1. Inki bampasi Bakristu ya bilumbu na beto kutanaka ti yo?

NA NSUKA ya mvu-nkama ya 19 mpi na luyantiku ya mvu-nkama ya 20, Balongoki ya Biblia * kutanaka ti mambu mingi ya mpasi. Bonso Bakristu ya mvu-nkama ya ntete, bo samunaka nsangu yina bantu mingi vandaka kuzola ve. Bo vandaka bantu fioti, mpi bantu mingi vandaka kutadila bo bonso bantu ya me longukaka mingi ve. Yo lombaka mpi nde bo nunga “makasi mingi” ya Satana Diabulu. (Kus. 12:12) Diaka, bo vandaka kusamuna na “bilumbu ya nsuka,” nsungi mosi ya “mpasi mpi ya nku.”—2 Tim. 3:1.

2. Inki Yehowa me salaka sambu kisalu ya kusamuna kukwenda na ntwala na bilumbu na beto?

² Ata mpidina, lukanu ya Yehowa kele nde bubu yai bansadi na yandi kusamuna nsangu ya mbote na kiteso ya mingi mpi ata kima mosi ve lenda telamina lukanu na yandi yina. Kaka mutindu Yehowa basisaka bantu ya Izraele na kimpika na Babilone, yandi me katulaka bansadi na yandi ya bilumbu na beto na kimpika ya ‘Babilone ya Nene,’ kimvuka ya mabundu ya luvunu ya nsi-ntoto ya mvimba. (Kus. 18:1-4) Yandi ke longaka beto sambu na mambote na beto, yandi me sakumunaka beto na mutindu yandi me pesaka  beto ngemba mpi me sadisaka beto na kuzabisa nsangu ya mbote na bantu ya nkaka. (Tanga Yezaya 48:16-18.) Yo ke tendula ve nde Yehowa ke sadilaka mayele na yandi sambu na kumona na ntwala mutindu mambu kele mpi kuyidika yo sambu kisalu ya kusamuna kukwenda na ntwala. Mambu ya nkaka mpi me sadisaka sambu kisalu na beto ya kusamuna kukwenda na ntwala. Kansi, Yehowa me sadisaka beto mingi na kukanga ntima na ntwala ya mbangika mpi bampasi ya nkaka, yina zolaka kukanga beto nzila ya kusala kisalu na beto na nsi-ntoto yai ya Satana.—Yez. 41:13; 1 Yoa. 5:19.

3. Inki mutindu “nzayilu ya kieleka” me kumaka mingi?

³ Yehowa zabisaka profete Daniele na kubikula nde na bilumbu ya nsuka “nzayilu ya kieleka” ta kuma mingi. (Tanga Daniele 12:4, NW) Yehowa sadisaka Balongoki ya Biblia na kubakisa bakieleka ya mfunu ya Masonuku yina bantu ya Mabundu ya Kikristu kukaka ve kutendula banda ntama. Yehowa ke sadilaka bansadi na yandi na kumwanga nzayilu ya kieleka na ntoto ya mvimba. Bubu yai, beto ke monaka kulungana ya mbikudulu yina ya Daniele. Bantu kiteso ya 8 000 000 me zabaka kieleka mpi ke zabisaka yo na ntoto ya mvimba. Inki mambu me sadisaka sambu kisalu ya kusamuna kukwenda na ntwala?

4. Tubila mutindu bo basisaka Babiblia na mvu-nkama ya 19.

⁴ Diambu mosi ya me salaka nde kisalu ya kusamuna kusalama na ntoto ya mvimba kele nde bantu mingi kele ti Babiblia. Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, bamfumu ya mabundu ya Kikristu vandaka kutelamina bantu yina vandaka kutanga Biblia, nkutu bo vandaka kufwa bantu yina vandaka kubalula yo. Kansi, na mvu-nkama ya 19, ba société ya Biblia basisaka Babiblia mingi, na mvimba to na ndambu na bandinga kiteso ya 400. Na nsuka ya mvu-nkama yina, bantu mingi kumaka ti Biblia; kansi, bo vandaka ve ti nzayilu ya siki-siki ya malongi na yo.

5. Inki Bambangi ya Yehowa me salaka na yina me tala kubalula Biblia?

⁵ Balongoki ya Biblia zabaka nde bo vandaka ti mukumba ya kulonga, yo yina bo tendudilaka bantu na kikesa yonso mambu yina Biblia ke longaka. Diaka, bansadi ya Yehowa sadilaka mpi kabulaka bambalula mingi ya Biblia. Banda na 1950, bo basisaka Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa, na mvimba to na ndambu na bandinga kuluta 120. Na 2013, bo basisaka mbalula mosi na Kingelesi yina ta sadisa bambaludi na kubalula Biblia na bandinga ya nkaka kukonda mpasi. Kusadila mbalula ya Biblia yina kele pwelele mpi pete na kutanga ke sadisaka beto na kisalu ya kusamuna.

6, 7. (a) Tubila bamvita yina me salamaka na bilumbu na beto? (b) Inki mambote bansamuni ya bansi mingi me bakaka sambu bo ke zinga na mwa ngemba?

⁶ Nge lenda kudiyula nde, ‘Na nki mutindu ntoto kele na mwa ngemba?’ Kaka na mvu-nkama ya 20, bantu mingi fwaka sambu na bitumba, mingi-mingi na nsungi ya bamvita zole ya nsi-ntoto ya mvimba. Kansi, ntangu Mvita ya Zole ya Ntoto ya Mvimba kumaka ngolo na 1942, na lukutakanu mosi Nathan Knorr, yina vandaka kutwadisa kisalu ya Bambangi ya Yehowa, salaka diskure yina vandaka ti ntu-diambu “Ngemba—Keti yo Ta Sala Ntangu Mingi?” Yandi monisaka pwelele mambu yina kele na kapu 17 ya mukanda ya Kusonga mpi tubaka nde mvita yai ta nata beto ve na Armagedoni; kansi, na nima ya mvita yina ngemba ta kota.—Kus. 17:3, 11.

⁷ Na nsuka ya Mvita ya Zole ya Ntoto ya Mvimba ngemba kotaka ve kibeni. Mukanda mosi ke tuba nde, banda na 1946 tii na 2013, bamvita mpi mavwanga 331 basikaka na bisika ya kuswaswana, mpi bamilio ya bantu fwaka. Kansi, na nsungi ya bamvula yina,  bansi mingi vandaka kuzinga na mwa ngemba, mpi bansadi ya Yehowa sadilaka dibaku yina sambu na kusamuna nsangu ya mbote. Inki mbutu yo me basisaka? Na 1944 na ntoto ya mvimba, bansamuni vandaka na nsi ya 110 000. Kansi bubu yai, bo kele kiteso ya 8 000 000! (Tanga Yezaya 60:22.) Beto kele na kiese mingi kibeni na kusamuna nsangu ya mbote na nsungi yai ya mwa ngemba!

8, 9. Inki kuyela ke monana na bisadilu ya banzietelo, mpi nki mutindu yo me sadisaka beto na kisalu ya kusamuna?

⁸ Bakamio, bamaswa, ba-avio mpi bisadilu ya nkaka ya banzietelo yina bo me tomisaka, me sadisaka sambu kisalu ya kusamuna kukwenda na ntwala. Na 1900, disongidila bamvula 21 na nima ya kubasika ya nimero ya ntete ya Nzozulu ya Nkengi, bisadilu ya banzietelo yina kele ti motere vandaka kaka 8 000 na États-Unis ya mvimba, mpi banzila ya mbote vandaka kaka bakilometre fioti mpamba. Bubu yai na ntoto ya mvimba, bisadilu ya banzietelo yina kele ti motere kele kuluta miliare mosi mpi banzila ya mbote kele bakilometre bamilio mingi. Bakamio mpi banzila ya mbote me sadisaka beto mingi na kuzabisa nsangu ya mbote na bantu yina ke zingaka na bisika ya ntama. Ata beto kele ve ti bakamio to bisadilu ya nkaka ya banzietelo, beto ke salaka bikesa ya me fwana sambu na kukumisa bantu balongoki.—Mat. 28:19, 20.

⁹ Bisadilu ya nkaka ya banzietelo me sadisaka beto bubu yai na kisalu na beto ya kusamuna. Bakamio, bamaswa mpi ba tre me sadisaka na kunata mikanda na beto na bisika ya ntama na nima ya bamposo fioti. Ba-avio me sadisaka bankengi ya nziunga, Bampangi ya Komite ya Filiale, bamisionere, mpi bampangi ya nkaka na kusala banzietelo nswalu sambu na kukwenda na balukutakanu ya nene to sambu na mambu ya nkaka ya kimpeve. Diaka, bampangi ya Nto-Kimvuka mpi bampangi ya nkaka ya biro ya ke twadisaka kisalu na ntoto ya mvimba, ke salaka banzietelo na avio na bansi mingi sambu na kukwenda kupesa bampangi kikesa mpi kuyedisa nzayilu na bo. Bisadilu ya banzietelo yina bo me tomisaka me sadisaka bansadi ya Yehowa na kuzinga na bumosi.—Nk. 133:1-3.

10. Sambu na nki beto lenda tuba nde bantu ya bansi mingi ke tubaka Kingelesi?

¹⁰ Na mvu-nkama ya ntete, bantu mingi ya Kintinu ya Roma vandaka kutuba Koine to Kigreki ya pete. Keti kele ti ndinga yina bantu mingi ke tubaka bubu yai na nsi-ntoto? Bantu mingi ta tuba nde Kingelesi. Mukanda mosi (English as a Global Language) ke tuba nde: “Na kati ya bantu yina ke zingaka na ntoto,  bantu 25 na kati ya 100 me zaba to ke tubaka Kingelesi mbote.” Kingelesi kele ndinga yina bantu mingi ke longukaka na bisika mingi ya ntoto sambu na kusolula ti bantu ya bansi mingi mambu ya mumbongo, ya politiki, ya siansi, mpi ya teknolozi.

11. Inki mutindu Kingelesi me sadisaka lusambu ya kieleka na kukwenda na ntwala?

¹¹ Kingelesi yina bantu ya bansi mingi ke tubaka, me sadisaka lusambu ya kieleka na kukwenda na ntwala. Na nsungi ya bamvula mingi, beto vandaka kubasisa Nzozulu ya Nkengi mpi mikanda na beto ya nkaka na Kingelesi ntete. Yo kele ndinga yina nto-kimvuka ya Bambangi ya Yehowa ke sadilaka. Yo kele mpi ndinga yina bo ke sadilaka sambu na kulonga na Nzo-Nkanda (Centre d’enseignement des Témoins de Jéhovah) yina kele na mbanza Patterson, na provense ya New York na insi États-Unis.

12. Na nki kiteso Bambangi ya Yehowa me balulaka mikanda yina ke tendulaka Biblia, mpi nki mutindu Teknolozi me sadisaka na kusala kisalu yango?

¹² Sambu beto kele ti dibaku ya kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu na bantu ya makanda yonso, beto me balulaka mikanda na bandinga kiteso ya 700. Mayele ya mpa ya teknolozi na mutindu ya kusadila ordinatere mpi MEPS (système électronique d’édition multilingue), me sadisaka beto na kusala kisalu yai ya nene. Teknolozi yai me sadisaka beto na kuyalumuna nsangu ya Kimfumu mpi me kumisaka ngolo bumosi ya bansadi ya Nzambi. Kansi, diambu ya ntete ya me sadisaka beto na kuzinga kibeni na bumosi kele “ndinga ya bunkete.”—Tanga Sof. 3:9, NW.

13, 14. Na nki mutindu bansiku me sadisaka Bakristu ya bilumbu na beto?

¹³ Mutindu disolo yina me luta monisaka yo, Bakristu ya mvu-nkama ya ntete bakaka mambote ya nsiku ya Roma yina bantu yonso ya luyalu yina vandaka kuzitisa mingi. Mutindu mosi mpi, Bakristu ya bilumbu na beto ke bakaka mambote na bangidika ya leta. Mu mbandu na États-Unis, insi yina kele ti biro yina ke twadisaka kisalu na ntoto ya mvimba, Nsiku ya Leta me pesaka bantu nswa ya lusambu, ya kusamuna mpi ya kusala balukutakanu. Yo me pesaka bampangi ya États-Unis nzila ya kusala balukutakanu mpi kusamuna kukonda mpasi. Kansi, bo kele na mfunu nde nsiku ya leta kupesa bo diaka nswa ya kusala mambu ya nkaka. (Bafi. 1:7) Ntangu bamfumu ya luyalu sosaka kukanga kisalu na beto na États-Unis, bampangi lombaka batribinale ya nene na kutadila diambu yango; mpi mbala na mbala bo monisaka nde bampangi kele ti nswa ya kusamuna nsangu ya Kimfumu.

¹⁴ Batribinale ya bansi ya nkaka me  monisaka mpi nde beto kele ti nswa ya kusala lusambu mpi kusamuna. Kansi, na bansi ya nkaka batribinale me ndimaka ve kupesa beto nswa yina, beto me nataka mambu yango na batribinale ya nene yina ke tadilaka mambu ya bansi mingi. Mu mbandu, na Yuni 2014, Tribinale ya Ke Nwaninaka Banswa ya Bantu na Eropa, nwaninaka banswa na beto na batribinale 57 yina beto sambaka na bansi mingi ya Eropa. Ata bantu ya “makanda yonso [ke] menga” beto, batribinale ya bansi mingi me zengaka nde beto kele ti nswa ya kusala lusambu.—Mat 24:9.

15. Inki kuyela ke monana na bamasini ya kuniema mikanda, mpi nki mutindu yo me sadisaka beto?

¹⁵ Bamasini ya mpa ya kuniema mikanda me sadisaka beto na kumwanga nsangu ya mbote na ntoto ya mvimba. Pene-pene na mvu 1450, muntu mosi (Johannes Gutenberg) basisaka masini ya kuniema mikanda (Presse d’impression à plat); bamvu-nkama mingi na nima, bantu me tomisaka masini yango. Na bamvu-nkama zole yai ya me katuka kuluta, bantu me sala diaka bamasini ya kuniema mikanda ya kitoko kuluta. Bamasini yango kele nene, ke niemaka mikanda nswalu, mpi kele ti baprograme mingi. Bamasini yina ke salaka bapapie mpi yina ke kangisaka mikanda (reliure) kele diaka ntalu mingi ve. Bo me basisaka bamasini ya nkaka ya mpa ya kubasisa mikanda yina me yingaka bamasini ya ntama yina bantu vandaka kusadila. Bamasini yai ya mpa ke basisaka mikanda nswalu mpi mingi na mbala mosi; kisalu ya kubasisa mikanda me toma kibeni! Inki bupusi mambu yai kele na yo na kisalu na beto ya kusamuna? Bo niemaka nimero ya ntete ya Nzozulu ya Nkengi (Yuli 1879) na bakopi 6 000, yo vandaka ve ti bifwanisu, mpi yo basikaka kaka na Kingelesi. Bubu yai, bamvula kiteso ya 136 me luta, beto ke basisaka konso nimero ya Nzozulu ya Nkengi na bakopi kuluta 50 000 000. Yo ke vandaka ti bifwanisu ya kitoko mpi ke basikaka na bandinga kuluta 200.

16. Inki mambu ya nkaka ya mpa me sadisaka beto na kisalu ya kusamuna? (Tala kifwanisu yina kele na luyantiku ya disolo.)

¹⁶ Beto tadila mambu ya nkaka ya mpa yina bo me basisa na bamvula 200 yina me katuka kuluta, ya me sadisaka bansadi ya Nzambi na kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu. Beto me tubila ba tre, bakamio, mpi ba-avio; kansi nki beto ta tuba sambu na bavelo, bamasini ya kusonika mikanda, bamasini ya kuniema mikanda ya bifwa-meso, batelefone, bakamera, bakasete, ba-video, baradio, batelevizio, baordinatere mpi Internet? Bisadilu yai me sadisa beto na mitindu mingi na kisalu na beto ya kukumisa bantu balongoki. Mbikudulu ya Yehowa yina tubaka nde bansadi na yandi “ta nwa mabele ya makanda,” me lunganaka. (Tanga Yezaya 60:16, NW) Beto me bakaka mambote ya bima ya bantu ya makanda mpi ke sadilaka yo na mutindu ya mbote; mu mbandu, beto ke sadilaka bamasini ya mpa sambu na kubasisa Biblia mpi mikanda ya nkaka na bandinga mingi.

17. (a) Banzikisa yina beto kele na yo ke ndimisa beto nki? (b) Sambu na nki Yehowa me pesaka beto dibaku ya kuvanda “banduku [na yandi] ya kisalu”?

¹⁷ Beto kele ti banzikisa nde beto kele ti lusakumunu ya Yehowa. Ya kieleka, Yehowa ke vingilaka ve nde bikesa na beto mpamba kulungisa lukanu na yandi. Ata mpidina, Tata na beto ya zola me pesaka beto dibaku ya kuvanda “banduku [na yandi] ya kisalu,” mpi yo me sadisaka beto na kumonisila yandi mpi bantu ya nkaka zola. (1 Bak. 3:9; Mar. 12:28-31) Beto fwete baka na mbalu dibaku ya kitoko yina beto kele na yo ya kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu, kisalu ya kuluta mfunu na ntoto ya mvimba. Bika beto yonso kumonisa nde beto kele na ntonda na mutindu Yehowa ke twadisa beto mpi ke sakumuna kisalu ya kulonga yina ke salama na ntoto ya mvimba!