yaa mba pɛfɛyɩnɩ ñamtʋ paa ññɩɩ Bibl yɔɔ yɔ pɛ-hɛkʋ taa. Ɛyaa mba, pɔyɔɔdaɣ nɛ pa-lakasɩ pɩzɩɣ piyele nɛ pɩɣa nakɛyɛ paɣzɩ pɩtʋʋ tɔm ndʋ kɛkpɛlɩkɩ Bibl taa yɔ tɩ-yɔɔ. Iyele nɛ ɖɩna koobu abalɩñɩnʋ nɔɔyʋ kɩɖaʋ, payaɣ-ɩ se Max. Ɛyɔɔdaa se: «Alɩwaatʋ ndʋ malakaɣ sukuli yɔ, maapaɣzɩ pɩtʋʋ se toovenim Ɛsɔ sɛtʋ ɛgbɛyɛ ma-lʋlɩyaa wɩlaɣ-m nɛ manpɩtaɣ ɖɔɖɔ se Ɛsɔ cɔlɔ Bibl lɩnaa.» Ɛbɛ ɛ-lʋlɩyaa laba? Ɛyɔɔdaa se:«Maanawa se paawɛɛ nɛ panɩɣzɩɣ, paa mbʋ yɔ pakpaɣnɩ-m hɛɛɛ.» Max lʋlɩyaa tɩŋnɩ Bibl yɔɔ nɛ pocosi-i tɔm ndʋ ɛpɔzaɣ yɔ tɩ-yɔɔ. Max labɩ nabʋyʋ ɖɔɖɔ. Ɛyɔɔdaa se: «Ma-maɣmaɣ mankpaɣ alɩwaatʋ nɛ mɛnkpɛlɩkɩ Bibl taa natʋ tɔm, nɛ ma nɛ ɛgbɛyɛ taa piya evelisi lɛɛsɩ ɖɩla kɛdaɣ tɔm ndʋ mɛnkpɛlɩkaa yɔ tɩ-yɔɔ.» Ɛbɛ lɩ pɩ-taa? Max yɔɔdaa se: «Malabɩ mbʋ nɛ pɩtɛ lɛ, pɩsɩnɩ-m nɛ man-taa tɛ se Ɛsɔ fezuu ɖiyina nɛ pama Bibl!»

6. Ye ŋpɩtɩɣ yɔ, ɛbɛ pɩpɔzʋʋ se ŋla, nɛ ɛbɛ yɔɔ?

⁶ Ɛzɩ Max yɔ, ye pɩpaɣzɩ-ŋ labʋ ɛzɩ tɔm ndʋ tɩwɛ Bibl taa yɔ tɩtɩkɛ toovenim yɔ, pɩtɩpɔzɩ se fɛyɛ ɛkpa-ŋ. Ɛlɛ, pɩcɛyɩ siŋŋ se ŋla nabʋyʋ kpɛdɛyɛ. Abʋta wɛ ɛzɩ kalɩkɔdaɣ yɔ. Ye patɩcɔnɩ kalɩkɔdaɣ ɖeɖe yɔ, pazɩ pazɩ lɛ kapɩzɩɣ nɛ kɛwɛɛkɩ mbʋ pɩmʋ ñɩm yɔ. Pɩsa nɛ ŋlɔ abʋta wena apɩzɩɣ nɛ acamɩ ñe-tisuu yɔ lɛ, pɩwɛɛ se ŋpɔzɩ ña-tɩ se: ‘Tɔm ndʋ Bibl yɔɔdʋʋ cee wayɩ yɔɔ yɔ, mentisiɣ tɩ-yɔɔ?’ Ye ŋpɩtɩɣ tɩ-yɔɔ yɔ, ɖɩnɛ ɛlɛ pɩpɔzʋʋ se ŋkpɛlɩkɩ Bibl taa natʋ tɔm ndʋ tɩtɛm labʋ yɔ. Yele nɛ ɖɩna ɛzɩma ŋpɩzɩɣ nɛ ŋla mbʋ yɔ.

7. Bibl taa natʋ tɔm kpɛlɩkʋʋ hɔɔlʋʋ taa lɛ, kɩɖaʋ ŋgʋ Danɩyɛɛlɩ ha-ɖʋ? (Danɩyɛɛlɩ 12:10) (Cɔnɩ ɖɔɖɔ kɩlɛmʋʋ.)

⁷ Bibl taa natʋ tɔm kpɛlɩkʋʋ hɔɔlʋʋ taa lɛ, Danɩyɛɛlɩ ha-ɖʋ kɩɖaʋ kɩbaŋʋ. Lɩmaɣzɩyɛ kɩbanɖɛ seɣtaɣni-i nɛ ɛkpɛlɩkɩɣ Bibl taa natʋ tɔm. Nɖɩ lɛ se ɛɛsɔɔlaa se ɛtɩlɩ toovenim. Danɩyɛɛlɩ luzaɣ ɛ-tɩ ɖɔɖɔ. Eeɖiɣzinaa se mba pasɩm Yehowa nɛ pacakɩ wezuu nɛ pɩlakɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ ɛ-paɣtʋ nɛ ɛ-paɣtʋ kila yɔ, Yehowa kaɣ-wɛ sɩnʋʋ nɛ panɩɩ natʋ tɔm taa. (Dan. 2:27, 28; kalɩ Danɩyɛɛlɩ 12:10.) Danɩyɛɛlɩ taɣaɣ Yehowa liu se ɛkaɣ-ɩ sɩnʋʋ, nɛ ɛtɩŋnɩ pɩ-yɔɔ nɛ ɛwɩlɩ se eluzuu ɛ-tɩ. (Dan. 2:18) Pɩtasɩ lɛ, Danɩyɛɛlɩ kpɛlɩkaɣ tɔm camɩyɛ. Masɩ nzɩ fezuu kiɖeɖeu ɖiyaa nɛ pama nɛ sɩwɛɛ ɛ-alɩwaatʋ taa yɔ, ɛñɩnaɣ tɔm sɩ-taa. (Yer. 25:11, 12; Dan. 9:2) Ɛzɩma ŋpɩzɩɣ nɛ ŋmaɣzɩnɩ Danɩyɛɛlɩ?

8. (a) Ɛbɛ yɔɔ nabɛyɛ kpɛlɩkɩɣ Bibl taa natʋ tɔm? (b) Ɛlɛ ɖa lɛ, ɛbɛ pɩpɔzʋʋ se ɖɩla?

⁸ Tazɩ mbʋ piseɣtiɣ-ŋ yɔ pɩ-taa. Ŋkpɛlɩkɩɣ  Bibl taa natʋ tɔm mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ŋsɔɔlɩ siŋŋ se ŋtɩlɩ toovenim na? Ye mbʋ yɔ, Yehowa kaɣ-ŋ sɩnʋʋ. (Yoh. 4:23, 24; 14:16, 17) Ɛlɛ, lɩmaɣza lɛɛna yɔɔ ɛyaa nabɛyɛ kpɛlɩkɩɣ Bibl taa natʋ tɔm. Nabɛyɛ kpɛlɩkɩɣ natʋ tɔm mbʋ pʋyɔɔ yɔ pɔsɔɔlaa se pañaɣ pana nɛ pawɩlɩ se Bibl tɩlɩɩnɩ Ɛsɔ cɔlɔ. Pamaɣzɩɣ se ye peɖiɣzinaa se Bibl tɩlɩɩnɩ Ɛsɔ cɔlɔ yɔ, ɖɩnɛ ɛlɛ pa-maɣmaɣ pɛwɛnɩ waɖɛ se paɖʋ paɣtʋ pɩlɩɩnɩ mbʋ pɩtʋʋzaa nɛ mbʋ pɩtɩtʋʋzɩ yɔ pɩ-yɔɔ. Ɛlɛ ɖa lɛ, pɩwɛɛ se lɩmaɣzɩyɛ kɩbanɖɛ eseɣtini-ɖʋ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ Bibl taa natʋ tɔm. Pɩtasɩ lɛ, pɩsa nɛ ɖɩnɩɩ Bibl taa natʋ tɔm taa lɛ, pɩpɔzʋʋ se ɖɩwɛɛnɩ wɛtʋ kɩbandʋ natʋyʋ nɛ tɩ-tɔm cɛyaa.

9. Pɩsa nɛ ɛyʋ nɩɩ Bibl taa natʋ tɔm taa lɛ, wɛtʋ kɩbandʋ ndʋ pɩpɔzʋʋ-ɩ? Lɩzɩ pɩ-taa.

⁹ Luzi ña-tɩ. Yehowa labɩ tamaɣ se ɛsɩɣnɩ mba poluzuu pa-tɩ yɔ. (Yak. 4:6) Pʋyɔɔ lɛ, pɩpɔzʋʋ se ɖɩtɩmnɩ-ɩ nɛ ɖɩpɔzɩ-ɩ se ɛsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩnɩɩ Bibl taa natʋ tɔm taa. Pɩwɛɛ ɖɔɖɔ se ɖiɖiɣzina se pɩpɔzʋʋ se yom siɣsiɣ tʋ ɛsɩnɩ-ɖʋ; yom ɛnʋ ɛ-yɔɔ Yehowa tɩŋɩɣna nɛ ɛhaɣ-ɖʋ fezuu taa tɔɔnaɣ alɩwaatʋ kɩbandʋ yɔɔ. (Luka 12:42) Yehowa kɛ Ɛsɔ weyi eesidiɣ wondu yem yem yɔ, pʋyɔɔ lɛ pɩmʋnɩ mbʋ se ɛtɩŋnɩ yom siɣsiɣ tʋ ɖeke yɔɔ na nɛ ɛsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩnɩɩ Bibl taa toovenim tɔm taa.—1 Kɔr. 14:33; Efɛz. 4:4-6.

10. Ɛbɛ ŋkpɛlɩkɩɣ Esther kɩɖaʋ taa?

¹⁰ Kpɛlɩkɩɣ tɔm camɩyɛ. Lɩzɩ natʋ tɔm ndʋ tɩkɛdɩɣnɩ-ŋ yɔ nɛ ŋcalɩnɩ ñɩnʋʋ tɩ-yɔɔ tɔm. Mbʋ koobu halɩñɩnʋ nɔɔyʋ laba, payaɣ-ɩ se Esther. Ɛɛsɔɔlaa se ɛtɩlɩ natʋ tɔm ndʋ tɩyɔɔdʋʋ Mesiya kɔmtʋ tɔm yɔ tɩ-yɔɔ tɔm nɛ pɩkɩlɩ. Ɛyɔɔdaa se: «Maawɛnɩ pɩnzɩ 15 lɛ, manpaɣzɩ ñɩnʋʋ se mana mbʋ pɩwɩlɩɣ kpayɩ kpayɩ se paama natʋ tɔm ndʋ pʋcɔ nɛ Yesu kɔŋ yɔ.» Esther kalɩ Teŋgu Kɩsɩbʋʋ taa takayɩsɩ kikpiyisi yɔɔ tɔm nɛ ɛlɩɩ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ yɔ tɩsɩnɩ-ɩ nɛ ɛ-taa tɛmnɩ tɔm ndʋ. Ɛyɔɔdaa se: «Pama sɩ-taa nasɩyɩ pʋcɔ nɛ Krɩstʋ kɔŋ, ye mbʋ natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ sɩ-taa yɔ tɩlɩnɩ Ɛsɔ cɔlɔ.» Esther tasɩ yɔɔdʋʋ se: «Pɩɩpɔzaa se mankalɩ tɔm ndʋ nɛ mɛlɛlɩ tam sakɩyɛ nɛ pɩsa nɛ manɩɩ tɩ-taa.» Ɛlɛ ɛ-taa wɛ leleŋ se ɛñaɣ pana nɛ ɛla mbʋ. Ɛkpaɣ alɩwaatʋ nɛ ɛkpɛlɩkɩ Bibl taa natʋ tɔm camɩyɛ nɛ pɩtɛ lɛ, ɛyɔɔdɩ se: «Ma-maɣmaɣ mana kpayɩ kpayɩ se tɔm ndʋ Bibl yɔɔdʋʋ yɔ tɩkɛ toovenim!»

11. Ye ɖa-maɣmaɣ ɖɩtazaa nɛ ɖɩna se Bibl taa tɔm kɛ toovenim yɔ, ɛzɩma pɩwazɩɣ-ɖʋ?

¹¹ Ðɩnaɣ ɛzɩma Bibl taa natʋ tɔm natʋyʋ tɛm labʋ yɔ lɛ, piyeki nɛ ɖɩtaɣ Yehowa liu kiya nɛ ɖɩtaɣ liu ɖɔɖɔ nʋmɔʋ ŋgʋ ɛwɩlɩɣ-ɖʋ yɔ. Pɩtasɩ lɛ, paa kala wena ɖɩkatɩɣ lɛɛlɛɛyɔ yɔ, Bibl taa natʋ tɔm sɩɣnɩ-ɖʋ se ɖɩwɛɛnɩ lidaʋ kɩbaŋʋ cee wayɩ yɔɔ. Iyele nɛ ɖɩtazɩ natʋ tɔm ndʋ Danɩyɛɛlɩ mawa yɔ tɩ-taa 2 taa pazɩ; tɩwɛɛ nɛ tɩlakɩ ɖa-alɩwaatʋ taa. Ye ɖɩnɩ natʋ tɔm ndʋ tɩ-taa yɔ, pɩpɩzɩɣ pɩsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩkpaɣ lɩmaɣza kɩbana.

12. Naataŋ weyi ɩ-taa sidi ‘ñɩɣyʋʋ nɛ cʋʋ ŋgʋ kɩhʋwa yɔ,’ ɛbɛ ɩsɩŋnaa? (Danɩyɛɛlɩ 2:41-43)

¹² Kalɩ Danɩyɛɛlɩ 2:41-43. Ðoziye nɖɩ ɖɩ-tɔbʋʋ Danɩyɛɛlɩ lɩzɩ Wiyaʋ Nabukodonozɔɔrɩ yɔ ɖɩ-taa, wiyaʋ na sɩʋ kpeliɣa ŋga yɔ ‘ñɩɣyʋʋ nɛ cʋʋ ŋgʋ kɩhʋwa yɔ’ pesidaa nɛ palabɩnɩ ka-naataŋ.  Ðɩkpaɣ natʋ tɔm ndʋ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ natʋ tɔm lɛɛtʋ ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ takayaɣ nɛ Natʋ takayaɣ taa yɔ lɛ, ɖɩnɩɩ pɩ-taa se naataŋ ɛnɩ ɩsɩŋnɩ Aŋglo-Amerika Kewiyaɣ. Sɔnɔ kewiyaɣ ŋga kakpaɖɩnɩ ɖoŋ ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ. Danɩyɛɛlɩ yɔɔdaɣ kewiyaɣ ɖoŋ ñɩŋga ŋga kɔ-tɔm lɛ, ɛtɔm se: «Kewiyaɣ kaɣ wɛʋ ɖoŋ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ taa nɛ kɛwɛɛnɩ ɛjandʋ hɔɔlʋʋ lɛɛkʋ taa.» Ɛbɛ yɔɔ kɛwɛɣnɩ ɛjandʋ hɔɔlʋʋ lɛɛkʋ taa? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɛyaa ɖɩkɩ kewiyaɣ ŋga nʋmɔʋ nɛ kaalakɩnɩ tʋmɩyɛ ko-ɖoŋ ɛzɩ pɩpɔzʋʋ yɔ; ɛyaa mba, pasɩŋnɩ cʋʋ ŋgʋ kɩhʋwa yɔ. b

13. Natʋ tɔm ndʋ tɩyɔɔdʋʋ sɩʋ kpeliɣa naataŋ tɔm yɔ, toovenim tɔm kɩcɛyɩtʋ ndʋ ɖɩkpɛlɩkɩɣ tɩ-taa?

¹³ Ðɩkpɛlɩkɩɣ toovenim tɔm kɩcɛyɩtʋ natʋyʋ tɔm ndʋ Danɩyɛɛlɩ yɔɔdɩ sɩʋ kpeliɣa ŋga kɔ-yɔɔ yɔ tɩ-taa. Kɔzɩ kɔzɩ lɛ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ lɔŋ sakɩyɛ tɔm ndʋ ɛyɔɔdɩ sɩʋ kpelaɣ ŋga ka-naataŋ yɔɔ yɔ tɩ-taa. Kajalaɣ lɛ, Aŋglo-Amerika Kewiyaɣ wɩlaa se kɛwɛ ɖoŋ hɔɔlɩŋ nɩɩyɩ taa. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ: Etaazuunii nɛ Krandɩ-Pretaañɩ, pɛwɛ ajɛɛ wena awabɩ Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ nɛ naalɛ ñɩŋgʋ taa yɔ a-taa. Paa mbʋ yɔ, kewiyaɣ ɖoŋ ñɩŋga ŋga kɛwɛnɩ ɛjandʋ nɛ kakaɣ wobu pɩ-yɔɔ nɛ kɛwɛɛnɩ ɛjandʋ; mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛyaa mba pɔ-yɔɔ kɔtɔkɩ kewiyitu yɔ, poyouni ɖama nɛ pakaɖɩɣnɩ ɖɔɖɔ komina. Nabʋlɛ lɛ, pʋcɔ nɛ Ɛsɔ Kewiyaɣ ɖɩzɩ ɛyaa kominawaa tɩŋa lɛ, Aŋglo-Amerika Kewiyaɣ kaɣnɩ kɛʋ kewiyaɣ kɛdɛzaɣ ñɩŋga ŋga kɔtɔkɩ kewiyitu yɔ. Ajɛɛ lɛɛna pɩzɩɣ nɛ akaɖɩɣnɩ Aŋglo-Amerika Kewiyaɣ nabʋyʋ taa; paa mbʋ yɔ, aakaɣ pɩzʋʋ nɛ alɛɣzɩ ko-lone taa. Ðɩsɩm tɔm ndʋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɖɩnawa se «pɩyɛ» nɖɩ ɖɩsɩŋnɩ Ɛsɔ Kewiyaɣ yɔ, ɖɩkaɣ yɔkʋʋ sɩʋ kpeliɣa ŋga ka-naataŋ. Naataŋ ɛnɩ ɩsɩŋnɩ Aŋglo-Amerika Kewiyaɣ.—Dan. 2:34, 35, 44, 45.

14. Ye ɖɩnɩ natʋ tɔm ndʋ tɩyɔɔdʋʋ naataŋ weyi ɩ-taa sidi ñɩɣyʋʋ nɛ cʋʋ yɔ tɩ-taa yɔ, ɛzɩma pɩsɩɣnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩkpaɣ lɩmaɣza kɩbana?

¹⁴ Ña-taa tɛma se Danɩyɛɛlɩ natʋ tɔm ndʋ tɩyɔɔdʋʋ naataŋ weyi ɩ-taa sidi ñɩɣyʋʋ nɛ cʋʋ yɔ ɩ-tɔm yɔ, tɩkɛ toovenim na? Ye ɛɛɛ yɔ, ɖɩnɛ ɛlɛ pɩkaɣ wɛnʋʋ ɖoŋ ɛzɩma ŋcakɩ wezuu yɔ pɩ-yɔɔ. Ŋŋkaɣ kam ñʋʋ nɛ liidiye nɛ tomnaɣ yɔɔ ñɩm ñɩnʋʋ kadadayaɣ mbʋ pʋyɔɔ yɔ ŋnawa se pɩkazɩ pazɩ lɛ pakaɣ ɖɩzʋʋ ɛjaɖɛ kɩdɛkɛdɩyɛ ɖɩnɛ. (Luka 12:16-21; 1 Yoh. 2:15-17) Natʋ tɔm ndʋ, tɩ-taa nɩʋ kaɣ-ŋ sɩnʋʋ ɖɔɖɔ nɛ ŋna se tɔm susuu nɛ tɔm wɩlʋʋ tʋmɩyɛ tɔm cɛyɩ siŋŋ. (Mat. 6:33; 28:18-20) Ðɩkpɛlɩkʋʋ natʋ tɔm ndʋ nɛ pɩtɛ yɔ, pɩwɛɣ ɖeu se ŋpɔzɩ ña-tɩ se: ‘Lɩmaɣza wena mankpakɩɣ yɔ, awɩlɩɣ se man-taa tɛma se pɩkazɩ pazɩ lɛ Ɛsɔ Kewiyaɣ kaɣ ɖɩzʋʋ ɛyaa kominawaa tɩŋa na?’

15. Sɔnɔ, akɛ «hayo kiŋ wiyaʋ» nɛ akɛ «hadɛ kiŋ wiyaʋ»? (Danɩyɛɛlɩ 11:40)

¹⁵ Kalɩ Danɩyɛɛlɩ 11:40. Danɩyɛɛlɩ ñʋʋ 11 yɔɔdʋʋ awiya 2 naayɛ tɔm; awiya ana ayouni ɖama. Ðɩkpaɣ natʋ tɔm ndʋ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ natʋ tɔm lɛɛtʋ ndʋ tɩwɛ Bibl taa yɔ lɛ, ɖiɖiɣzina se sɔnɔ «hayo kiŋ wiyaʋ» sɩŋnɩ Rusii nɛ ajɛɛ wena aɖʋʋ-kʋ nesi yɔ nɛ «hadɛ kiŋ wiyaʋ» ñasɩŋnɩ Aŋglo-Amerika Kewiyaɣ. c

16. Ɛsɔ sɛyaa mba pɛwɛ ajɛɛ wena a-yɔɔ «hayo kiŋ wiyaʋ» tɔkɩ kewiyitu yɔ a-taa yɔ, kala wena pakatɩɣ?

¹⁶ «Hayo kiŋ wiyaʋ» wɛɛ nɛ ɛnazɩɣ Ɛsɔ sɛyaa mba pɛwɛ ajɛɛ wena a-yɔɔ ɛtɔkɩ kewiyitu yɔ a-taa yɔ. Pamabɩ Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa nabɛyɛ nɛ paɖʋ-wɛ salaka pe-tisuu yɔɔ. Paa mbʋ yɔ, «hayo kiŋ wiyaʋ» lakasɩ tiyele nɛ sɔɔndʋ kpa ɖo-koobiya mba, ɛlɛ pe-tisuu kpa ɖoŋ kɩkpaʋ. Ɛbɛ yɔɔ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɖo-koobiya  mba, panawa se panazʋʋ Ɛsɔ samaɣ yɔ pɩwɛɛ nɛ piyeki se natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ takayaɣ taa yɔ tɩla. d (Dan. 11:41) Tɔm ndʋ tɩ-tɩlʋʋ pɩzɩɣ nɛ pɩsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖe-lidaʋ cɛyɩsɩ tam nɛ ɖiwolo pɩ-yɔɔ nɛ ɖɩɖɔkɩ ɖa-cɩŋgɩlɩm wɛtʋ kpam.

17. Kala wena «hadɛ kiŋ wiyaʋ» kewiyitu tɔɔʋ kɔnɩ Ɛsɔ samaɣ yɔɔ?

¹⁷ Pɩnzɩ nzɩ sɩɖɛwa yɔ sɩ-taa, «hadɛ kiŋ wiyaʋ» ɖɔɖɔ nazɩ Yehowa sɛyaa siŋŋ. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ: Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ nɛ naalɛ ñɩŋgʋ alɩwaatʋ taa, paɖʋ koobiya sakɩyɛ salaka nɛ pɔɖɔɔnɩ sukulibiya nzɩ sɩkɛ Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa yɔ sɩ-taa nasɩyɩ sukulinaa taa mbʋ pʋyɔɔ yɔ pekizaa se paaɖʋʋ pɔ-nɔɔ ɛjaɖɛ tɔm taa. Pɩnzɩ nzɩ sɩɖɛwa pitileɖita yɔ sɩ-taa, Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa mba pɛwɛ ajɛɛ wena a-yɔɔ «hadɛ kiŋ wiyaʋ» tɔkɩ kewiyitu yɔ a-taa yɔ, pɩtakɩ pe-siɣsiɣ wɛtʋ hɔɔlɩŋ lɛɛŋ taa. Caca tɔʋ alɩwaatʋ taa, pɩpɩzaɣ se pɩtakɩ Krɩstʋ tʋ nɔɔyʋ se ɛtɩnɩ politiki ɛgbɛyɛ naɖɩyɛ yɔɔ yaa politiki ɛgbɛyɛ ñʋʋdʋ nɔɔyʋ yɔɔ. Paa ɛɛtɔʋ caca yɔ, ɛpɩzɩɣ nɛ ɛmaɣzɩ se politiki ɛgbɛyɛ  naɖɩyɛ kpaɖɩ ɖeu lɛɛɖɛ. Ye mbʋ, pɩsa nɛ ɖɩtaatɩnɩ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ yɔɔ lɛ, pɩpɔzʋʋ se ɖɩcɔnɩ ɖa-lakasɩ yɔɔ camɩyɛ nɛ ɖɩcɔnɩ ɖɔɖɔ ɖa-maɣzɩm nɛ ɛzɩma pɩlakɩ-ɖʋ yɔ pi-ɖeɖe camɩyɛ!—Yoh. 15:18, 19; 18:36.

18. Ðɩnaɣ you ŋgʋ kɩwɛ «hayo kiŋ wiyaʋ» nɛ «hadɛ kiŋ wiyaʋ» pɛ-hɛkʋ taa yɔ lɛ, ɛzɩma ɖɩlakɩ? (Cɔnɩ ɖɔɖɔ kɩlɛmʋʋ.)

¹⁸ Ɛyaa mba pɛfɛyɩnɩ tisuu Bibl taa natʋ tɔm yɔɔ yɔ, panaɣ «hadɛ kiŋ wiyaʋ» nɛ «hayo kiŋ wiyaʋ» ‘pɔyɔkʋʋ ɖama hɩŋ’ lɛ, sɔɔndʋ pɩzɩɣ nɛ pɩkpa-wɛ siŋŋ. (Dan. 11:40, pɩ-tɛɛ tɔm) Awiya ana a-naalɛ awɛnɩ bɔmbɩwaa sɔsaa nɛ apɩzɩɣ nɛ aɖɩzɩ mbʋ payɩ pɩwɛ wezuu tɛtʋ yɔɔ yɔ. Ɛlɛ ɖɩnawa se Yehowa ɛɛkaɣ haʋ nʋmɔʋ se pɩla mbʋ. (Iza. 45:18) Pʋyɔɔ lɛ, koyindiye nɖɩ ɖɩwɛ «hayo kiŋ wiyaʋ» nɛ «hadɛ kiŋ wiyaʋ» pɛ-hɛkʋ taa yɔ, ɖiiyeki nɛ sɔɔndʋ kpaɣ-ɖʋ nɛ cee wayɩ, ɛlɛ pɩkpazɩɣ ɖe-tisuu ɖoŋ kɩkpazʋʋ. Koyindiye nɖɩ, ɖɩwɩlɩɣ se ɛjaɖɛ tɛm ñɔtɩ kpam.

19. Tɔm ndʋ pɩpɔzʋʋ se ɖɩtɩlɩ Bibl taa natʋ tɔm yɔɔ?

¹⁹ Bibl taa natʋ tɔm natʋyʋ wɛɛ lɛ, ɖɩɩsɩŋ ɛzɩma tɩkaɣ labʋ yɔ. Halɩ nayʋ Danɩyɛɛlɩ taanɩɩ tɔm ndʋ payɩ ɛmawa yɔ tɩ-tɩŋa tɩ-taa. (Dan. 12:8, 9) Ɛlɛ paa ɖɩɩsɩŋ ɛzɩma ɖeyi ɖeyi natʋ tɔm natʋyʋ kaɣ labʋ yɔ, pɩɩwɩlɩɣ se tɩɩkaɣ labʋ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩtaa Yehowa liu se ɛkaɣ yebu nɛ ɖɩtɩlɩ tɔm ndʋ pɩpɔzʋʋ se ɖɩtɩlɩ yɔ alɩwaatʋ ndʋ tɩmʋnaa yɔ tɩ-yɔɔ ɖeyi ɖeyi ɛzɩ ɛɛlabʋ nɛ pɩɖɛɛ yɔ.—Amo. 3:7.

20. (a) Pɩkazɩ pazɩ lɛ, Bibl taa natʋ tɔm ndʋ kaɣ labʋ nɛ ɖɩna? (b) Nɛ ɛbɛ pɩpɔzʋʋ se ɖiwolo pɩ-yɔɔ nɛ ɖɩlakɩ?

²⁰ Ajɛɛ kaɣ mabʋ «laŋhɛzɩyɛ nɛ pɛɛyɛ» kubuka. (1 Tes. 5:3) Pʋwayɩ lɛ, ɛjaɖɛ yɔɔ kominawaa kaɣ kʋyʋʋ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ agbaa yɔɔ nɛ paɖɩzɩ-yɛ. (Natʋ 17:16, 17) Pʋwayɩ lɛ, pakaɣ kʋyʋʋ Ɛsɔ samaɣ yɔɔ. (Ezek. 38:18, 19) Nɛ pʋwayɩ lɛ, Armaagedɔɔ you kaɣ paɣzʋʋ. (Natʋ 16:14, 16) Ða-taa pɩzɩɣ nɛ pɩtɛ se pɩkazɩ pazɩ lɛ, lakasɩ nzɩ sɩ-tɩŋa sɩkaɣ labʋ. Pʋcɔ nɛ pɩtalɩ mbʋ lɛ, iyele nɛ ɖiwolo pɩ-yɔɔ nɛ ɖɩwɩlɩɣ ɖa-Caa weyi ɛwɛ ɛsɔdaa yɔ ɖɛ-ɛsɩmɩyɛ. Ðɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩla mbʋ ye ɖɩtazɩɣ Bibl taa natʋ tɔm taa camɩyɛ nɛ ɖɩsɩɣnɩ ɛyaa lalaa se pala mbʋ yɔ.