Banani Kezingaka na Zulu?
Kitini 3
Banani Kezingaka na Zulu?
1. Inki mutindu bo kefwanisaka dibundu ya bambuta ti piramide?
BO kefwanisaka malongi ya dibundu ya bambuta ya Afrika kekwikilaka ti piramide. Nzambi muntu kele na nsongi, yandi kele ti ngolo ya kimpeve ya kuluta. Banzambi ya fyoti, to bampeve, kele na balweka ya piramide, bo kele bansadi ya Nzambi. Na lweka ya banzambi yina ya fyoti, kele ti banzambi ya bankaka, yina keyibukaka mabuta na bo ya kele na ntoto mpi ketulaka dikebi mingi na mambote na bo. Bangolo ya kimpeve ya kuluta fyoti kele na fondasio ya piramide: mazi, kuzabisa mambu yina kekwisa, mpi kindoki.
2. Inki mutindu kingana mosi ya Afrika kemonisa nde malongi ya bambuta kekwikilaka kekotaka na mabundu?
2 Malongi yai ya bambuta kekwikilaka mekotaka mingi kibeni na mabundu yankaka na Afrika. Kingana mosi ya Afrika ketubilaka dyambu yango mutindu yai: “Kulemfuka na Lukwikilu (Bukristu to dibundu ya Bamizuluma) kekanga beto ve nzila ya kusambila banzambi ya bwala na beto.”
3. Na wapi beto lenda longuka kyeleka yina metala bantu ya kezingaka na zulu?
3 Keti malongi yina bambuta ya Afrika kekwikilaka kele ya kyeleka? Biblia kesongaka beto kyeleka sambu na bantu yina kezingaka na zulu.
Yehowa, Nzambi ya Kyeleka
4. Inki kima mabundu ya nene yonso ya Afrika kendimaka?
4 Mabundu ya nene tatu ya Afrika kendimaka nde Nzambi kele mpi nde yandi kele na zulu ya bigangwa yonso. Biblia ketuba nde yandi “me luta banzambi yonso ti bamfumu yonso na ngolo. Yandi kele Nzambi ya nene ti ya ngolo, beno fweti tina yandi boma.” (Kulonga 10:17) Bamizuluma mpi kekwikilaka na Nzambi mosi ya kuluta zulu. Sambu na dibundu ya bambuta na Afrika, Profesere Geoffrey Parrinder, ketuba nde: “Bantu ya Afrika mingi kekwikilaka na Nzambi yina meluta zulu, tata ya banzambi ti bantu, ngangi ya bima yonso.”
5. Keti nge lenda tanga ndambu ya bazina yina bantu kesadilaka sambu na kubinga Nzambi?
5 Kansi, ata lukwikilu na Nzambi mepanzanaka mingi, bantu mingi kebakisaka ve mbotembote kana Nzambi kele nani. Kima ya ntete ya beto kesalaka sambu na kuzaba muntu kele kulonguka zina na yandi. Mabundu kevandaka na bangindu bisakasaka na yina metala zina ya Nzambi. Na Kikristu, bo kebingaka yandi mingi nde Nzambi, titre yai ketendula “Muntu ya Ngolo.” Bamizuluma kebingaka yandi nde Allah. Sambu na bantu yina kesambilaka na mabundu ya bambuta, konso ndinga kele ti zina ya bo kesadilaka sambu na kubinga Muntu ya Kuluta Zulu. Na mukanda na yandi (Concepts of God in Africa), John S. Mbiti ketanga bazina ti batitre kuluta 500 ya bo kesadilaka na Afrika sambu na kubinga Nzambi. Mu mbandu, na ndinga ya Yoruba (Nigeria), bo kebingaka Nzambi Olodumare; na Kikuyu (Kenya), bo kebingaka yandi Ngai; mpi na Zulu (South Africa), bo kebingaka yandi Unkulunkulu.
6, 7. Zina ya Nzambi kele nani, mpi nki mutindu beto mezaba yo?
6 Inki Nzambi yandi mosi ketuba sambu na zina na yandi? Ntangu Nzambi kulombaka Moize na kubasisa bantu ya Izraele na Egypte, Moize kuyulaka yandi nde: “Ntangu mono ta kwenda kutubila bantu ya Israele nde: ‘Nzambi ya bankaka na beno me tinda mono kwaku na beno,’ kana bo yula mono nde: ‘Nzambi yango zina na yandi nani?’ ebuna mono ta tuba inki?”—Kubasika 3:13.
7 Nzambi kuvutulaka nde: “Songa bantu ya Israele mpi nde: ‘[Yewowa, NW] Nzambi, Nzambi ya bankaka na beno . . . muntu me tinda mono na beno. Yai kele zina na mono tii kuna; bantu yai ta butukaka na nima na beno, bo ta bingaka mono na zina yai.’” (Kubasika 3:14, 15, noti) Zina yai ya Nzambi kele mbala kuluta 7 000 na kati ya Biblia, ata bantu yankaka yina kubalulaka Biblia kuyingisaka yo na batitre bonso “Nzambi” to “Mfumu.”
8. Yehowa kele nki mutindu, mpi nki beto fwete sala kana beto kezola nde yandi ndima beto?
8 Yehowa kele nki mutindu? Yandi kele mpeve, munkwa-ngolo yonso, ti nkembo mingi. Yandi kele muntu ya kuluta zulu, beto lenda meka to kufwanisa yandi ve ti muntu to kima yankaka. (Kulonga 6:4; Yezaya 44:6) Yehowa kusongaka Moize nde: “Mono [Yehowa, NW], Nzambi na nge, . . . mono ke ndimaka banzambi ya nkaka ve.” Na kikongo yankaka, sambu Yehowa kundima beto, beto fwete samba kaka yandi mosi mpamba. Yandi kezolaka ve nde beto samba kima to muntu yankaka.—Kubasika 20:3-5.
Yezu Kristu, Mfumu ya Kimfumu ya Nzambi
9. Sambu na nki beto lenda tuba nde Yezu kele ve kiteso mosi ti Yehowa?
9 Bubu yai, bantu kebakisaka mbote ve kana Yezu kele nani. Bantu mingi ya Kikristu kekwikilaka nde Yezu kele mosi na kati ya bapersona yina kesala Butatu “Busantu.” Kansi Biblia kelongaka ve nde Nzambi kele muntu mosi na bapersona tatu. Yo kelongaka mpi ve nde Yezu kele kiteso mosi ti Yehowa. Yezu yandi mosi kutubaka nde: “Tata me luta mono na nene.”—Yoane 14:28.
10. Yezu kuvandaka na wapi na ntwala yandi kwisa na ntoto?
10 Biblia kelongaka nde na ntwala Yezu kuzinga awa na ntoto bonso muntu, yandi zingaka na zulu bonso kigangwa ya ngolo ya kimpeve. Kaka mutindu Yehowa kugangaka Adami ti Eva na ntoto, Yandi gangaka mpi bantu ya kimpeve na zulu. Yezu kuvandaka muntu ya ntete ya kimpeve yina Yehowa kugangaka.—Yoane 17:5; Kolosai 1:15.
11. Inki mutindu Yezu kwisaka kubutuka bonso muntu?
11 Kiteso ya bamvula 2 000 meluta, Yehowa kutulaka luzingu ya kigangwa yai ya kimpeve na divumu ya mwense mosi na zina ya Maria. Wanzyo Gabriele kusongaka yandi nde: “Nge ta baka divumu; nge ta buta mwana ya bakala; nge ta pesa yandi zina: Yesu. Yesu ta yalaka. . . . Kimfumu na yandi ta suka ve.”—Luka 1:31, 33. *
12. Keti nge lenda tanga kikuma mosi yina Yezu kwisilaka na ntoto?
12 Yo yina Yezu kubutukaka, yandi kumaka mbuta, mpi yandi longaka bantu luzolo ti lukanu ya Yehowa. Yandi songaka guvernere mosi ya Roma nde: “Kisalu ya mono butukilaka ti [kikuma] ya mono kwisilaka awa na nsi-ntoto, yo kele sambu na kutuba kitemwe na mambu yina kele ya kieleka.” (Yoane 18:37) Kana beto tadila mambu yina Yezu kulongaka, beto lenda longuka kyeleka na yina metala luzolo ti lukanu ya Nzambi. Beto lenda longuka mambu ya beto fwete sala sambu Nzambi kundima beto.
13. Inki kele kikuma ya zole ya Yezu kwisilaka na ntoto?
13 Kikuma ya zole ya Yezu kwisilaka na ntoto vandaka kupesa luzingu na yandi ya kimuntu bonso nkudulu sambu na bantu. (Matayo 20:28) Yandi salaka yo sambu na kukatula beto na masumu yina beto bakaka na nkaka na beto Adami. Yo yina kima tapesa beto nzila ya kuzinga mvula na mvula. Ntumwa Yoane kusonikaka nde: “Nzambi me lutaka kuzola bantu yonso; yo yina yandi pesaka bo mwana mosi yina kele na yandi, sambu konso muntu yina me ndima yandi na ntima na yandi, yandi kufwa ve, kansi yandi kuvanda na moyo ya mvula na mvula.”—Yoane 3:16.
14. (a) Inki kukuminaka Yezu na nima ya lufwa na yandi bonso muntu? (b) Inki kiyeka Yezu kele na yo ntangu yai na zulu?
14 Na nima ya lufwa na yandi bonso muntu, Yezu kufutumukaka mpi yandi tombukaka na zulu, kuna yandi yantikaka kuzinga dyaka bonso kigangwa ya ngolo ya kimpeve. (Bisalu 2:32, 33) Na nima, Yehowa kupesaka yandi “kiyeka, lukumu ti ngolo ya kimfumu na mpila nde bantu yonso ya nsi-ntoto ata bo kele nki ndinga, bo sadila yandi.” (Daniele 7:13, 14) Yehowa kukumisaka Yezu Ntotila ya ngolo; yandi kele Ntotila ya luyalu ya zulu ya Yehowa. Kubika fyoti, yandi tasonga ngolo na yandi na ntoto ya mvimba.
Bawanzyo, Bansadi ya Nzambi
15. Inki ntangu mpi na wapi Nzambi kusalaka bawanzyo?
15 Yehowa ti Yezu kezingaka bo mosi mpamba ve na zulu. Yehowa kugangaka bigangwa yankaka ya kimpeve, bawanzyo. Gabriele, yina kusolulaka ti Maria, kele mosi na kati ya bigangwa yina. Bawanzyo kuyantikaka ve luzingu na bo na ntoto bonso bantu. Nzambi gangaka bo na zulu bamvula mingi na ntwala ya kuganga bantu na ntoto. (Yobi 38:4-7) Bawanzyo kele bankama ya mafunda.—Daniele 7:10.
16. Sambu na nki bantu fwete sambila ve bawanzyo?
16 Bawanzyo ya kwikama kezolaka ve nde beto sambila bo. Ntumwa Yoane kumekaka mbala zole na kusambila bawanzyo, kansi bo nganinaka yandi nde: “Ve, kusamba mono ve! Kansi samba Nzambi!”—Kusonga 19:10; 22:8, 9.
17. Inki kesonga nde bawanzyo lenda tanina bansadi ya Nzambi, mpi sambu na nki yo kepesa beto kikesa?
17 Bawanzyo kemonikaka dyaka ve na bantu ya Nzambi na ntoto, mutindu bo salaka ntangu bo basisaka bantumwa ya Yezu na boloko. (Bisalu 5:18, 19) Kansi, kana beto kesambila Yehowa mutindu Ndinga na yandi, Biblia, ketuba, beto lenda tula ntima nde bawanzyo ya ngolo ya Nzambi mpi ya kemonanaka ve tatanina beto. Biblia ketuba nde: “Wanzio ya Nzambi me ziungaka bantu yina ke lemfukaka na yandi, yandi ke katulaka bo na kigonsa.” (Nkunga 34:8; 91:11) Sambu na nki dyambu yai fwete pesa beto kikesa? Sambu kele ti bambeni ya kigonsa na zulu yina kezolaka kufwa beto!
Satana, Mbeni ya Nzambi
18. (a) Sambu na nki wanzyo mosi kukolamaka na Nzambi? (b) Inki bazina bo pesaka wanzyo yai ya kukolamaka?
18 Bawanzyo ya Nzambi yonso ve kubikalaka ya kwikama na yandi. Bawanzyo yankaka kukolamaka na yandi. Bo kudikumisaka bambeni ya Nzambi mpi bambeni ya bantu awa na ntoto. Mambu yai kusalamaka nki mutindu? Bawanzyo yonso yina Yehowa kugangaka vandaka kusala mambu ya lunungu mpi ya mbote. Kansi, mosi na kati ya bana ya kimpeve yai ya kukuka zolaka nde bantu kusamba yandi mpi yandi lungisaka mpusa yai ya mbi. Kigangwa yina ya kimpeve bo pesaka yo zina nde Satana, disongidila “Mbeni [ya Nzambi].” Bo kebingaka yandi mpi Dyabulu, disongidila “Muntu ya luvunu,” sambu yandi kekusilaka Yehowa makambu.
19. Sambu na nki mpi nki mutindu Satana kumonisaka Yobi mpasi?
19 Satana kepusaka bantu na kuvukana ti yandi sambu na kukolama na Nzambi. Tala mambu ya yandi salaka Yobi, nsadi ya kwikama ya Nzambi. Yobi kuvandaka ti kimvwama mingi. Yandi vandaka ti mameme 7 000, bashamo 3 000, bangombe 1 000, mpi bampunda kuluta 500. Yandi vandaka dyaka ti bana kumi mpi ti bansadi mingi. Na mbala ya ntete, Satana kufwaka bambisi ti bansadi ya Yobi. Na mbala ya zole, yandi tindaka “mupepe ya ngolo” sambu na kubwisa nzo, ebuna yo fwaka bana ya Yobi yonso. Na nima na yo, Satana kumonisaka Yobi mpasi ti “bivimbu nitu ya mvimba, katuka makulu tii na ntu.”—Yobi 1:3-19; 2:7.
20. (a) Inki mutindu Nzambi kufutaka Yobi sambu na kwikama na yandi? (b) Ata Yobi vandaka ya kwikama na Nzambi, inki Satana mesalaka bantu yankaka mingi?
20 Ata yandi kutanaka ti bampasi mingi ya mutindu yai, Yobi bikalaka ya kwikama na Nzambi. Yo yina Yehowa kubelulaka yandi mpi “vutulaka bima na yandi yonso mutindu yo vandaka ntete; yandi yikaka diaka bima ya nkaka na zulu mbala zole.” (Yobi 42:10) Satana kukukaka ve na kubebisa kwikama ya Yobi, kansi yandi menungaka na kukatula bantu yankaka mingi na nzila ya Nzambi. Biblia ketuba nde: “Nsi-ntoto kele na maboko ya Muntu ya Mbi.”—1 Yoane 5:19.
21. (a) Inki mutindu Satana kumonisaka mpusa ya yandi kevandaka na yo nde bantu kusambila yandi? (b) Sambu na nki Yezu kubuyaka na kusambila Satana?
21 Satana kezolaka nde beto sambila yandi. Dyambu yai kumonanaka pwelele ntangu yandi mekaka Yezu kiteso ya bamvula 2 000 meluta. Biblia ketuba nde: “Satana nataka Yesu na zulu ya ngumba ya nda mpenza, yandi songaka yandi bimfumu yonso ya nsi-ntoto ti lukumu na yo. Satana tubaka nde: ‘Yai yonso ya nge ke mona, mono ta pesa nge yo kana nge fukama sambu na kusamba mono.’” Yezu kubuyaka, ebuna yandi vutulaka nde: “Katuka, Satana! Sambu bo sonikaka na Mukanda ya Nzambi nde: ‘Nge fweti samba Mfumu Nzambi, Nzambi na nge. Kaka yandi mpamba nge fweti samba!’” (Matayo 4:8-10) Yezu kuzabaka nsiku ya Yehowa mbote-mbote, mpi yandi salaka ve mambu yina Satana kuzolaka.
Bademo, Bampeve ya Mbi
22. Inki mambu bademo mesalaka bantu?
22 Bawanzyo yankaka kulandaka Satana ye bo kolamaka mpi na Nzambi. Bademo yai kele bambeni ya bantu yina kezingaka na ntoto. Bo kemonisaka bantu mpasi mpi kesalaka bo mambu ya nku. Na ntangu ya ntama, bo vandaka kukumisa bantu yankaka ba baba mpi kufwa bayankaka meso. (Matayo 9:32, 33; 12:22) Bo losilaka bantu yankaka maladi to bo kumisaka bo bantu ya kilau. (Matayo 17:15, 18; Marko 5:2-5) Bo vandaka kumonisa nkutu bana mpasi.—Luka 9:42.
23. (a) Bampeve ya mbi kezolaka nde bantu kusala bo inki? (b) Satana ti bademo na yandi mekusaka bantu na kusala inki?
23 Bonso Satana, bampeve yai ya mbi kezolaka nde bantu kusambila bo. Na kisika ya kubuya nde bantu kusambila bo—mpi kundima nde bantu fwete sambila kaka Yehowa—bo kezolaka yo, bo kesosaka yo, mpi bo kepusaka bantu mingi na kusala yo. Na nzila ya luvunu mpi ya boma, Satana ti bademo menataka bantu na kusambila bo. Ya kyeleka, bantu mingi ve kezabaka nde bo kesambilaka Satana ti bademo na yandi. Bantu mingi keyitukaka na kuzaba nde dibundu na bo kepesaka lukumu na Satana. Kansi Biblia kekebisa nde: “Madia yina ya bamimpani me pesa makabu na mesa-kimenga na bo, bo me pesa yo makabu na bampeve ya mbi kansi na Nzambi ve.”—1 Korinto 10:20.
24. Keti nge lenda tanga mwaye mosi ya Satana kesadilaka sambu na kukusa bantu?
24 Mosi na kati ya mitindu yina Satana ti bademo na yandi kesadilaka sambu na kukusa bantu na kusambila bo kele kupanza bangindu ya luvunu sambu na bantu yina mefwaka. Bika beto tala mambu yina Biblia kelongaka na dyambu yai.
[Bangiufula ya disolo ya kulonguka]
[Noti na nsi ya lutiti]
^ Koran ketubilaka lubutuku ya kimangu ya Yezu na Surah 19 (Maria). Yo ketuba nde: “Beto tindaka na [Maria] mpeve na Beto yina vandaka bonso bakala ya kuyela. Mpi ntangu Maria kumonaka yandi, Maria kutubaka nde: ‘Bika Muntu yina kewilaka bantu mawa kutanina munu na ntwala na nge! Kana nge ketitaka Mfumu, bika munu mpi kwenda ka nge.’ Yandi vutulaka nde: ‘Mono kele ntumwa ya Mfumu na nge, mpi mono mekwisa kupesa nge mwana ya santu.’ Maria kuvutulaka nde: ‘Mono kele mwense, mpi bakala mesimbaka mono ntete ve, inki mutindu mono lenda buta mwana?’ Yandi vutulaka nde: ‘Yai kele luzolo ya Mfumu na nge. Yo kele kima ya mpasi ve sambu na Yandi. Mfumu ketuba nde: “Yandi tavanda kidimbu sambu na bantu, mpi lusakumunu yina kekatuka na Beto mosi. Yai kele nsangu na Beto.”’”
[Kifwanisu ya kele na lutiti 10]
Bawanzyo ya kwikama kebuyaka nde bantu kusambila bo
