1, 2. Inki sadisaka Bambangi ya Yehowa 230 na kuguluka na nzietelo ya lufwa na nsuka ya Mvita ya Zole ya Ntoto ya Mvimba?

NTANGU luyalu ya Nazi bwaka na nsuka ya Mvita ya Zole ya Ntoto ya Mvimba, bo pesaka ntuma ya kufwa mafunda ya bantu yina vandaka na bakan ya konsatrasio. Bo basisaka bantu ya boloko yina vandaka na kan ya Sachsenhausen sambu na kukwenda na mabungu, kisika bo ta kotisa bo na bamaswa yina ta dinda na nzadi. Yo vandaka mosi ya mambu ya mpasi yina zabanaka na nima na zina ya nzietelo ya lufwa.

² Bo lombaka bantu 33 000 yina vandaka na boloko na Sachsenhausen na kutambula bakilometre 250 tii na Lübeck, mbanza mosi ya Allemagne ya kuvandaka ti dibungu. Na kati na bo kuvandaka ti Bambangi ya Yehowa 230 yina katukaka na bansi sambanu; basoda songaka bo na kutambula kumosi ti bantu ya nkaka ya boloko. Bantu yonso ya boloko lembaka sambu na nzala mpi maladi. Kansi, bampangi yonso gulukaka na nzietelo yina. Inki sadisaka bo? Mosi na kati na bo tubaka nde: “Ntangu yonso beto vandaka kupesana kikesa mpi kulanda kutambula.” Zola yina bo vandaka kumonisilana mpi “ngolo yina me luta ngolo ya bantu” ya kukatukaka na Nzambi, sadisaka bo na kuguluka na mpasi yina.​—2 Bak. 4:7.

3. Sambu na nki beto ke vandaka na mfunu ya kupesana kikesa?

³ Bubu yai, beto ke sala ve nzietelo ya lufwa bonso bo, kansi beto ke kutana ti bampasi mingi. Na nima ya kutulama ya Kimfumu ya Nzambi na 1914, bo kulaka Satana na zulu mpi losaka yandi na nziunga ya ntoto, mpi yandi kele “ti makasi mingi, sambu yandi me zaba nde yandi kele ti ntangu fioti.” (Kus. 12:7-9, 12) Mutindu ngidika yai ke finama na Armagedoni, Satana ke sadila bampasi sambu na kulembisa beto na kimpeve. Katula yo, beto ke kutana ti bampasi ya luzingu ya konso kilumbu. (Yobi 14:1; Lo. 2:23) Bantangu ya nkaka, kana bampasi me kuma mingi yo lenda lembisa beto mpi kusala nde ngolo ya kinsuni to ya kimpeve yina beto lenda vandaka ti yo, lenda fwana  ve sambu na kusadisa beto na kununga kulemba nitu. Beto tadila mbandu ya mpangi-bakala mosi yina na nsungi ya bamvula mingi, sadisaka bampangi mingi na kimpeve. Ntangu yandi kumaka mununu, yandi ti nkento na yandi belaka mpi yandi yantikaka kulemba nitu. Bonso mpangi-bakala yina, beto yonso ke vandaka na mfunu ya “ngolo yina me luta ngolo ya bantu,” yina Yehowa ke pesaka mpi kikesa yina beto ke pesanaka.

4. Sambu na kupesa bankaka kikesa, inki ndongisila Polo pesaka ya beto fwete sadila?

⁴ Sambu na kupesa bankaka kikesa, beto fwete sadila ndongisila yina ntumwa Polo pesaka Bakristu ya Ebreo. Yandi tubaka nde: “Bika beto tulana dikebi sambu beto pesana kikesa ya kumonisa zola mpi ya kusala bisalu ya mbote, mpi beto yambula ve kuvukana na balukutakanu na beto, mutindu bantu ya nkaka kele ti kikalulu ya kusala, kansi beto pesana kikesa, mpi beno sala yo mingi kuluta sambu beno ke mona kilumbu ke finama.” (Baeb. 10:24, 25) Inki mutindu beto lenda sadila ndongisila yai ya mfunu?

5. ‘Kutulana dikebi’ ke tendula inki, mpi inki bikesa beto fwete sala sambu na kusala yo?

⁵ ‘Kutulana dikebi’ ke tendula “kutula dikebi na bampusa ya bankaka mpi kuyindula bo.” Keti beto ta tula mpenza dikebi na bampusa ya bankaka kana beto ke suka kaka na kupesa bo mbote ya nswalu-nswalu na Nzo ya Kimfumu to ke solula ti bo kaka mambu ya kukonda mfunu? Ata fioti ve! Ya kieleka, beto fwete ‘talaka kaka mambu na beto mosi’ mpi kukeba na “kudikotisaka na mambu ya bantu ya nkaka.” (1 Bate. 4:11; Tim. 5:13) Ata mpidina, sambu na kupesa bampangi na beto kikesa, beto fwete sosa kuzaba bo mbote-mbote​—mambu ya luzingu na bo, bikalulu na bo, kimpeve na bo, kikesa na bo, mpi kulemba na bo. Bo fwete mona nde beto kele banduku na bo mpi beto ke zolaka bo. Yo ke lomba nde beto lutisa ntangu ti bo—​kaka ve na ntangu bo ke kutana ti bampasi mpi me lemba nitu kansi ata na bantangu ya nkaka.​—Bar. 12:13.

6. Inki ta sadisa nkuluntu na ‘kutula dikebi’ na bampangi yina kele na nsi ya lutwadisu na yandi?

⁶ Biblia ke siamisa bankuluntu ya dibundu na ‘kugungula kibuka ya Nzambi yina bo me pesaka bo,’ mpi kusala yo na luzolo mpi na kiese yonso. (1 Pie. 5:1-3) Inki mutindu bankuluntu lenda lungisa mbote-mbote kisalu ya kugungula kana bo zaba ve mameme yina kele na nsi ya lutwadisu na bo? (Tanga Bingana 27:23.) Kana bankuluntu kele ti ntangu ya kusolula ti bampangi Bakristu mpi ke sepela kulutisa ntangu ti bo, yo ta vanda mpasi ve sambu nde mameme kulomba bo lusadisu ntangu bo kele na mfunu na yo. Diaka, bampangi ya babakala mpi ya bankento ta vanda ve ti keti-keti sambu na kumonisa mawi mpi susi na bo ya kieleka, mpidina yo ta sadisa bankuluntu na ‘kutula dikebi’ na bampangi yina kele na nsi ya lutwadisu na bo mpi kupesa lusadisu ya me fwana.

7. Inki mutindu beto lenda tadila ‘kutuba mambu ya kisakasaka’ ya bantu yina me lemba nitu?

⁷ Ntangu yandi sonikilaka Bakristu ya Tesalonika, Polo tubaka nde: “Beno sadisa bantu ya kele ngolo ve.” (Tanga 1 Batesalonika 5:14.) Na bangogo ya nkaka, “bantu ya kele na mawa” ke vandaka ngolo ve mutindu mosi ti bampangi yina me lemba nitu. Bingana 24:10 ke tuba nde: ‘Keti nge me lemba nitu na ntangu ya mpasi? Ngolo na nge ta vanda fioti.’ Muntu yina me lemba nitu lenda “tuba mambu ya kisakasaka.” (Yobi 6:2, 3) Sambu na ‘kutula dikebi’ na bantu ya mutindu yina, beto fwete vila ve nde mambu yina bo ke tuba lenda monisa mpenza ve mambu yina kele na ntima na bo. Rachelle, yina mama na yandi niokwamaka ngolo na mabanza, bakisaka diambu yai na mambu yina kuminaka yandi. Yandi ke tuba nde: “Mbala mingi mama vandaka kutuba mambu ya mbi kibeni. Na bantangu yina yonso, mono vandaka kusala yonso sambu na kuyibuka kimuntu ya kieleka ya mama​—muntu yina ke zolaka bantu, ya mbote mpi ya ke kabaka. Mono me zaba nde bantu yina ke niokwama na mabanza ke tubaka mambu mingi yina ke katukaka mpenza ve na ntima na bo. Diambu ya kuluta mbi kele kuvutudila bo mbela na bangogo to na bisalu.” Bingana 19:11 ke tuba nde: ‘Mayele ya muntu ke kitisaka kibeni  makasi na yandi, mpi yo kele lukumu sambu na yandi na kuvila mbi yina bo me sala yandi.’

8. Beto fwete ‘songa’ zola na beto mingi-mingi na banani, mpi sambu na nki?

⁸ Inki mutindu beto lenda ‘tula dikebi’ na mpangi yina me lemba nitu sambu yandi ke wa nsoni mpi me konda kivuvu sambu na masumu na yandi ya ntama, ata nkutu yandi me salaka bitambi sambu na kusungika mambu? Sambu na nsumuki mosi ya Korinto yina balulaka ntima, Polo sonikaka nde: “Beno fwete lolula yandi na luzolo yonso mpi kulembika yandi, sambu na mutindu mosi buna mawa ya kuluta ndilu kununga ve muntu ya mutindu yina. Yo yina, mono ke siamisa beno na kusonga yandi nde beno ke zolaka yandi.” (2 Bak. 2:7, 8) Na kutadila diksionere mosi, ngogo ya bo ke balulaka na “kusonga” ke tendula “kumonisa” to “kundimisa.” Beto lenda yindula ve nde mpangi yina ta bakisa nde beto ke zolaka yandi mpi ke tudilaka yandi dikebi. Yandi fwete mona yo na nkadilu mpi na bangogo na beto.

9. ‘Kupesana kikesa ya kumonisa zola mpi ya kusala bisalu ya mbote’ ke tendula inki?

⁹ Polo sonikaka nde: “Bika beto tulana dikebi sambu beto pesana kikesa ya kumonisa zola mpi ya kusala bisalu ya mbote.” Beto fwete siamisa bampangi na beto Bakristu sambu na kupusa bo na kumonisa zola mpi kusala bisalu ya mbote. Kana tiya ke zola kufwa, yo lenda lomba nde beto yika bankuni mpi kupupula yo. (2 Tim. 1:6) Mutindu mosi, beto lenda siamisa bampangi na beto na kumonisa zola na bo sambu na Nzambi mpi bamfinangani. Kusikisa bankaka na masonga yonso kele mfunu sambu na kusiamisa bo na kusala bisalu ya mbote.

10, 11. (a) Nani na kati na beto ke vandaka na mfunu nde bo sikisa yandi? (b) Pesa mbandu ya ke monisa mutindu kusikisa lenda sadisa ‘muntu yina ke kwenda na nzila ya mbi’?

¹⁰ Beto yonso ke vandaka na mfunu nde bo sikisa beto, ata beto me lemba nitu to ve. Nkuluntu mosi sonikaka nde: “Ata kilumbu mosi ve tata na mono zabisaka mono nde mono me sala diambu mosi mbote. Yo yina, mono yelaka ti dibanza ya kumona nde mono kele ve mfunu. . . . Ata ntangu yai mono me lungisa bamvula 50, mono ke sepelaka mingi ntangu banduku na mono ke zabisaka mono nde mono ke lungisa mbote-mbote mukumba na mono ya nkuluntu. . . . Luzingu na mono me longaka mono mfunu ya kupesa bankaka kikesa, mpi ntangu yonso mono ke sosaka mabaku ya kusikisa bankaka.” Kusikisa lenda  siamisa muntu yonso​—yo vanda bapasudi-nzila, minunu, mpi bantu yina me lemba nitu.​—Bar. 12:10.

¹¹ Ntangu ‘bantu yina kele ya kuyela na kimpeve ke sosa na kusungika muntu yina ke kwenda na nzila ya mbi,’ kupesa nsumuki yina bandongisila na zola mpi kusikisa yandi na masonga yonso lenda siamisa yandi na kuvutukila bisalu ya mbote. (Bag. 6:1) Yo kuminaka mpangi-nkento mosi na zina ya Miriam. Yandi sonikaka nde: “Mono lutisaka nsungi mosi ya mpasi ntangu bo basisaka banduku na mono mingi na dibundu, mpi na ntangu yango, tata na mono belaka maladi ya butomfu. Mono niokwamaka ngolo na mabanza. Sambu na kununga mpasi yina, mono yantikaka kubasika ti mwana-bakala mosi yina vandaka ve Mukristu.” Yo pusaka yandi na kudiwa nde Yehowa lendaka diaka ve kuzola yandi, mpi yandi bakaka lukanu ya kuyambula kieleka. Ntangu nkuluntu mosi yibusaka yandi kisalu na yandi ya ntama ya kwikama, yo pesaka yandi kikesa. Yandi pesaka bankuluntu dibaku ya kundimisa yandi nde Yehowa ke zolaka yandi. Yandi mpi vutukilaka kuzola Yehowa. Yandi zengaka bangwisana na yandi ti mwana-bakala yina mpi yandi landaka kusadila Yehowa.

12. Inki lenda salama kana beto ke fwanisa bampangi na beto ti bankaka, ke vwenza bo, to ke pusa bo na kudiwa nde bo me nata makambu?

¹² Beto fwete keba ntangu beto ke sosa kupesa kikesa na mpangi na beto sambu yandi landa kusadila Yehowa na kikesa yonso. Beto fwete pesa yandi ve nsoni na kufwanisaka yandi ti bankaka, na kuvwenzaka yandi sambu yandi me landa ve minsiku na beto, to na kupusaka yandi na kudiwa bonso nde yandi me nata makambu sambu yandi ke sala mingi ve na kisalu ya Nzambi. Mambu yai yonso lenda sadisa yandi na kusala mingi, kansi yo ta zinga mingi ve. Kansi, mutindu ya mbote ya kupesa mpangi kikesa mpi ya lenda zinga mingi kele, kusikisa yandi mpi kuyibusa yandi zola na yandi sambu na Nzambi.​—Tanga Bafilipi 2:1-4.

13. Kupesa bankaka kikesa ke tendula inki? (Tala kifwanisu yina kele na luyantiku ya disolo.)

¹³ Na nsuka, Polo tubaka nde beto fwete ‘pesana kikesa, mpi kusala yo mingi kuluta sambu beto ke mona kilumbu ke finama.’ Kupesa bankaka kikesa ke tendula kusiamisa bo na kulanda kukwenda na ntwala na kisalu ya Nzambi. Kupesana kaka kikesa ya zola mpi ya kusala bisalu ya mbote lenda fwanana ti kupupula tiya yina ke zola kufwa; mpi kupesa bankaka kikesa lenda fwanana ti kuyika petrole na tiya sambu yo landa kupela to yo kuma ngolo. Kupesa bankaka kikesa ke lombaka kulembika mpi kukumisa ngolo bantu yina me lemba. Ntangu beto me zwa dibaku ya kupesa kikesa na bantu yina me lemba, beto fwete tuba na zola mpi na mawete yonso. (Bing. 12:18) Diaka, beto fwete “wa nswalu,” mpi “kunwanina ve na kutuba.” (Yak. 1:19) Kana beto ke widikila mpangi mpi ke kuditula na kisika na yandi, beto lenda zaba mambu yina ke lembisa yandi mpi kutuba diambu mosi yina ta sadisa yandi.

14. Inki mutindu mpangi-bakala mosi yina lembaka nitu bakaka lusadisu?

¹⁴ Beto tadila mutindu nkuluntu mosi ya mawete vandaka ti makuki ya kusadisa mpangi-bakala mosi yina vandaka diaka ve  kusamuna na nsungi ya bamvula mingi. Ntangu nkuluntu vandaka kuwidikila yandi, yandi bakisaka pwelele nde mpangi yina vandaka kaka kuzola Yehowa. Yandi vandaka kulonguka ti kikesa banimero yonso ya Nzozulu ya Nkengi, mpi yandi vandaka kusala yonso sambu na kukwenda mbala na mbala na balukutakanu. Kansi, mambu yina bampangi ya nkaka na dibundu salaka lembisaka yandi mpi pesaka yandi makasi. Nkuluntu widikilaka yandi na dikebi kukonda kusambisa yandi mpi monisaka yandi nde bo vandaka kaka kuzola yandi. Malembe-malembe, mpangi yina bakisaka nde yandi bikaka mambu ya mbi ya ntama, na kukanga yandi nzila ya kusadila Nzambi yina yandi vandaka kuzola. Nkuluntu lombaka mpangi yina na kubasika ti yandi na kisalu ya kusamuna. Ti lusadisu ya nkuluntu, mpangi yina vutukilaka kisalu ya kusamuna mpi nsuka-nsuka lungisaka malombo sambu na kusala diaka bonso nkuluntu.

15. Inki beto lenda longuka na mutindu Yehowa ke pesaka kikesa na bantu yina me lemba nitu?

¹⁵ Muntu yina me lemba nitu lenda wa ve mbote mbala mosi to kundima lusadisu yina beto ke pesa yandi. Yo lenda lomba nde beto landa kusadisa yandi. Polo tubaka nde: “Beno landa kusimba bantu ya kele ngolo ve, beno kanga ntima na bantu yonso.” (1 Bate. 5:14, An American Translation) Na kisika ya kuyambula mbala mosi bantu yina kele ngolo ve, beto fwete “landa kusimba” bo, na mutindu ya kifwani, mpi kulanda kusadisa bo. Na ntangu ya ntama, Yehowa monisaka ntima-nda na bansadi na yandi yina bantangu ya nkaka, lembaka nitu. Mu mbandu, Nzambi monisilaka Elia mawete mpi tadilaka mawi na yandi. Yehowa pesaka profete Elia, yonso yina yandi vandaka na yo mfunu sambu na kulanda kusala kisalu na yandi. (1 Bant. 19:1-18) Sambu Davidi balulaka ntima na masonga yonso, Yehowa lolulaka yandi na mawete yonso. (Nk. 51:9, 19) Nzambi sadisaka nsoniki ya Nkunga 73, yina vandaka pene-pene ya kuyambula kusadila yandi. (Nk. 73:13, 16, 17) Yehowa ke wilaka beto mawa mpi ke monisilaka beto ntima-mbote, mingi-mingi ntangu beto ke lembaka nitu. (Kub. 34:6) “Konso kilumbu na suka yandi ke songaka beto” mawa na yandi mpi yo “ke landaka tii kuna.” (Mawa 3:22, 23) Yehowa ke zola nde beto landa mbandu na yandi mpi kusadila bantu yina ke niokwama na mabanza mambu ti mawete.

16, 17. Sambu nsuka ya ngidika yai ke finama, inki fwete vanda lukanu na beto mpi sambu na nki?

¹⁶ Na kati ya bantu ya boloko 33 000 yina basikaka na kan ya konsatrasio ya Sachsenhausen, mafunda ya bantu fwaka. Kansi, Bambangi ya Yehowa yonso 230 ya kuvandaka na kan yina gulukaka. Kikesa mpi lusadisu yina bo vandaka kupesana sadisaka bo mingi, mpi yo kumisaka nzietelo yina ya lufwa nzietelo ya luguluku.

¹⁷ Bubu yai, beto ke tambula na ‘nzila yina ke nataka na luzingu.’ (Mat. 7:14) Kubika fioti, bansambidi yonso ya Yehowa ta kota na nsi-ntoto ya mpa ya lunungu. (2 Pie. 3:13) Bika nde, lukanu na beto kuvanda ya kusadisana ntangu beto ke tambula na nzila yina ke nata na luzingu ya mvula na mvula.