KANA nge ke kudiyangisa to ke wa boma sambu na mambu mingi ya mbi yina nge ke waka, zaba nde nge kele ve nge mosi. Na mvula 2014, sambu na mambu mingi ya mbi yina bo ke pesaka na bansangu, Barack Obama yina vandaka prezida ya États-Unis tubaka nde bantu mingi ke tubaka nde “nsi-ntoto ke na kubeba mpi nde ata muntu mosi ve lenda yidika yo.”

Kansi na nima ya kutuba mambu yai, yandi tubilaka mitindu ya mbote ya kuyidika mambu mingi ya nsi-ntoto. Yandi bingaka bangidika yina baluyalu ya nkaka bakaka sambu na kuyidika nsi-ntoto nde yo kele “bansangu ya mbote” mpi yandi tubaka nde yandi vandaka “kibeni ti kivuvu” mpi nde yandi “ndimaka mpenza dibanza yango.” Yandi zolaka kutuba nde bantu lenda yidika nsi-ntoto mpi kusala nde kisumbula ya nsi-ntoto ya mvimba kusalama ve, kana bikesa yina bo ke sala kele ti bangindu ya mbote.

Bantu mingi ke ndimaka dibanza na yandi. Mu mbandu, bantu ya nkaka ke tulaka ntima na siansi yina ke monisaka kuyela ya teknolozi yina ke tubilaka kubonga ya nsi-ntoto. Muntu mosi ya mayele na mambu ya teknolozi tubaka nde na mvula 2030, “teknolozi na beto ta kuma ngolo kuluta mbala 1000 mpi nde na mvula 2045, yo ta kuma ngolo kuluta mbala milio mosi.” Yandi yikaka nde: “Beto ke na kusala mbote kibeni. Ata bampasi ya beto ke kutanaka ti yo kele mingi, beto ke vandaka ti ngolo ya kuyidika yo na ntwala nde yo salama.”

Inki mambu ke bebisa kibeni nsi-ntoto? Keti beto me finama kibeni na kisumbula ya nene ya nsi-ntoto ya mvimba? Ata bantu ya nkaka ya siansi mpi ya politiki ke pesaka bansangu yina ke pesaka kivuvu, bantu mingi ke kudiyangisaka kaka sambu na bilumbu ke kwisa. Sambu na nki?

MINDUKI YA KE FWAKA BANTU MINGI NA MBALA MOSI. Ata bantu ya Nations-Unies mpi bimvuka ya nkaka ke salaka bikesa mingi, bo me kukaka ve kumanisa minduki ya nikleyere. Kansi bamfumu ya nkaka yina ke telaminaka mambu yai, ke vwezaka bansiku yina ke tadilaka mambu ya minduki. Bansi yina ke salaka minduki ya nikleyere ke na kuyidika diaka babombe na bo ya ntama mpi ke sala diaka minduki ya nkaka ya kele kigonsa mingi sambu na luzingu ya bantu. Bansi yina vandaka ntete ve kusala minduki ya nikleyere me kuma ntangu yai kusala minduki yango sambu na kufwa bantu mingi na mbala mosi.

Sambu bansi ke yilama mpenza na kunwana bitumba ya ngolo kibeni ya nikleyere, ntoto ke kuma na kigonsa kibeni ata na bantangu ya “ngemba.” Mukanda mosi (Bulletin of the Atomic Scientists) ke tuba nde: “Minduki ya nkaka yina ke fwaka bantu ata bo ke sadila yo ve, ke yangisaka mingi kibeni.”

 MAVIMPI NA BETO KELE NA KIGONSA. Siansi lenda kuka ve kuyidika mavimpi na beto. Kumata ya tansio, nene ya mingi, kubeba ya mupepe, mpi kusadila bima ya ke lawusaka na mutindu ya mbi—bima yai yonso ke nataka bamaladi mpi yo kele kigonsa sambu na mavimpi na beto. Bamaladi yina ke sambukilaka ve, ke landa kufwisa bantu mingi, mu mbandu kansere, maladi ya ntima mpi diabete. Bamaladi mingi ke landa kaka na kuyikama, mu mbandu maladi ya ntu. Diaka bamvula me katuka kuluta, bamaladi yina kele kigonsa kibeni, mu mbandu maladi ya Ebola mpi ya Zika (maladi yina ke katukaka na mbembele yina bo ke bingaka Aedes), fwisaka bantu mingi. Na bunkufi: Bantu lenda kuka ve kukatula maladi mpi yo ke monana nde kivuvu ya kumanisa yo kele ve.

BANTU KE BEBISA NTOTO. Ba izine ke landa kubebisa mupepe ya ntoto. Konso mvula bantu mingi ke fwa sambu bo ke pema mupepe ya mbi.

Bimvuka ya bantu mpi baluyalu ke landa kulosa masa ya mvindu, bankisi mpi bima ya kubeba ya bilanga, mpi bima ya nkaka ya kele kigonsa na banzadi-mungwa. Mukanda mosi (Encyclopedia of Marine Science) ke tuba nde: “Bima yai kele kigonsa sambu na bambisi mpi banti yina ke zingaka na masa mpi sambu na bantu yina ke diaka bambisi yina ke zingaka na masa.”

Diaka, beto me konda masa ya mbote ya kunwa. Robin McKie, muntu mosi ya siansi na Grande-Bretagne, ke tuba nde: “Nsi-ntoto kele diaka ve ti masa ya mbote, mambu yai kele na bisika yonso ya ntoto.” Bantu ya politiki ke tuba nde bantu bo mosi kele na kisina ya kukonda masa ya mbote mpi yo kele kigonsa ya nene.

BIGONSA YA BANGOLO YA LUGANGU. Mipepe ya ngolo, kunikana ya ntoto, kupasuka ya ntoto, mpi bangolo ya nkaka ya ke bebisaka ntoto. Bangolo yai ya lugangu ke fwa mpi ke yangisa bantu mingi kibeni. Nsosa mosi yina bo salaka na NASA (Administration nationale de l’aéronautique et de l’espace des États-Unis) ke tubila “mipepe ya ngolo, bansungi ya musibu, mpi ya bantangu ya ngolo.” Keti bangolo ya lugangu ta fwa kibeni bantu?

Ntembe kele ve nde nge lenda yindula mambu ya nkaka ya kele kigonsa na luzingu na beto. Ata mpidina, Kana nge ke tadila mambu ya mbi yonso ya ke salama bubu yai, nge ta zwa ve bamvutu ya mbote sambu na bilumbu ke kwisa. Bantu ya nkaka lenda yindula mutindu yai ntangu bo ke widikila bantu ya politiki mpi ya siansi. Mutindu beto monaka yo na disolo me luta, bantu mingi me zwaka bamvutu ya mbote na yina me tala mambu ya ke salama na nsi-ntoto mpi yina ta salama na bilumbu ke kwisa. Na wapi beto lenda zwa bamvutu ya mutindu yai?