1. Inki mambu bambikudulu ya Biblia ke sadisa beto na kuzaba?

INKI mambu ta kumina bansadi ya Yehowa ntama mingi ve? Bambikudulu ya Biblia ke sadisa beto na kubakisa mambu ya nene yina ta kumina beto yonso. Mbikudulu mosi ke tubila mambu yina bantotila zole ya baluyalu ya ngolo ya ntoto ta sala. Disolo yango kele na Daniele kapu 11, yo ke tubila disolo ya bantotila zole yina ke wakanaka ve, ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi. Kitini ya nene ya mbikudulu yai me lunganaka, yo yina beto ke ndima nde kitini yina me bikala ta lungana mpi.

2. Mutindu Kuyantika 3:15; Kusonga 11:7; 12:17 ke monisa yo, nki beto fwete zaba ntangu beto ke longuka mbikudulu ya Daniele?

² Sambu na kubakisa mbikudulu yai ya kele na Daniele kapu 11, beto fwete zaba nde yo ke tubila kaka bamfumu mpi baluyalu yina vandaka ti bupusi ya ngolo na bansadi ya Nzambi. Ata bansadi ya Nzambi kele mingi ve kana beto fwanisa bo ti ntalu ya bantu yina kele na ntoto ya mvimba, bo ke vandaka mbala mingi ti bupusi mingi na mambu ya nene ya ke salamaka na ntoto. Sambu na nki? Sambu lukanu ya ntete-ntete ya Satana ti bantu na yandi kele ya kunwanisa bantu yina ke lemfukilaka Yehowa mpi Yezu. (Tanga Kuyantika 3:15 mpi Kusonga 11:7; 12:17.) Diaka, mbikudulu yina kele na mukanda ya Daniele fwete wakana ti bambikudulu ya nkaka ya kele na Ndinga ya Nzambi. Yo yina, Beto fwete tula mpi dikebi na baverse ya nkaka ya bambikudulu ya Biblia sambu beto bakisa mbikudulu ya Daniele.

3. Inki mambu beto ta longuka na disolo yai mpi na disolo yina ke landa?

 ³ Na disolo yai, beto ta longuka mambu yina kele na Daniele 11:25-39. Beto ta zaba nani vandaka ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi banda na 1870 tii na 1991 mpi beto ta mona sambu na nki yo me fwana nde beto tomisa mutindu na beto ya kubakisa kitini ya mbikudulu yai. Na disolo ya ke landa, beto ta longuka mambu ya kele na Daniele 11:40–12:1 mpi beto ta bakisa mbote mambu yina kitini yai ya mbikudulu ke tubila sambu na nsungi yina yantikaka na 1991 mpi ya ta landa tii na bitumba ya Armagedoni. Sambu na kubakisa mbote masolo yai zole, tala mpi lupangu “Bantotila Zole ya Kele na Kimbeni na Ntangu ya Nsuka.” Ya ntete, beto fwete zaba banani kele bantotila yina mbikudulu yai ke tubila.

4. Inki mambu tatu beto fwete vila ve ntangu beto ke sosa kuzaba ntotila ya nordi mpi ya sudi?

⁴ Batitre “ntotila ya nordi” mpi “ntotila ya sudi” vandaka kutadila ntete bamfumu ya bansi yina vandaka na nordi mpi na sudi ya Izraele. Sambu na nki beto ke tuba mutindu yina? Beto tala mambu yina wanzio yina kwisaka kunatila Daniele nsangu tubaka: “Mono me kwisa kusadisa nge na kubakisa mambu yina ta bwila bantu na nge na kitini ya nsuka ya bilumbu.” (Dan. 10:14) Tii na Pantekoti 33 ya ntangu na beto, dikanda ya Izraele vandaka kaka bantu ya Nzambi. Kansi na nima, Yehowa monisaka pwelele nde balongoki ya Yezu ya kwikama kumaka dikanda na yandi. Yo yina, mambu mingi yina kele na mbikudulu ya Daniele kapu 11 ke tubila ve Izraele ya ntama kansi balongoki ya Kristu. (Bis. 2:1-4; Bar. 9:6-8; Bag. 6:15, 16) Na nsungi ya bantangu, bantotila mingi me lungisaka mukumba ya ntotila ya nordi mpi ya sudi. Ata mpidina bantotila yai yonso kele ti mambu ya nkaka ya kiteso mosi. Ya ntete, bamfumu yai vandaka kupesa bansadi ya Nzambi mpasi to bo yalaka na bisika yina bansadi ya Nzambi vandaka mingi. Ya zole, mambu yina bo vandaka kusadila bansadi ya Nzambi monisaka nde bo ke mengaka Yehowa, Nzambi ya kieleka. Ya tatu, bamfumu yina zole vandaka kunwanina kimfumu.

5. Keti ntotila ya nordi mpi ya sudi vandaka na mvu 100 tii na bamvu 1870 ya ntangu na beto mpi na mwa bamvula yina landaka na nima? Tendula.

⁵ Na ntangu mosi buna na mvu-nkama ya zole ya ntangu na beto, Bakristu ya luvunu yantikaka kukota na dibundu ya kieleka mpi bo yantikaka kulonga malongi ya mimpani yina vandaka kubumba bakieleka ya Ndinga ya Nzambi. Banda na ntangu yina tii na nima ya mvu nkama 19, kimvuka ya bansadi ya kieleka ya Nzambi na ntoto vandaka ve. Bakristu ya luvunu, yina me fwanana ti matiti ya mbi, kumaka mingi mpi yo salaka nde Bakristu ya kieleka kuzabana diaka ve. (Mat. 13:36-43) Sambu na nki yo kele mfunu na kuzaba mambu yai? Yo ke monisa nde mambu ya me tala ntotila ya nordi mpi ya sudi ke tadila ve bantotila to baluyalu yina yalaka banda na mvu 100 ti na bamvu 1870 ya ntangu na beto. Na ntangu yina yo vandaka ve ti kimvuka ya bansadi ya Nzambi ya kieleka, yo yina mpila ya kubangika bo vandaka ve. * Kansi na nsuka ya bamvu 1870, ntotila ya nordi mpi ya sudi monanaka diaka. Inki mutindu beto me zaba yo?

6. Inki ntangu bansadi ya Nzambi monanaka diaka? Tendula.

 ⁶ Banda na 1870, bansadi ya Nzambi yantikaka kuvukana kaka na mvula yina mpangi Charles Taze Russell mpi banduku na yandi kangulaka nzo-nkanda ya kulonguka Biblia. Yandi ti banduku na yandi vandaka binati-nsangu yina Biblia tubaka, yina ‘yidikaka nzila’ na ntwala nde Nzambi kutula Kimfumu ya Mesia. (Mal. 3:1) Na ntangu yina bantu lendaka kumona pwelele bansadi ya Nzambi ya kieleka! Keti na ntangu yina luyalu mosi nwanisaka bansadi ya Nzambi? Bika beto tadila yo.

7. Nani vandaka kibeni ntotila ya sudi na Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba?

⁷ Na bamvu 1870, Angleterre kumaka luyalu ya nene, yo kumaka mpi ti minduku ya ngolo kuluta baluyalu ya nkaka. Biblia fwanisaka kimfumu yai ti kibongo ya fioti yina fwaka bibongo tatu, disongidila France, Espagne mpi Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) Angleterre kumaka ntotila ya sudi mbote-mbote na Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba. Kaka na ntangu yina, États-Unis, kumaka insi ya kuluta ngolo na mambu ya mumbongo yo yina bo salaka kinduku ya ngolo ti Angleterre.

8. Nani kele ntotila ya sudi na bilumbu yai ya nsuka?

⁸ Na Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, Angeleterre ti États-Unis vukanaka sambu na kunwanisa bansi ya nkaka, bo kumaka ngolo. Angleterre vukanaka ti bansi yina vandaka na nsi ya luyalu na yo; yo kumaka luyalu ya ngolo na ntoto ya mvimba. Mutindu Daniele tubilaka yo, ntotila yai kumaka ti “basoda mingi kibeni ya ngolo.” (Dan. 11:25) Na bilumbu yai ya nsuka, ntotila ya sudi kele luyalu ya Anglo-Amerika. * Ebuna nani kele ntotila ya nordi?

9. Inki ntangu ntotila ya nordi basikaka diaka mpi nki mutindu Daniele 11:25 lunganaka?

⁹ Na 1871 ntangu fioti na nima ya ntangu yina mpangi Russel ti banduku na yandi yantikaka kuvukana sambu na kulonguka Biblia, ntotila ya nordi basikaka diaka. Na mvula yina, Otto von Bismarck vukisaka bansi mingi mpi bo salaka insi mosi ya ngolo, insi Allemagne. Ntotila ya Prusse, Wilhelm I, kumaka ntotila ya Allemagne, mpi yandi tulaka Bismarck mfumu ya ntete ya guvernema. * Mwa bamvula na nima, Allemagne kumaka insi ya ngolo yina kumaka kuyala bansi ya Afrika, ya Océan Pacifique mpi kumaka kunwanina kimfumu ti Angleterre. (Tanga Daniele 11:25.) Luyalu ya Allemagne kumaka ti basoda ya ngolo, mpi yo kumaka luyalu ya zole na ntoto ya mvimba yina vandaka ti basoda mpi binwaninu ya bitumba ya masa. Allemagne sadilaka basoda na yandi sambu na kunwanisa bambeni na yandi na Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba.

10. Inki mutindu mbikudulu ya Daniele 11:25b lunganaka?

¹⁰ Daniele tubilaka mpi mambu yina ta kumina luyalu ya Allemagne mpi basoda na yo. Mbikudulu monisaka nde ntotila ya nordi “ta telama ve.” Sambu na nki? “Sambu bo ta sala bakomplo sambu na kunwanisa yandi. Mpi bantu yina ke diaka madia na yandi ya kitoko ta bwisa yandi.” (Dan. 11:25b, 26a) Na bilumbu ya Daniele, bantu yina vandaka kudia ‘madia ya kitoko ya ntotila’ vandaka bantu yina vandaka “kusala kisalu ya ntotila” na nzo ya ntotila. (Dan. 1:5) Mbikudulu vandaka kutubila banani kibeni? Yo vandaka kutubila bamfumu ya nene ya luyalu ya Allemagne, mu mbandu bamfumu ya basoda mpi bantu yina vandaka kupesa ntotila bandongisila, bo salaka nde nsuka-nsuka luyalu ya Allemagne kubwa. * Mbikudulu tubilaka ve kaka kubwa ya luyalu yai kansi yo tubilaka mpi bitumba yina bantu ta nwanisa ntotila ya sudi. Daniele tubaka mambu yai ya ta kumina ntotila ya nordi: “Kansi basoda na yandi, bo ta komba bo, mpi mingi ta bwa, bo me fwa.” (Dan. 11:26b) Na Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, kaka mutindu mbikudulu tubaka, bo ‘kombaka’ basoda ya Allemagne, disongidila basoda na bo mingi ‘bwaka mpi fwaka.’ Bitumba yai fwaka bantu mingi kuluta bitumba yonso yina me salamaka.

11. Inki mambu ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi salaka?

¹¹ Mukanda ya Daniele 11:27, 28 tubilaka mambu yina ta pusa bantu na kunwana Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba. Baverse yai ke monisa nde ntotila ya nordi mpi ya sudi “ta vanda na mesa mosi, bo ke kusana.” Mbikudulu tubaka diaka nde ntotila ya nordi ta kuma ti “bima mingi kibeni.” Mambu yai mpi lunganaka. Allemagne solulaka ti Angleterre nde bo ke tula ngemba na kati ya baluyalu na bo kansi mvita ya 1914 monisaka nde kuwakana yai vandaka ya luvunu. Na bamvula yina yitaka 1914, Allemagne kumaka ti mbongo mingi, bo kumaka insi ya zole na mambu ya mumbongo na ntoto ya mvimba. Na nima, Daniele 11:29 mpi kitini ya ntete ya verse 30 lunganaka, Allemagne nwanaka ti ntotila ya sudi kansi bo belaka bitumba yina.

12. Inki ntotila ya nordi mpi ya sudi salaka na mvita ya ntete ya ntoto ya nvimba?

¹² Banda na 1914 mpi na nima, kimbeni ya bantotila yai zole kumaka ngolo mpi bo kumaka kunwanisa bansadi ya Nzambi. Mu mbandu, na Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, luyalu ya Allemagne mpi ya Angleterre bangikaka bansadi ya Nzambi yina vandaka kubuya kunwana bitumba. Basoda ya États-Unis kangaka bampangi yina vandaka kutwadisa kisalu na beto mpi bo tulaka bo na boloko. Mbangika yai lungisaka mambu ya mbikudulu tubaka na Kusonga 11:7-10.

13. Na nima ya bamvu 1930, na mvita ya zole ya ntoto ya mvimba, nki mambu ntotila ya nordi salaka?

¹³ Na nima, na bamvu 1930 mingi-mingi na mvita ya zole ya ntoto ya mvimba, ntotila ya nordi bangikaka ngolo bansadi ya Nzambi. Ntangu kimvuka ya Nazi kumaka kuyala insi Allemagne, Hitler ti bantu na yandi buyisaka kisalu ya bansadi ya Nzambi. Bo fwaka bansadi ya Yehowa mingi mpi nataka bankaka na bisika yina bo vandaka kusadisa bo bisalu ya ngolo. Daniele tubaka na ntwala mambu yai. Ntotila ya nordi ‘vwezaka kisika ya santu’ mpi ‘katulaka kimenga ya konso ntangu’ mutindu yandi buyisaka bansadi ya Nzambi na kukumisa Nzambi na meso ya bantu. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler tubaka nde yandi ta manisa bansadi ya Nzambi yonso na Allemagne.

14. Nani kumaka ntotila ya nordi na nima ya mvita ya zole ya ntoto ya mvimba? Tendula.

¹⁴ Na nima ya mvita ya zole ya ntoto ya mvimba, union soviétique kumaka kuyala bansi mingi ya Allemagne yina yo botulaka mpi yo kumaka ntotila ya nordi. Kaka mutindu luyalu ya Nazi salaka, union soviétique bangikaka bantu yonso yina vandaka kuwa Nzambi ya kieleka boma mingi kuluta bamfumu ya luyalu.

15. Inki mambu ntotila ya nordi salaka na nsuka ya Mvita ya Zole ya Ntoto ya Mvimba?

¹⁵ Ntangu fioti na nsuka ya Mvita ya Zole ya Ntoto ya Mvimba, ntotila ya mpa ya nordi disongidila, union soviétique mpi bansi yina salaka kinduku ti yandi, yambulaka kubangika bansadi ya Nzambi. Mutindu mbikudulu yina kele na Kusonga 12:15-17 monisaka yo, luyalu ya union soviétique buyisaka kisalu ya kusamuna mpi nataka bansadi ya Yehowa mingi na bansi ya nzenza. Ya kieleka, na bilumbu yai ya nsuka, ntotila ya nordi me luka “masa” mingi, disongidila mbangika sambu na kubuyisa kisalu ya bansadi ya Nzambi kansi yandi me nunga ve. *

16. Inki mutindu luyalu ya union soviétique lungisaka mambu yina kele na Daniele 11:37-39?

¹⁶ Tanga Daniele 11:37-39. Ntotila ya nordi lungisaka mbikudulu yai, yandi ‘vwezaka kibeni Nzambi ya batata na yandi.’ Inki mutindu? Luyalu ya union soviétique bakaka lukanu ya kukatula mabundu yonso sambu na kukatula kiyeka yina mabundu ke vandaka na yo na zulu ya bantu. Sambu na kulungisa lukanu yai, na 1918 luyalu ya union soviétique salaka mambu yina pusaka banzo-nkanda na kuyantika kulonga malongi yina ke pusa bantu na kukwikila ve na Nzambi. Inki mutindu ntotila ya nordi ‘pesaka nkembo na nzambi ya banzo ya ngolo’? Union soviétique basisaka mbongo mingi sambu yo kuma ti basoda ya ngolo mpi bo salaka minduki mingi ya ngolo sambu luyalu na bo kukuma luyalu ya ngolo. Ntotila ya nordi mpi ntotila ya sudi kumaka ti minduki mingi ya ngolo yina fwaka bantu mingi.

17. “Kima ya nzanzi yina ke nataka lufwa” kele nki?

¹⁷ Ntotila ya nordi pesaka ntotila ya sudi maboko na kulungisa kima mosi yina yandi kanaka, ‘Bo tulaka kima ya nzanzi yina ke nataka lufwa.’ (Dan. 11:31) “Kima ya nzanzi” kele Nations-Unies.

18. Sambu na nki Biblia ke bingaka Nations-Unies “kima ya nzanzi”?

¹⁸ Biblia ke bingaka Organisation des Nations unies “kima ya nzanzi” sambu yo ke bulaka ntulu nde yo lenda tula ngemba na ntoto, diambu yina Kimfumu ya Nzambi mpamba lenda sala. Biblia ke tuba diaka nde kima ya nzanzi “ke nataka lufwa” sambu Nations-Unies ta fwa mabundu yonso ya luvunu. Tala lupangu “Bantotila Zole ya Kele na Kimbeni na Ntangu ya Nsuka.”

19-20. (a) Sambu na nki beto fwete zaba mambu yai? (b) Inki ngiufula beto ta tadila na disolo yina ke landa?

¹⁹ Beto fwete zaba mambu yai sambu yo ke monisa nde banda na 1870 tii na 1991, mbikudulu ya Daniele ya ntotila ya nordi mpi ya sudi lunganaka. Yo yina, beto ke ndima nde kitini ya mbikudulu yina me bikala ta lungana.

²⁰ Na 1991, luyalu ya union soviétique sukaka. Ebuna nani kele ntotila ya nordi bubu yai? Disolo ya ke landa ta pesa mvutu na ngiufula yai.