1, 2. Inki mutindu Balami kusalaka komplo sambu na kumonisa bantu ya Yehowa mpasi?

MULOBI-MBISI mekwenda na kisika yina yandi kezolaka kuloba mingi. Yandi kezola kukanga mbisi mosi ya sikisiki. Yandi mepona pambu mpi melosa nsinga na yandi na masa. Ntangu fyoti na nima, nsinga metandumuka, nti ya ndobo mekondama, mpi yandi meswangula nsinga. Yandi meseka sambu yandi mezaba nde yandi ponaka pambu ya mbote.

² Na mvu 1473 N.T.B., muntu mosi na zina ya Balami kuyindulaka mingi na yina metala pambu ya yandi zolaka kusadila. Mbisi ya yandi vandaka kusosa kukanga vandaka bantu ya Nzambi, bayina kutulaka camp na bo na Banseke ya Moabi, na ndilu ya Ntoto ya Lusilu. Balami kutubaka nde yandi vandaka profete ya Yehowa, kansi na masonga yandi vandaka muntu ya bwimi yina bo futaka mbongo sambu na kusinga bantu ya Izraele. Ata mpidina, Yehowa kukotilaka bana ya Izraele, ebuna mambu ya Balami kukukaka na kusala vandaka kaka kusakumuna bo. Sambu yandi vandaka kaka ti lukanu ya kubaka matabisi na yandi, Balami kuyindulaka nde mbala yankaka yandi lendaka kunata Nzambi na kusinga bantu na yandi kana bo bwa na mpukumuna ya kusala disumu ya nene. Ti lukanu yai na mabanza, Balami kulosaka pambu na yandi: bana-bankento ya kitoko ya Moabi.—Kutanga 22:1-7; 31:15, 16; Kusonga 2:14.

³ Keti mayele yai kunungaka? Ee, na kiteso mosi buna. Makumi  ya mafunda ya bantu ya Izraele kudyaka pambu yina na ‘kusalaka pite na bankento ya nsi ya Moabi.’ Bo yantikaka nkutu kusambila banzambi ya Moabi, yika mpi nzambi ya nzanzi Baale ya bwala Peore, nzambi ya kubutisa, to ya kuvukisa nitu. Ebuna, bantu ya Izraele 24 000 kufwaka kaka na ntwala ya kukota na Ntoto ya Lusilu. Yo vandaka dyambu mosi ya mawa mpenza!—Kutanga 25:1-9.

⁴ Inki kukangulaka nzila na mpasi yai? Bantu mingi kukumaka ti ntima ya mbi sambu bo yambulaka Yehowa, Nzambi yina kugulusaka bo na Ezipte, yina kudisaka bo na ntoto ya zelo na zelo, mpi yina kutwadisaka bo na lutaninu tii na ntoto ya lusilu. (Baebreo 3:12) Ntangu yandi vandaka kuyindula mambu yina, ntumwa Polo kusonikaka nde: “Beto kusala pite ve, mutindu bantu ya nkaka na kati na bo salaka; bantu mile makumi zole na tatu fwaka na kilumbu mosi.” *—1 Korinto 10:8.

5, 6. Sambu na nki disolo ya ketubila masumu ya bantu ya Izraele kusalaka na Banseke ya Moabi kele mfunu mingi sambu na beto bubu yai?

⁵ Disolo ya kele na mukanda ya Kutanga kele ti malongi mingi ya mfunu sambu na bantu ya Nzambi bubu yai, bayina kele na kyelo ya ntoto ya lusilu ya kuluta nene. (1 Korinto 10:11) Mu mbandu, zola ya nsi-ntoto sambu na kuvukisa nitu keyibusa beto bantu  ya Moabi ya ntama, kansi na kiteso ya kuluta nene. Dyaka, konso mvula mafunda ya Bakristu kebwaka na pambu yina mosi ya kukangaka bantu ya Izraele: mansoni. (2 Korinto 2:11) Mpi bonso Zimri, yina kukotisaka mwana-nkento mosi ya Madiani na kikesa yonso na camp ya bana ya Izraele mpi kunataka yandi tii na tenta na yandi, bantu yankaka ya kevukanaka ti bantu ya Nzambi bubu yai kevandaka ti bupusi ya mbi na kati ya dibundu ya Bukristu. —Kutanga 25:6, 14; Yude 4.

⁶ Yindula nde nge kele na Banseke ya Moabi ya ntangu na beto. Keti nge lenda mona na ntama matabisi, nsi-ntoto ya mpa yina nge kevingilaka banda ntama? Kana mpidina, sala yonso yina nge lenda sala sambu na kubikala na zola ya Nzambi na kulemfukaka na ntuma yai: “Beno tina pite.”—1 Korinto 6:18.

7, 8. “Pite” kele inki, mpi nki mutindu bantu ya kesalaka yo kebukaka bambuma yina bo kekunaka?

⁷ Mutindu bo kesadilaka yo na Biblia, ngogo “pite” ( por·neiʹa na Kigreki) ketendula kuvukisa nitu na nganda ya makwela yina kele ya mbote na kutadila Masonuku. Yo ketadila bizumba, kindumba, mpi kuvukisa nitu na kati ya bantu zole ya mekwelaka ntete ve, yika mpi kutula kinama ya kuvukisila nitu na munoko to na kisika muntu kesadilaka mvindu, mpi kusakana ti kinama ya kuvukisila nitu ya muntu yina kele ve nkwelani na yandi. Yo ketadila mpi kusala mambu yai bankento ti bankento to babakala ti babakala mpi kuvukisa nitu ti bambisi. *

⁸ Masonuku kele pwelele: Bantu yina kesalaka pite lenda bikala ve na dibundu ya Bukristu mpi bo tabaka ve luzingu ya mvula na mvula. (1 Korinto 6:9; Kusonga 22:15) Dyaka, ata bubu yai bo kekudinatilaka bampasi mingi, sambu bantu yankaka ketudilaka bo dyaka ve ntima, bo kevidisaka luzitu na bo mosi, bo kekotisaka mavwanga na makwela na bo, bo kekumaka ti kansansa yina kefundaka bo, bo lenda baka mavumu ya kukonda kukana, bo lenda  baka maladi, mpi nkutu kufwa. (Tanga Galatia 6:7, 8) Sambu na nki kulanda nzila yina kenataka bampasi mingi? Yo kele mawa na kumona nde bantu mingi keyindulaka ve mambu yina takumina bo ntangu bo kesalaka kitambi ya ntete ya mbi, yina ketadilaka mbala mingi pornografi.

⁹ Na bansi mingi, bantu ketulaka pornografi na bazulunalu, na bankunga, mpi na televizio, ebuna yo mefulukaka na Internet. * Keti yo kesalaka mbi ve mutindu bantu yankaka ketubaka? Ata fyoti ve! Bantu yina ketalaka pornografi lenda kuma ti kikalulu ya kusakana ti kinama ya kuvukisila nitu, mpi kukuna mpusa “ya kusala mambu ya nsoni,” yina lenda nata bo na kukuma bampika ya kuvukisa nitu, na kuvanda na bampusa ya mbi, na kuvanda ti kukonda kuwakana ya ngolo na makwela, mpi nkutu na kufwa makwela. * (Roma 1:24-27; Efezo 4:19) Musosi mosi kefwanisa kimpika ya kuvukisa nitu ti kansere. Yandi ketuba nde: “Yo kelandaka na kuyela mpi na kupanzana. Yo kemanaka ve kaka yo mosi, mpi yo kevandaka mpasi mingi na kusansa mpi kubelula yo.”

10. Na nki mitindu beto lenda sadila munsiku yina kele na Yakobo 1:14, 15? (Tala mpi lupangu “ Mu Zwaka Ngolo ya Kukuma ti Bikalulu ya Mbote.”)

¹⁰ Tadila bangogo yina kele na Yakobo 1:14, 15, yina ketuba nde: “Kana bo me benda muntu na kusala mbi, tuba nde nzala na yandi mosi ya mbi me benda yandi ti me kanga yandi. Na nima, nzala na yandi yina ya mbi ke buta masumu, kaka mutindu nkento ke buta mwana, ebuna kana masumu me kwisa mingi yo ke nata lufwa.” Yo yina, kana mpusa mosi ya mbi mekota na mabanza na nge, sala ngolo na kukatula yo kukonda  kusukinina! Mu mbandu, kana nge mona kukonda kukana bifwanisu ya ketedimisa mpusa ya kuvukisa nitu, katula meso kukonda kusukinina, to kanga ordinatere, to soba shene ya televizio. Sala yonso yina mefwana sambu na kubuya kubwa na mpusa ya kuvukisa nitu na ntwala nde yo panzana nswalu mpi yo yala nge!—Tanga Matayo 5:29, 30.

11. Ntangu beto kenwana ti bampusa ya mbi, inki mutindu beto lenda monisa nde beto ketulaka ntima na Yehowa?

¹¹ Sambu na kikuma ya mbote, Muntu yina mezaba beto mbote kuluta beto mosi kesyamisa beto nde: “Yo yina, beno fwa binama ya nitu na beno yina kele awa na zulu ya ntoto na yina metala pite, bamambu ya mvindu, nzala ya kusala mansoni, nzala ya kusala mambi, nzala ya kusala konso kima yina, yina kele kusamba biteki.” (Kolosai 3:5, NW) Ya kyeleka, kusala mutindu yai lenda vanda mpasi. Kansi kuvila ve nde beto kele ti Tata ya zulu  yina ke ntima-nda mpi ya kufuluka na zola yina beto lenda bondila sambu yandi sadisa beto. (Nkunga 68:20) Yo yina, kwenda na yandi kukonda kusukinina kana bangindu ya mbi mekotila nge na mabanza. Lomba “ngolo ya nene,” mpi pusa mabanza na nge na kutula dikebi na mambu yankaka.—2 Korinto 4:7; 1 Korinto 9:27; tala mpi lupangu “ Inki Mutindu Mu Lenda Yambula Kikalulu Mosi ya Mbi?”

12. “Ntima” na beto kele inki, mpi sambu na nki beto fwete tanina yo?

¹² Muntu ya mayele Salomo kusonikaka nde: “Kuluta bima yonso yankaka ya nge fwete keba, tanina ntima na nge, sambu luzingu na nge kekatukaka na yo.” (Bingana 4:23, NW) “Ntima” na beto kele kimuntu na beto ya kati, mutindu ya muntu yina beto kele mpenza na meso ya Nzambi. Yo yina, kima tasala nde beto baka luzingu ya mvula na mvula to ve kele mutindu ya Nzambi kemonaka “ntima” na beto, kansi ve mutindu yina beto lenda monana na meso ya bantu yankaka. Yo kele pete. Kansi yo kele mpi mfunu mingi. Sambu yandi tala ve mwana-nkento na mutindu mosi ya mbi, muntu ya kwikama Yobi kusalaka kuwakana ti meso na yandi, to yandi bakaka lukanu mosi ya ngolo. (Yobi 31:1) Yai kele mbandu mosi ya mbote kibeni sambu na beto! Muyimbi-bankunga kumonisaka dibanza ya mutindu mosi ntangu yandi sambaka nde: “Katula meso na mono na bima ya mpamba-mpamba.”—Nkunga 119:37.

13. Dina kuvandaka nani, mpi sambu na nki nsola na yandi ya banduku vandaka ya kukonda mayele?

¹³ Mutindu beto monaka yo na Kapu ya 3, banduku na beto lenda pusa beto ngolo mpenza na kusala mambu ya mbote to ya mbi. (Bingana 13:20; tanga 1 Korinto 15:33) Tadila mbandu ya Dina, mwana ya Yakobi. (Kuyantika 34:1) Ata bo sansaka yandi mbote, na buzoba yonso yandi salaka kinduku ti bana-bankento ya Kanana. Bonso bantu ya Moabi, bantu ya Kanana kuzabanaka sambu na mansoni na bo. (Levi 18:6-25) Na meso ya bana-babakala ya Kanana, ti na meso ya Sikemi mpi, yina vandaka “muntu mosi ya bo vandaka kuzitisa mingi” na dikanda ya tata na yandi, Dina vandaka madya ya mbote mpenza.—Kuyantika 34:18, 19.

14. Inki bampasi nsola ya Dina ya banduku kunataka?

 ¹⁴ Ntangu yandi kutanaka na Sikemi, ziku yandi vandaka ve na bangindu ya kuvukisa nitu ti yandi. Kansi, Sikemi salaka dyambu yina bantu ya Kanana mingi zolaka kumona nde yo kele ya mbote kana mpusa ya kuvukisa nitu metelama. Mbala yankaka Dina kunwanaka na ndambu ya nsuka sambu na kubuya, kansi yandi kukaka ve, sambu Sikemi “simbaka yandi” mpi “lalaka na yandi na kingolo-ngolo.” Yo kemonana nde na nima Sikemi “yantikaka kuzola [Dina] mingi,” kansi yo sobaka ve dyambu yina yandi salaka Dina. (Tanga Kuyantika 34:1-4) Mpi dyambu yai kunataka bampasi na Dina mpamba ve. Nsola na yandi ya banduku kubasisaka mambu yina kunataka nsoni na dibuta na yandi ya mvimba.—Kuyantika 34:7, 25-31; Galatia 6:7, 8.

15, 16. Inki mutindu beto lenda baka mayele ya kyeleka? (Tala mpi lupangu “ Baverse ya Kuyindulula.”)

¹⁵ Kana Dina kubakaka dilongi ya mfunu, yandi bakaka yo na mutindu ya mbi. Bantu yina kezolaka Yehowa mpi kelemfukilaka yandi kele ve na mfunu ya kubaka malongi ya luzingu na nima ya kukutana ti bampasi. Sambu bo kewilaka Nzambi, bo  keponaka na kutambula ti “bantu ya mayele.” (Bingana 13:20a) Na mutindu yina bo kebakisaka “nzila ya mvimba ya mambu yina kele ya mbote” (NW) mpi bo kebuyaka makambu mpi bampasi ya kukonda mfunu.—Bingana 2:6-9; Nkunga 1:1-3.

¹⁶ Nzambi kepesaka mayele na yandi na bantu yonso yina kesosaka yo na masonga yonso mpi yina kesalaka na kuwakana ti mayele yina na kusambaka konso ntangu mpi na kulongukaka mbala na mbala Ndinga ya Nzambi mpi mikanda yina kimvuka ya  mpika ya kwikama kepesaka. (Matayo 24:45; Yakobo 1:5) Kima yankaka ya mfunu kele kudikulumusa, yina kemonanaka na luzolo ya beto kevandaka na yo ya kulemfukila bandongisila ya Biblia. (2 Bantotila 22:18, 19) Mu mbandu, Mukristu lenda ndima nde ntima na yandi lenda vanda muyekudi mpi luvunu. (Yeremia 17:9) Kansi, kana yandi kutana ti dyambu mosi ya yandi kesadila ve luswasukusu, keti yandi tavanda ya kudikulumusa mpenza sambu na kundima bandongisila mpi lusadisu ya sikisiki mpi ya zola yina bo tapesa yandi?

17. Tendula dyambu mosi yina lenda basika na dibuta, mpi monisa mutindu tata lenda yindula ti mwana na yandi ya nkento.

¹⁷ Yindula mbandu yai. Tata mosi kepesa ve mwana na yandi ya nkento nswa ya kubasika ti leke mosi ya bakala ya Mukristu kukonda chaperon. Mwana-nkento kevutula nde: “Papa, nge ketudilaka mono ntima ve? Beto tasala ve ata kima mosi ya mbi!” Ntembe kele ve nde yandi kezolaka Yehowa mpi mbala yankaka bangindu na yandi kele ya mbote mpenza, kansi keti yandi “ketambula na mayele” ya Nzambi? Keti yandi kele na kutina “pite”? To keti yandi “ketula ntima na ntima na yandi” na buzoba yonso? (Bingana 28:26, NW) Mbala yankaka nge lenda yindula minsiku yankaka yina lenda sadisa tata yai ti mwana na yandi ya nkento na kuyindula na dyambu yai.—Tala Bingana 22:3; Matayo 6:13; 26:41.

18, 19. Inki mpukumuna Yozefi kukutanaka na yo na luzingu na yandi, mpi nki yandi salaka?

¹⁸ Yozefi, mpangi ya Dina ya tata mosi, kuvandaka leke mosi ya mbote yina vandaka kuzola Nzambi mpi ya kutinaka pite. (Kuyantika 30:20-24) Na kimwana na yandi, Yozefi monaka malanda ya buzoba ya mpangi na yandi ya nkento. Ntembe kele ve nde kuyibuka mambu yai mpi mpusa ya Yozefi ya kubikala na zola ya Nzambi, kutaninaka yandi bamvula mingi na nima na Ezipte ntangu nkento ya mfumu na yandi vandaka kumeka na kupukumuna yandi “konso kilumbu.” Ya kyeleka, sambu yandi vandaka mpika, Yozefi lendaka ve kaka kuyambula kisalu na yandi mpi kukwenda! Yo lombaka nde yandi nwana ti dyambu yina na mayele mpi  kikesa yonso. Yandi salaka yo na kuzabisaka nkento ya Potifare mbala na mbala nde yandi tasala ve dyambu yina, mpi na nsuka, yandi tinaka.—Tanga Kuyantika 39:7-12.

¹⁹ Yindula fyoti: Kana Yozefi vandaka kuyindula na yina metala kuvukisa nitu ti nkento yina to kana yandi tulaka ntangu yonso na ntu na yandi ngindu ya kuvukisa nitu, keti yandi zolaka kukuka na kutanina kwikama na yandi? Mpenza ve. Na kisika ya kudipesa na bangindu ya mansoni, Yozefi vandaka kutula dikebi ya ngolo na bangwisana na yandi ti Yehowa, kima ya kumonanaka na mvutu ya yandi pesaka nkento ya Potifare. Yandi tubaka nde: “[ Mfumu na mono] me bumbilaka mono kima ve, kaka nge nkento na yandi. Nki mutindu mono lenda sala mambu ya mbi mutindu yai? Nki mutindu mono lenda sala masumu na Nzambi?”—Kuyantika 39:8, 9.

20. Inki mutindu Yehowa kuyidikaka mambu sambu na Yozefi?

²⁰ Yindula kyese yina Yehowa kuwaka ntangu yandi vandaka kutala leke Yozefi, yina vandaka ntama ti dibuta na yandi, ketanina kwikama na yandi konso kilumbu. (Bingana 27:11) Na nima, Yehowa kuyidikaka mambu na mpila nde bo basisa Yozefi na boloko kaka ve kansi mpi sambu yandi kuma ministre ya ntete ya Ezipte mpi mfumu ya madya! (Kuyantika 41:39-49) Bangogo ya Nkunga 97:10 (NW) kele ya kyeleka mpenza: “O beno bantu yina kezolaka Yehowa, beno menga mambu ya mbi. Yandi ketaninaka myoyo ya bantu na yandi ya kwikama; na maboko ya bantu ya mbi yandi kegulusaka bo”!

21. Inki mutindu mpangi bakala mosi ya leke na insi mosi ya Afrika kumonisaka kikesa na mambu ya metala bikalulu ya mbote?

 ²¹ Mutindu mosi bubu yai, bansadi mingi ya Nzambi kemonisaka nde bo kemengaka ‘mambu ya mbi, mpi bo kezolaka mambu ya mbote.’ (Amosi 5:15) Leke mosi ya bakala na insi mosi ya Afrika keyibuka nde nduku na yandi mosi ya nkento ya nzo-nkanda kusongaka yandi nde bo vukisa nitu sambu yandi sadisa nduku yango na ekzame ya matematike. Yandi ketuba nde: “Mu buyaka mbala mosi. Na kubikalaka ya kwikama, mu metaninaka lukumu mpi luzitu na mono, yina kele mfunu mingi kuluta wolo ti arza.” Yo kele kyeleka nde masumu lenda pesa kyese sambu na “mwa-ntangu fioti,” kansi mbala mingi mawi yina ya kyese kenataka mpasi mingi. (Baebreo 11:25) Kuluta dyaka, yo kele fyoti kibeni kana beto fwanisa yo ti kyese ya kimakulu yina kekatukaka na kulemfukila Yehowa.—Bingana 10:22.

22, 23. (a) Kana Mukristu mosi mesala disumu ya nene, sambu na nki dyambu na yandi kele ve ya kukonda kivuvu? (b) Inki lusadisu nsumuki lenda baka?

²² Sambu beto yonso kele bantu ya kukonda kukuka, beto fwete nwana sambu na kukula bampusa ya kinsuni mpi kusala mambu yina kele mbote na meso ya Nzambi. (Roma 7:21-25) Yehowa mezaba dyambu yai mbote, mpi yandi keyibukaka “nde beto kele kaka putulu.” (Nkunga 103:14) Kansi, bantangu yankaka Mukristu lenda sala disumu ya nene. Keti yandi kele dyaka ve ti kivuvu? Mpidina ve! Ya kyeleka, nsumuki lenda buka mbuma ya ndudi ya mambu yina yandi salaka, bonso Ntotila Davidi. Ata mpidina, Nzambi kevandaka ntangu yonso ya kuyilama na kulolula bantu yina kewaka mpasi na ntima mpi kefungunaka masumu na bo na pwelele yonso.—Nkunga 86:5; Yakobo 5:16; tanga Bingana 28:13.

²³ Dyaka, na ntima na yandi ya mbote, Nzambi mepesaka dibundu ya Bukristu ‘makabu na bantu,’ bangungudi ya kuyela na kimpeve yina mefwana mpi kele ti luzolo ya kusadisa bampangi na bo. (Efezo 4:8, 12; Yakobo 5:14, 15) Lukanu na bo kele ya kusadisa nsumuki na kuvutula dyaka bangwisana na yandi ti Nzambi mpi, na kuvutukila bangogo ya muntu ya  mayele, na ‘kubaka ntima’ na mpila nde yandi kuvutukila dyaka ve masumu.—Bingana 15:32.

24, 25. (a) Inki mutindu leke yina bo ketubila na Bingana 7:6-23 kumonisaka nde yandi ‘kondaka ntima’? (b) Inki mutindu beto lenda ‘baka ntima’?

²⁴ Biblia ketubilaka bantu yina “mekonda ntima” mpi bantu yina “kebaka ntima.” (Bingana 7:7, NW) Sambu yandi kele ve ya kuyela na kimpeve mpi yandi mekonda eksperiansi na kisalu ya Nzambi, muntu yina “mekonda ntima” lenda konda luswasukusu. Bonso leke yina bo ketubila na Bingana 7:6-23, yandi lenda bwa kukonda mpasi na disumu ya nene. Kansi, muntu yina “kebaka ntima” ketulaka dikebi ya ngolo na kimuntu na yandi ya kati na kulongukaka Ndinga ya Nzambi mbala na mbala mpi na nzila ya kisambu. Na kiteso yina kimuntu na yandi ya kukonda kukuka kepesa yandi nzila, yandi kewakanisaka mabanza, bampusa, mawi, mpi balukanu na yandi na luzingu ti mambu yina Nzambi kendimaka. Na mutindu yina, yandi ‘kesongaka nde yandi kekudizolaka,’ to kekudinatilaka balusakumunu, mpi yandi ‘tavanda mbote na luzingu na yandi.’—Bingana 19:8.

²⁵ Kudiyula nde: ‘Keti mu kendimaka mpenza nde bansiku ya Nzambi kele mbote? Keti mono kendimaka mpenza nde kuzitisa yo kenataka kyese ya nene?’ (Nkunga 19:8-11; Yezaya 48:17, 18) Kana nge kele ata ti dute ya fyoti, sosa mpila ya kukatula yo. Yindulula bampasi ya nge takutana ti yo kana nge fwa bansiku ya Nzambi. Dyaka, ‘meka mpi tala nge mosi’ mutindu Yehowa kele mbote na kusadilaka kyeleka na luzingu na nge mpi na kufulusaka mabanza na nge ti bangindu ya mbote: mambu yina kele ya kieleka, ya kufwana, ya kinzambi, ya kiese, ti ya mbote. (Nkunga 34:9; Filipi 4:8, 9) Nge lenda tula ntima nde, kana nge kesala yo mingi, zola na nge sambu na Nzambi takuma mingi, nge takuma kuzola mingi mambu yina yandi kezolaka, mpi kumenga mambu yina yandi kemengaka. Yozefi kuvandaka ve muntu ya kukuka. Kansi, yandi kukaka na kutina “pite” sambu yandi bikaka nde Yehowa kuwumba yandi na nsungi ya bamvula mingi, disongidila na kupesa yandi ntima. Bika nde yo vanda mutindu mosi sambu na nge.—Yezaya 64:7.

26. Inki disolo ya mfunu beto tatadila?

 ²⁶ Ngangi na beto kusalaka ve binama na beto ya kubutila sambu yo vanda bima ya kusakana ti yo, kansi yandi salaka yo sambu yo sadisa beto na kubuta mpi na kusepila na kinduku ya ngolo na kati ya makwela. (Bingana 5:18) Na bakapu zole yina kelanda beto tatubila mutindu Nzambi ketadilaka makwela.