CHI NO BIGA MU MBATSHA: Zwi no biga mu mbatsha zwi nonga ku bola ne ku nyanyayidziwa ha zwi zo khona ku chinya Baibili nenguba, bangwe ba no thama dzikhopi ne ba no shandulila mu ndebo dzingwe ba ka gwisa ku shandula zibiso yayo. Mu zwibaka zwingwe, ba ka gwisa ku thama kuti Baibili i dumane ne zwidiyo zwabo mu na kuti zwidiyo zwabo zwi dumane ne Baibili. Ela njele zwilakidzilo zwingwe:

• Ndawo ye ku namata: Pakati kwe century ye bunna ne ye bubili B.C.E., bakwali be Samaritan Pentateuch ba ka zwilongela matama “mu Aargaareezem. Ngono ipapo u nowo baka chibeso shule kwa Ekezodo 20:17.” Basamariya ba ka be be alakana kuti ba nga thama kuti Hwalo dzi dumane ne ku baka tempele yabo mu “Aargaareezem,” kene mu Dombo le Gerizim.

• Zwidiyo zwe trinity: Ku sathu ku ka be makole a li 300 shule kwe ku widziwa kwe ku kwagwa kwe Baibili, nkwali we Trinity wa ka zhadzisa matama a mu na 1 Johani 5:7 ne matama a noti “kudzimu, Tate, Dama, ne Meya dza ka Yengemala: butatu gwawo chithu chi ngompela.” Ndebo iyeyo ha i zo tongo be po mu nkwalo we kutanga. “Ku dwa mu century ye bu 6 ku yenda mbeli,” se kwa ku leba nchenjedu we zwe Baibili Bruce Metzger, matama iyawa a ka be e “wangwa kwazo kwazo mu dzi manuscripts dze Old Latin ne dze [Latin] Vulgate.”

• Zina gulu: Ba ka linga bushudzi gwe Chijuta i li igo gu no ba lawula, bunji gwe ba no shandulila Baibili mu ndimi dzingwe ba ka tola thambo ye ku dusa zina gulu mu Hwalo. Ba ka misila zina gulu ne mitupo i no nga “Ndzimu” kene “Tetshi,” i li matama a no shingisiwa mu Baibili a sa ka lingisiwa koga ku Mbumbi ngono kakale ku bathu, zwithu zwe namato ye manyepkhwa, na Diabulu dumbu.​—Johani 10:34, 35; 1 Bakorinta 8:5, 6; 2 Bakorinta 4:4. *

SE KWA BAIBILI YA KA DWILILA I LI PO: Gwe kutanga, nenguba bangwe ba no thama dzikhopi dze Baibili ba ka be be lashilila ne ku chebela dumbu, bunji gwe bangwe gwa ka be gu na bukhoni gu pezhugwi ne ku lingisisa zwithu. Pakati kwe century ye bu 6 ne ye bu 10 C.E., Bamasorete ba ka thama dzikhopi dze Hwalo dze Chihebera dza ka pelela dzi no dangwa Masoretic text. Ko legwa ha ba ka bala matama ne dzishanga kuti ku si be ne dziphoso. Pa ba ka be be bilayela kuna dziphoso mu nkwalo nkulu wa ba ka be be shingisa, ba ka be be dzi kwala pa wunde ne matama pa sa ka kwaligwa chingwe. Bamasorete ba ka lamba ku thama chingwe chi nga shandula nkwalo we Baibili. “Ku thama chingwe chi nga i shandula ngwaza,” se kwa ku leba Professor Moshe Goshen-Gottstein, “ya ka be yo wo be i li nlandu u no i pinda yose.”

Che bubili,bukulu koga gwe dzimanuscript ngwenu dzo batsha bachenjedu be zwe Baibili ku bona dziphoso. Ha ti lakidzila, batungamili be budumili mu dzicentury njinji ba ka be be duma kuti Dzibaibili dzabo dze Chilatini dza ka be dzi na mikwalo ye Baibili ye malebeswa. Nenguba, mu na 1 Johani 5:7, ba ka longa matama a si iwo se kwa kwa tongo lakidziwa mu nkwalo iwoyu. Phoso iyeyi ya ka khona pindila mu Ikhuwa chi no diwa kwazo che King James Version! Ngono kwa Kati ku bongwa manuscript dzingwe, ku ka wangwani mu dzili? Bruce Metzger wa ka kwala eti: “Ndimana [ya 1 Johani 5:7] a yipo mu dzimanuscripts dzose dza ntolo (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), kuzhe kwe ye Latin.” Belelo i be kuti, tshambiso dze King James Version dza ka thabulugwa ne Dzibaibili dzingwe dzi ka dusa nkwalo iwoyo u na phoso.

Apa dzimanuscripts wulukugwe dzo lakidza kuti zibiso ye Baibili ya ka be ya ka bakiligwa? Kwa kati kwa wangwa Dead Sea Scrolls ne 1947, bachenjedu ba ka khona fanidzanya nkwalo we Hebrew Masoretic ne wa ka be u li mu mikwalo ye Baibili ya ka be ya ka kwagwa ku pinda makole a li one thousand a ka pinda. Mmwe we ba ka be be kwalathe Dead Sea Scrollswa ka pedza ne kuti nkwalo u ngompela “u no pa busupi gu singa ke gu ka nyanyayidziwa gwe kuti ku yendisiwa kwe nkwalo we Baibili mu makole a no pinda one thousand ne bathami be dzikhopi be Bajuta wa ka be u li mbuyanana kwazo kakale wa ka lingisisiwa zwibuyanana.”

Chester Beatty Library i ku Dublin, Ireland, i na dzipapyri dza ka bigwa dzi no milila ku nga be buka ingwe ne ingwe ye Hwalo dze Bukirisiti dze Chigiriki, ku shanganyila dzimanuscript dze chinga dze century ye bubili C.E.​—ku nga be makole a li 100 koga shule kwe ku widziwa kwe ku kwagwa kwe Baibili. “Nenguba Papyri i na zibiso ptshwa njinji ye nkwalo,” The Anchor Bible Dictionary i no ti, “dzo lakidza ku dzikama ku no chenamisa mu ku yendisa mikwalo ye Baibili mu ku yenda kwe makole.”

BELELO: Mu na kuti dzi shangashanganye nkwalo we Baibili, bunji gwe dzimanuscript dze Baibili ne bulefu gwe makole adzo dza ka thama kuti nkwalo we Baibili u be butuka. “Ha kuna buka ingwe ya ntolo i na chingwe cha ka jalo ha ku zha mu bunji­gwe busupi gwa ntolo gwe nkwalo wayo,” ko leba Sir Frederic ­Kenyon ne kwe Hwalo dze Bukrisiti dze Chigiriki, “kakale ha kuna­nchenjedu u sina kwa a ka lelekela u nga landula kuti nkwalo wa ti nawo ngwenu nde we malebeswa dumbu.” Ha e leba ­ne kwe Hwalo dze Chihebera, nchenjedu William Henry Green wa kati: “Ku nga legwa kwa ka sungunukiwa kuti ha kuna ungwe nshingo wa ntolo wa ka kwagwa ne zila mbuyanana zwingapa.”