1, 2. Inki dikabu ya Nzambi mepesaka beto kele mfunu mingi bubu yai, mpi sambu na nki?

TATA na beto ya zulu mepesaka beto dikabu mosi ya mfunu mingi: luzingu bonso bantu ya ngangu yina lenda kuka kumonisa bikalulu na yandi. (Kuyantika 1:27) Na nzila ya dikabu yina ya mfunu, beto kekukaka kuyindula na nsadisa ya minsiku ya Biblia. Kana beto kesadila yo, beto lenda kuma bantu ya kuyela na kimpeve yina kezolaka Yehowa mpi yina “kelongaka mayele na bo ya kuyindula, na kusadilaka yo, sambu na kuswasisa mambu ya mbote ti mambu ya mbi.”—Baebreo 5:14, NW.

² Mayele ya kuyindula na nsadisa ya minsiku ya Biblia kele mfunu mingi mpenza bubu yai, sambu nsi-ntoto mekuma mpasi mingi na kubakisa na mpila nde yo kele mpasi na kuvanda ti bansiku yina ketadila konso dyambu ya lenda basika na luzingu. Kimunganga kemonisa mbote dyambu yai, mingimingi na yina metala bankisi mpi bametode ya ketadila menga. Dyambu yai kele mfunu mpenza sambu na bantu yonso ya kezolaka kulemfukila Yehowa. Kansi, kana beto bakisa minsiku yina yo kelomba na kusadila, beto takuka kubaka badesizio ya mayele yina tatanina kansansa na beto mpi tasala nde beto zinga kaka na zola ya Nzambi. (Bingana 2:6-11) Beto tadila mwa ndambu ya minsiku yai.

3, 4. Inki ntangu busantu ya menga kukotaka na Masonuku, mpi yo mesimbama na nki minsiku?

³ Yehowa kumonisaka kuwakana ya ngolo ya kele na kati ya menga ti luzingu, mpi busantu na yo, mwa ntangu fyoti na nima ya ntangu yina Kaini kufwaka Abele. Nzambi tubilaka Kaini nde: “Wa,  menga ya leki na nge ke dila ngolo na meso na mono.” (Kuyantika 4:10) Na meso ya Yehowa, menga ya Abele vandaka kumonisa luzingu na yandi, yina Kaini kusukisaka na nku yonso. Yo yina, beto lenda tuba nde menga ya Abele vandaka kudila ngolo na meso ya Nzambi sambu yandi vutula mbela.—Baebreo 12:24.

⁴ Na nima ya Mvula ya Ngolo ya ntangu ya Noa, Nzambi pesaka bantu nswa ya kudya musuni ya bambisi kansi menga ve. Nzambi tubaka nde: “Kima mosi mpamba ya beno lenda kudia ve yo yai: beno lenda kudia ve mbisi ti menga na yo sambu moyo kele na kati ya menga. Kana muntu kufwa beno, mono mpi ta pesa yandi ndola ya lufwa.” (Kuyantika 9:4, 5) Nsiku yai ketadila bana yonso ya Noa banda na ntangu yina tii bubu yai. Yo kendimisa mambu yina Nzambi kutubilaka Kaini: menga kemonisaka moyo, to luzingu, ya bigangwa yonso. Ntuma yina kemonisa mpi nde Yehowa, yina kele Nto ya luzingu, talomba bakonti na konso muntu yina kezitisa ve luzingu mpi menga.—Nkunga 36:10.

5, 6. Inki mutindu Nsiku ya Moize vandaka kumonisa nde menga kele santu mpi mfunu mingi? (Tala mpi lupangu “ Zitisa Luzingu ya Bambisi.”)

⁵ Bakyeleka zole yai ya mfunu kemonana mpi pwelele na Nsiku ya Moize. Levi 17:10, 11 ketuba nde: “Muntu . . . yina ta dia menga, mono ta balukila yandi, mono ta katula yandi na ndonga ya bampangi na yandi. . . . Moyo ya konso kima ke vandaka na menga; yo yina mono tubaka nde beno fweti losa menga na zulu ya mesa-kimenga sambu mono landa masumu na beno diaka ve. Ya kieleka, sambu moyo ke vandaka na menga, yo yina mono ke lolulaka mbi ya muntu sambu na menga.” *—Tala lupangu “ Ngolo ya Kulolula ya Menga.”

⁶ Kana bo sadilaka ve menga ya mbisi mosi yina bo fwaka na zulu ya mesa-kimenga, yo vandaka kulomba nde bo losa yo na ntoto. Na mutindu ya kifwani, bo vandaka kuvutula luzingu na Munkwa na yo. (Kulonga 12:16; Ezekiele 18:4) Kansi, simba nde bantu ya Izraele vandaka kusadila ve bametode ya kuluta mpasi sambu na  kukatula matonsi yonso ya menga na kati ya nsuni ya mbisi. Kana bo fwaka mbisi mbote mpi bo tyamunaka menga na yo, muntu ya Izraele lendaka kudya yo ti kansansa ya mbote, sambu mambu yina bo salaka vandaka kumonisa luzitu ya mefwana yina bo pesaka na Mupesi-Luzingu.

7. Inki mutindu Davidi kumonisaka luzitu sambu na busantu ya menga?

⁷ Davidi, ‘muntu yina Nzambi vandaka kuzola’ mingi, kubakisaka  minsiku yina kusimbaka nsiku ya Nzambi na yina metala menga. (Bisalu 13:22) Kilumbu mosi ya yandi vandaka na mpusa ya ngolo ya masa, bantu na yandi tatu kukotaka na kingolo-ngolo na kati ya camp ya bambeni, bo bakaka masa na dibulu, mpi bo kwisaka kunatila yandi yo. Davidi kusalaka inki? Yandi tubaka nde: “Mono lenda nwa masa yai ve. Yo kele bonso menga ya bantu yai kwendaka kudipesa na lufwa.” Na meso ya Davidi, masa yina vandaka mpenza menga ya bantu na yandi. Yo yina, ata yandi vandaka na mpusa ya masa, “yandi losaka yo na ntoto sambu na kupesa makabu na Mfumu Nzambi.”—2 Samuele 23:15-17.

8, 9. Keti dibanza ya Nzambi na yina metala luzingu mpi menga mesobaka banda bo mesalaka dibundu ya Bukristu? Tendula.

⁸ Kiteso ya bamvula 2 400 na nima ya nsiku yina yandi pesaka Noa mpi kiteso ya bamvula 1 500 na nima ya kusala kuwakana ya Nsiku, Yehowa kupesaka nto-kimvuka ya dibundu ya Bukristu ya ntete mpeve na yandi sambu na kusonika nde: “Mpeve ya Nzambi ti beto, beto me zenga na kutula kilo ya nkaka ve na zulu na beno, kansi kilo mosi mpamba ya mfunu yo yai: Beno lenda dia ve mbisi yina ya bo me pesa ntete makabu na banzambi ya biteki, beno lenda nwa ve menga, beno lenda dia ve mbisi yina ya bo me fwa na kukanga mungungu na yo, beno lenda sala pite mpi ve.”—Bisalu 15:28, 29.

⁹ Yo kele pwelele nde nto-kimvuka ya mvu-nkama ya ntete kubakisaka nde menga kele santu mpi nde kusadila yo na mutindu ya mbi kele mbi kiteso mosi ti kusambila biteki to kusala pite. Bakristu ya kyeleka bubu yai kendimaka lukanu yina. Dyaka, sambu bo keyindulaka mutindu ya kusadila minsiku ya Biblia, bo kekukaka kusepidisa Yehowa ntangu bo kebakaka badesizio ya ketadila mutindu ya kusadila menga.

10, 11. (a) Inki mutindu Bambangi ya Yehowa kemonaka kuvutula menga ya mvimba mpi bima ya ntetentete yina kevandaka na menga? (b) Na nki mambu ya ketadila menga Bakristu lenda vanda ti bangindu ya kuswaswana?

¹⁰ Bambangi ya Yehowa kebakisaka nde kubuya ‘kunwa menga’ ketendula kubuya nde bo vutula bo menga mpi kubuya kupesa to kubumba menga na bo mosi sambu na kuvutula yo na nitu. Sambu na kuzitisa nsiku ya Nzambi, bo kendimaka mpi ve nde bo  vutula bo na nitu bima iya ya ntetentete yina kevandaka na menga: baselile ya mbwaki, baselile ya mpembe, ba plaketi, mpi plazma.

¹¹ Bubu yai, na nsadisa ya bametode yankaka, bo kekabulaka bima yai na bitini ya fyoti-fyoti yina bo kesadilaka na mitindu mingi. Keti Mukristu lenda ndima bitini yai ya fyoti-fyoti? Keti yandi kemonaka yo bonso “menga”? Konso muntu fwete baka desizio na yandi na dyambu yai. Yo kele mutindu mosi sambu na batekiniki ya lusansu bonso hémodialyse, hémodilution, kugulusa menga yina zolaka kutyamuka, katula kaka kana bo bumbaka yo ve.—Tala Appendice ya ke na ntu-dyambu “Bitini ya Fyoti-Fyoti ya Menga mpi Bametode ya Kupasudila Bantu.”

12. Inki mutindu beto fwete tadila mpi kuyidika mambu ya metala kansansa?

¹² Keti mambu ya metala badesizio ya muntu kebakaka yandi mosi kele mfunu mingi ve sambu na Yehowa? Ve, yo kele mfunu sambu yandi ketulaka dikebi mingi na bangindu na beto mpi na bikuma yina kepusaka beto na kusala mambu. (Tanga Bingana 17:3; 21:2;  24:12) Yo yina, na nima ya kusala bansosa na nsadisa ya kisambu na yina metala nkisi to tekiniki ya lusansu, beto fwete widikila kansansa na beto ya melongamaka na Biblia. (Roma 14:2, 22, 23) Ya kyeleka, Bakristu yankaka fwete pusa beto ve na kusala mambu yina kansansa na bo kepesa bo nzila, mpi beto fwete yula bo ve nde, “Nge zolaka kusala inki kana nge vandaka na kisika na mono?” Na mambu ya mutindu yai, konso Mukristu fwete “baka kilo na yandi mosi.” *—Galatia 6:5; Roma 14:12; tala lupangu “ Keti Mu Kemonaka Menga Bonso Kima Mosi ya Santu?”

13. Bansiku mpi minsiku ya Yehowa kemonisaka inki sambu na yandi? Pesa mbandu.

¹³ Bansiku mpi minsiku yina kele na kati ya Biblia kemonisaka nde Yehowa kele Mupesi-Bansiku ya mayele mpi Tata ya zola yina kekudibanzaka mingi sambu na mambote ya bana na yandi. (Nkunga 19:8-12) Ata Nzambi kupesaka ve nsiku ya kubuya ‘kunwa menga’ bonso nsiku ya ketadila mavimpi, yo ketaninaka beto mpenza na bampasi yina kekatukaka na kuvutula menga. (Bisalu 15:20) Nkutu, minganga mingi kendimaka nde kusansa kukonda kuvutula menga kele “metode ya kuluta mbote” na yina metala mutindu ya kusansa bantu bubu yai. Sambu na Bakristu ya kyeleka, mutindu yai ya mpa ya minganga ketadila dyambu yai kendimisa mayele ya kukonda nsuka ya Yehowa mpi zola na yandi ya kitata.—Tanga Yezaya 55:9; Yoane 14:21, 23.

14, 15. (a) Inki bansiku vandaka kumonisa zola ya Nzambi sambu na bantu na yandi? (b) Inki mutindu nge lenda sadila minsiku yina kesimba bansiku yai ya ketadila lutaninu?

¹⁴ Bansiku ya Nzambi mingi vandaka kumonisa dikebi na yandi sambu na mambote ya bantu na yandi na Izraele ya ntama. Mu mbandu, yandi vandaka kulomba nde bantu ya Izraele kutula mwa-lupangu na ludi ya banzo na bo sambu bisumbula kusalama ve, sambu bo vandaka kusala mambu mingi na zulu ya ludi. (Kulonga 22:8; 1 Samuele 9:25, 26; Nehemia 8:16; Bisalu 10:9) Nzambi kutumaka mpi nde bangombe ya kigonsa kuvanda na  lutaninu. (Kubasika 21:28, 29) Muntu yina vandaka kuzitisa ve bansiku yai vandaka kumonisa kukonda luzitu ya nene sambu na mambote ya bankaka mpi yo lendaka kusala nde yandi kuma ti mfuka ya menga.

¹⁵ Inki mutindu nge lenda sadila minsiku yina kesimba bansiku yai? Sambu na nki ve kuyindula na yina metala vwatire na nge, mutindu nge kenataka yo, bambisi na nge, nzo na nge, kisika na nge ya kisalu, mpi bansaka yina nge keponaka? Na bansi yankaka, bisumbula ya nzila kele kikuma mosi ya kefwaka baleke mingi, mbala mingi sambu bo kekuditulaka na kigonsa ya kukonda mfunu. Kansi, baleke yina kezola kubikala na zola ya Nzambi kemonaka nde luzingu kele mfunu mpi bo kesosaka ve kubaka kyese na bisalu ya kigonsa. Bo keyindulaka ve na buzoba yonso nde mpasi lenda bwila bo ve sambu bo kele baleke. Kansi, bo kesepilaka na kileki na bo na kukatulaka mpasi ya kukonda mfunu.—Longi 11:9, 10.

16. Inki munsiku ya Biblia kebuyisaka kubasisa divumu? (Tala mpi noti na nsi ya lutiti.)

¹⁶ Ata luzingu ya mwana yina mebutuka ntete ve kele mfunu mingi na meso ya Nzambi. Na Izraele ya ntama, kana muntu mosi kulwadisa nkento ya kele na divumu mpi yo sala nde yandi to mwana yina kele na divumu kufwa, Nzambi vandaka kutadila muntu yina kusalaka yo bonso nde yandi mefwa muntu, mpi yo vandaka kulomba nde ‘bo fwa yandi.’ * (Tanga Kubasika 21:22, 23) Ebuna, yindula mutindu Yehowa kewaka na ntangu yandi kemonaka bo kebasisa konso mvula na luzolo yonso mavumu ya babebe mingi yina mebutuka ntete ve, bo kefwaka mingi na kati na bo sambu bantu yina kesalaka yo kezolaka kusala mambu ya bo mezola mpi sambu bo mepesaka nswa na mansoni.

17. Inki mutindu nge lenda syamisa nkento mosi ya kubasisaka divumu na ntwala ya kuzaba minsiku ya Nzambi?

¹⁷ Ebuna, beto lenda tuba inki sambu na nkento yina kubasisaka divumu na ntwala ya kubaka nzayilu ya kyeleka ya Biblia? Keti Nzambi lenda wila yandi ve mawa? Mpidina ve! Na kutuba ya kyeleka,  muntu yina mebalula mpenza ntima na masonga yonso lenda tula ntima nde Yehowa talolula yandi na nsadisa ya menga yina Yezu kutyamunaka. (Nkunga 103:8-14; Efezo 1:7) Ya kyeleka, Kristu yandi mosi kutubaka nde: “Mono kwisaka ve sambu na kubinga  bantu ya mbote, kansi mono kwisaka sambu na kubinga bantu ya masumu sambu bo kubalula ntima.”—Luka 5:32.

18. Inki mutindu Biblia kemonisa kikuma yina kesalaka nde bo fwa bantu mingi?

¹⁸ Yehowa kebuyisa beto kaka ve na kusala bankaka mambi, kansi yandi kezolaka nde beto katula na ntima na beto kikuma ya kyeleka yina kesalaka nde bo fwa bantu mingi: kumenga. Ntumwa Yoane kusonikaka nde: “Muntu yina ke mengaka mpangi na yandi, yandi kele bonso muntu yina me fwa muntu ya nkaka.” (1 Yoane 3:15) Muntu ya mutindu yai kemengaka kaka ve mpangi na yandi kansi yandi kezolaka nde mpangi na yandi kufwa. Kimbeni na yandi lenda monana na kutonga to kukusila yandi makambu, na mpila nde kana makambu yina kele ya kyeleka mpangi na yandi lenda baka ndola ya Nzambi. (Levi 19:16; Kulonga 19:18-21; Matayo 5:22) Yo yina, yo kele mpenza mfunu nde beto sala ngolo na kukatula na ntima na beto konso kimbeni yina lenda vanda na kati!—Yakobo 1:14, 15; 4:1-3.

19. Inki mutindu muntu yina kebikaka nde minsiku ya Biblia kutwadisa yandi ketadilaka baverse bonso Nkunga 11:5 mpi Filipi 4:8, 9?

¹⁹ Bantu yina kemonaka luzingu nde yo kele mfunu mutindu Yehowa kemonaka yo mpi yina kezolaka kubikala na zola na yandi kebuyaka mpi mitindu yonso ya mubulu. Nkunga 11:5 ketuba nde: “[ Yehowa] ke zolaka ve ata fioti bantu yina ke zolaka kusala nku [to mubulu].” Beto fwete mona ve verse yai kaka bonso bangogo ya ketubila kimuntu ya Nzambi; yo kele munsiku ya fwete twadisa luzingu na beto. Yo kepusaka bantu yina kezolaka Nzambi na kubuya konso nsaka yina lenda pusa bo na kusala mubulu. Mutindu mosi, bangogo ya ketuba nde Yehowa kele ‘Nzambi ya ngemba’ kepusaka bansadi na yandi na kufulusa mabanza ti ntima na bo ti bima yina mefwana nde bo zola yo, yina kepusa na kusala mambu ya mbote, mpi yina mefwana nde bo zitisa yo, mambu yina kesadisaka na kukotisa ngemba.—Tanga Filipi 4:8, 9.

20-22. Inki pozisio Bakristu kebakaka na yina metala nsi-ntoto mpi sambu na nki?

²⁰ Na meso ya Nzambi, nsi-ntoto ya mvimba ya Satana kele ti  mfuka ya menga. Ngidika ya politiki ya nsi-ntoto yai, yina Masonuku kemonisaka bonso mbisi ya nku, mefwaka bantu mingi, ti bansadi mingi ya Yehowa. (Daniele 8:3, 4, 20-22; Kusonga 13:1, 2, 7, 8) Bantu ya mumbongo mpi ya siansi, yina kesalaka kumosi ti bangolo yai ya kele bonso bambisi, mesalaka minduki yankaka ya kuluta mbi mpenza, mpi yo mesadisaka bo na kuzwa mbongo mingi. Yo kele mpenza ya kyeleka nde “nsi-ntoto kele na maboko ya Muntu ya Mbi”!—1 Yoane 5:19.

²¹ Sambu balongoki ya Yezu “kele bantu ya nsi-ntoto ve” mpi bo kekotaka ve ata fyoti na mambu ya politiki ti bamvita na yo, konso muntu mpi bo yonso na kimvuka kebuyaka kuvanda ti mfuka ya menga. * (Yoane 15:19; 17:16) Mpi na mbandu ya Kristu, bo kesadilaka ve bankaka mambu na nku yonso kana bo kenyokula bo. Kansi, bo kemonisaka zola sambu na bambeni na bo, mpi bo kesambaka nkutu sambu na bo.—Matayo 5:44; Roma 12:17-21.

²² Kuluta yonso, Bakristu ya kyeleka kebuyaka kuvukana ti “Babilone ya Nene,” kintinu ya nsi-ntoto ya mvimba ya mabundu ya  luvunu mpi kimvuka yina kele ti mfuka ya menga mingi kuluta bimvuka yonso. Ndinga ya Nzambi ketuba nde: “Bo monaka na bwala yina menga ya baprofete ti ya bantu ya Nzambi, menga ya bantu yina yonso ya bo fwaka awa na nsi-ntoto.” Yo yina, Biblia kekebisa beto nde: “Beno bantu na mono, beno katuka na [Babilone].”—Kusonga 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Kubasika na Babilone ya Nene ketendula inki?

²³ Kubasika na Babilone ya Nene ketendula kaka ve kukatula zina na buku ya dibundu mosi. Yo ketendula mpi kumenga mambu ya mbi yina mabundu ya luvunu kendimaka to kesyamisaka na mutindu ya pwelele, mu mbandu mansoni, kukota na mambu ya politiki, mpi kusosa kimvwama na bwimi yonso. (Tanga Nkunga 97:10; Kusonga 18:7, 9, 11-17) Mbala mingi mpenza, mambu yai mepusaka bantu na kufwa bantu yankaka!

24, 25. Na nsadisa ya nki Nzambi lenda wila muntu yina kele ti mfuka ya menga kansi ya mebalula ntima mawa, mpi inki ngidika vandaka kumonisa yo na ntangu ya Biblia?

²⁴ Na ntwala ya kuyamba lusambu ya kyeleka, konso muntu na kati na beto kupesaka maboko na mutindu mosi to yankaka na ngidika ya Satana, mpi kuvandaka ti kiteso mosi buna ya mfuka ya menga. Kansi, sambu beto mesobaka bikalulu na beto, mekunaka lukwikilu na kimenga ya nkudulu ya Kristu, mpi mepesaka luzingu na beto na Nzambi, Nzambi kewilaka beto mawa mpi ketaninaka beto na kimpeve. (Bisalu 3:19) Na ntangu ya Biblia, bo vandaka kumonisa lutaninu yina na bambanza ya kutinina.—Kutanga 35:11-15; Kulonga 21:1-9.

²⁵ Inki mutindu ngidika yina vandaka kusala? Kana muntu ya Izraele kufwa muntu yankaka na kidiba, yo vandaka kulomba nde yandi tina na mbanza mosi na kati ya bambanza ya kutinina. Kana bazuzi ya kufwana kuzenga mambu, yo vandaka kulomba nde muntu yina kufwaka muntu yankaka na kidiba kuzinga na mbanza ya kutinina tii na lufwa ya nganga-Nzambi ya nene. Na nima yandi vandaka na kimpwanza ya kwenda kuzinga na kisika yankaka. Yo kele mbandu mosi ya mbote mpenza ya mawa ya Nzambi mpi ya mfunu ya nene yina yandi kepesaka na luzingu ya bantu! Bubu yai, kele ti ngidika ya Nzambi mebakaka yina beto lenda fwanisa ti bambanza ya kutinina ya ntangu ya ntama; ngidika yina mesimbama na kimenga ya nkudulu ya Kristu mpi yo  ketaninaka beto na lufwa yina beto lendaka kubaka kana beto mefwa na kidiba bansiku ya Nzambi ya metala busantu ya luzingu mpi menga. Keti nge kebakaka ngidika yina na valere? Inki mutindu nge lenda monisa nde nge kesalaka yo? Mutindu mosi ya kusala yo kele ya kubinga bantu yankaka na kwisa kuvukana ti nge na mbanza ya kutinina ya kifwani, mingimingi sambu “mpasi” ya nene kele na kufinama nswalu mpenza.—Matayo 24:21; 2 Korinto 6:1, 2.

26-28. Na nki mutindu luzingu na beto mefwanana ti ya profete Ezekiele, mpi nki mutindu beto lenda bikala kaka na zola ya Nzambi?

²⁶ Luzingu ya bantu ya Nzambi bubu yai keyibusa beto luzingu ya profete Ezekiele, yina Yehowa kutindaka na kusala bonso santinele ya kimpeve sambu na nzo ya Izraele. Nzambi kutubaka nde: “Nge ta songaka bo malongi ya mono ke pesa nge.” Kana Ezekiele kusalaka ve mbote kisalu yai, menga ya bantu yina zolaka kufwa ntangu Nzambi zolaka kulomba Yeruzalemi bakonti zolaka kuvanda na zulu ya ntu na yandi. (Ezekiele 33:7-9) Kansi, Ezekiele kulemfukaka mpi kubakaka ve mfuka ya menga.

²⁷ Bubu yai, beto kevingila nsuka ya nsi-ntoto ya mvimba ya Satana. Yo yina, Bambangi ya Yehowa kebakaka kisalu ya kusamuna kilumbu yina Nzambi tavutula “mbi na bambeni na yandi” bonso mukumba mpi dibaku ya mbote na ntangu bo kesamuna nsangu ya Kimfumu. (Yezaya 61:2; Matayo 24:14) Keti nge kesalaka mingi kisalu yai ya mfunu? Ntumwa Polo vandaka kupesa kisalu na yandi ya kusamuna dikebi ya kufwana. Yo yina, yandi lendaka kutuba nde: “Kana konso muntu na kati na beno kuvila, yo kele mambu na mono ve. Sambu mono zabisaka beno mambu yonso yina ya Nzambi me kanaka.” (Bisalu 20:26, 27) Yandi kele mbandu ya mbote mpenza sambu na beto!

²⁸ Ya kyeleka, sambu beto bikala kaka na zola ya kitata ya Yehowa, beto fwete suka ve kaka na kumona luzingu ti menga mutindu Yehowa kemonaka yo. Beto fwete bikala mpi bunkete, to santu, na meso na yandi, mutindu beto tamona yo na kapu yina kelanda.