Keti Bunkete Ke na Mfunu?

BANTU ketendulaka bunkete na mitindu mingi. Mu mbandu, ntangu mama kelomba mwana na yandi ya fyoti na kuyobisa maboko ti luse na yandi, mwana lenda yindula nde kulutisa misapi na nsi ya masa yina kebasika na pompi mpi kupodisa bikobo na yandi na masa melunga. Kansi, yo mefwana ve sambu na Mama. Ebuna yandi menata mwana na kisika masa kele mpi meyobisa yandi maboko ti luse mbotembote ti savo, ata mwana yango kebuya na ngolo yonso!

Ya kyeleka, minsiku ya bunkete kevandaka ve kiteso mosi na ntoto ya mvimba, mpi bantu keyelaka ti mabanza ya mitindu mingi sambu na yina metala bunkete. Na ntangu ya ntama, bansi mingi kuvandaka ti banzo-nkanda ya bunkete mpi ya kuyidika mbote yina vandaka kusadisa bana ya nzo-nkanda na kutomisa bikalulu na bo ya bunkete. Bubu yai, bibansala mingi ya banzo-nkanda mefulukaka ti mvindu yina kesalaka nde yo mekumaka kumonana bonso fulu, olie yo vanda kisika ya kusadila bansaka to ya kulonguka. Dyaka, inki beto lenda tuba sambu na banzo-nkanda yo mosi? Darren, longi ya nzo-nkanda mosi ya nene ya Australie kutubaka nde: “ Bubu yai beto kemonaka mvindu na nzo-nkanda bonso kima ya mbote.” Sambu na bana ya nzo-nkanda yankaka kana nge zabisa bo nde “Lokuta mvindu” to “Komba nzo-nkanda” bo kemonaka yo bonso ndola. Bo keyindulaka mutindu yina sambu ndola ya balongi mingi kepesaka bana ya nzo-nkanda kevandaka ya kutula bunkete.

Nkutu, bambuta mingi kepesaka ve ntangu yonso bambandu ya mbote ya bunkete, yo vanda na luzingu na bo ya konso kilumbu to na bisalu. Mu mbandu, bantu kebikaka mvindu na bisika yina bo mesalaka sambu na bantu yonso. Ba izine mingi kebebisaka mupepe ti bisika ya bantu kevandaka. Ata mpidina, mvindu kekatukaka ve na ba izine to na bakompani, kansi yo kekatukaka na bantu. Ata bwimi lenda vanda kikuma ya ntete ya kepusaka bantu na kutula mvindu ya kenataka maladi mingi, mvindu ya mingi kekatukaka mpi na bikalulu ya mvindu yina muntu na muntu kevandaka na yo. Direktere zenerale mosi ya ntama ya Commonwealth ya Australie kundimaka mpi dibanza yai, yandi tubaka nde: “Mambu yonso ya ketadila mavimpi ya bantu kelandaka kaka mutindu konso muntu ketadilaka bunkete.”

Kansi, bantu yankaka kemonaka nde bunkete kele dyambu ya metala kaka muntu yandi mosi mpi nde muntu yankaka lenda monina yo mpasi ve. Keti ya kyeleka yo kele mutindu yina?

Bunkete kevandaka mfunu mingi sambu na yina metala madya na beto, yo vanda na ntangu beto kesumbaka yo na zandu, ya beto kedyaka na restora, to ntangu beto kedyaka na nzo ya nduku mosi. Yo kelombaka nde bantu ya kelamba madya to bayina kebongisaka bima ya beto kedyaka kuzitisa munsiku ya kuzanguka ya bunkete. Maboko ya mvindu, yo  vanda ya bo to ya beto, lenda nata maladi ya mitindu mingi. Inki beto lenda tuba sambu na balupitalu, bisika ya beto keyindula nde yo fwete vanda bunkete mingi kuluta bisika yankaka? Zulunalu mosi ya minganga (The New England Journal of Medicine) kutubaka nde maladi ya bambefo yina kekwendaka na lupitalu kekumaka ti mikrobe mingi ya kelombaka kubasisa konso mvula bamilio kumi ya badolare na kusansa yo sambu badoktere ti minganga yina kesimbaka bo kevandaka ti maboko ya mvindu. Beto kele na nswa ya kumonisa nde beto kezola ve nde muntu mosi kutula mavimpi na beto na kigonsa sambu na bikalulu na yandi ya kukonda bunkete.

Dyambu yankaka ya kepesaka mpasi na ntima kele kumona muntu kebebisa masa ya beto fwete sadila na luzolo yonso to na kidiba. Dyaka, keti muntu yina ketambula makulu-ngulu na bisika yina yandi lenda nyata bantunga ya bo melosaka na bantu kekuditobulaka bima yina kelausaka to na bantu yankaka lenda yindula nde yandi kele na lutaninu? Mbala yankaka ngyufula ya kuluta mfunu ya bantu lenda kudiyula yo yai: Keti beto kevandaka bunkete na nzo na beto?

Na mukanda na yandi, (Chasing Dirt) , Suellen Hoy kuyulaka nde: “Keti beto kele na bunkete mutindu beto vandaka na yo ntete?” Yandi pesaka mvutu nde: “Ziku ve.” Nkento yai ketuba nde kikuma ya ntete kele nde bikalulu ya bantu mebalukaka. Sambu bantu kelutisaka dyaka ve ntangu mingi na banzo na bo, bo mekumaka kaka kufuta bantu yankaka mbongo sambu na kutudila bo bunkete. Bantu kevandaka dyaka ve na susi ya kutula bunkete na bisika ya bo kezingaka. Bakala mosi kutubaka nde, “Mono keyobisaka nitu na mono, kansi kinkoso ve. Ata nzo na mono kele mvindu, mono kele bunkete na nitu.”

Kansi, bunkete ketendula mambu mingi, yo ketadila ve kaka mambu yina kemonanaka na nganda. Yo kele kikalulu mosi ya mfunu kibeni ya kesimba luzingu ya mbote ya bantu. Yo kele mpi mutindu ya kusadila mabanza mpi ntima na beto yina kesimbaka bikalulu mpi lusambu na beto. Bika beto tala nki mutindu yo kesalamaka.