“Bana-bankento ke vandaka ve na kiese na nsungi ya butoko. Yo ke vandaka mpasi, kisaka-saka mpi mavwanga​—konso kima na nsungi yai ke monanaka kaka mbi!”​—Oksana.

 “Mu vandaka na kiese na ntangu mosi buna, kansi na nima mu vandaka kuwa mawa. Kuzaba ve kana yo ke kuminaka mpi bantu ya nkaka, kansi yo kuminaka mono.”​—Brian.

 Betolenda fwanisa nsungi ya butoko ti nsaka ya muzembu, disongidila yo ke pesaka kiese ti boma! Inki mutindu nge lenda nunga bantangu ya mbote mpi ya mpasi ya nsungi yai?

•  Nsungi ya butoko kele nki?

•  Bansoba yina ke salamaka na nitu

•  Bansoba yina ke salamaka na mabanza

•  Mambu ya nge lenda sala

 Na bunkufi, nsungi ya butoko kele nsungi ya luzingu yina ke nataka muntu na kuyela na nitu mpi na mabanza. Kana muntu me kuma na nsungi yai, nitu na yandi ke yelaka ntinu-ntinu mpi bansoba ya nene ke salamaka na nitu na yandi mpi ke pesaka yandi makuki ya kubuta.

 Kansi, yo ke tendula ve nde nge me fwana na kukuma kibuti. Yo kele kaka kidimbu yina ke monisa nde nge kele diaka ve mwana-fioti. Diambu yai lenda sala nde nge vanda na kiese to na mawa.

 Ngiufula: Nge ke yindula nde nsungi ya butoko ke yantikaka na nki mvula?

• 8

• 9

• 10

• 11

• 12

• 13

• 14

• 15

• 16

 Mvutu: Bamvula yai yonso kele bamvula yina bantu ke tubaka nde yo kele nsungi yina butoko ke yantikaka.

 Yo ke tendula nde yo kele ve mfunu nde nge kudiyangisa kuluta ndilu kana nge me kuma ti bamvula 15 to 16 mpi nge me yantika ntete ve nsungi ya butoko to nge me lungisa ntete ve bamvula kumi kansi nsungi yango me yantika. Na nsungi ya butoko, nitu ke vandaka ti kalandrie na yo mosi yina nge lenda bakisa ve ata fioti.

 Ziku nsoba yina ke monanaka pwelele na nitu na nsungi ya butoko kele kuyela ya ntinu-ntinu. Kansi, bitini ya nitu na nge yonso ta yela ve kiteso mosi. Yo yina, kuyituka ve kana nge ke konda mayele na mambu ya nge ke sala. Vanda ti kivuvu nde malembe-malembe mambu ta bonga.

 Bansoba ya nkaka ya nitu ke salamaka na nsungi ya butoko.

 Na bana-babakala:

•   Binama ya kuvukisila nitu ke yelaka

•   Mika ke yantikaka kubasika na nsi ya mapeka, na binama ya kuvukisila nitu, mpi na luse

• Ndinga ke sobaka

• Masa ke basikaka na mpimpa na kibakala kukonda kuzaba

Na bana-bankento:

• Mabele ke yantikaka kubasika

• Mika ke yantikaka kubasika na nsi ya mapeka mpi na binama ya kuvukisila nitu

• Bo ke monaka menga na mbala ya ntete

Yo vanda na bana-babakala to na bana-bankento:

• Nsudi na nitu yina ke katukaka na mutoki mpi mikrobe.

  Ndongisila: Nge ta basika diaka ve nsudi na nitu kana nge ke yobila mbala na mbala mpi ke pakula mananasi ya nsudi ya kitoko.

• Bambuma ya ke basikaka sambu na mikrobe yina ke vukanaka ti mafuta yina ke vandaka na mpusu ya nitu.

  Ndongisila: Ata yo ke vandaka mpasi na kumanisa bambuma, nge lenda nunga kana nge ke yobisa luse na nge mbala na mbala ti bima yina ke yobisaka luse.

Bansoba yina ke salamaka na nitu na nsungi ya butoko lenda yangisa mabanza na nge. Nkutu nge lenda mona nde bantangu ya nkaka nge kele na kiese mpi bantangu ya nkaka yo soba.

“Bubu nge ke dila, kansi mbasi nge ke mbote. Na ntangu mosi buna nge ke na makasi, na nima ya ntangu fioti nge me lemba nitu mpi me kudikanga na shambre.”​—Oksana.

Na nsungi ya butoko, batoko mingi mpi ke waka nsoni sambu bo ke yindulaka nde bantu yonso ke tala-tala bo mpi ke sambisa bo. Mutindu nitu na nge ke soba ngolo kibeni ke pesaka diaka mpasi kuluta!

“Ntangu mu vandaka kuyela, mono vandaka kutambula mukongo ti luse ya kunieka mpi kulwata basimisi ya nene. Ata mono zabaka kikuma yina nitu na mono vandaka kusoba, mu vandaka ve na kiese mpi mu vandaka kuwa nsoni mingi. Yo vandaka kusimba ve.”​—Janice.

Ziku nsoba ya kuluta nene yina ta salama na mabanza na nge ta vanda mutindu nge ta kuma kutadila bana-babakala to bana-bankento.

“Mono vandaka kuyindula diaka ve nde bana-babakala yonso ke pesaka bantu kiseku. Mu kumaka kumona bankaka kitoko mpi kuyindula nkutu nde kuzola mwana-bakala vandaka ka yo mbi ve. Na kutuba ya mbote, bantu yonso kumaka kutuba nde ‘nani ke zolaka mukwetu.”​—Alexis.

Na nsungi ya butoko, batoko ya nkaka ya babakala ke monaka nde bo me kuma kubenda dikebi ya bana-babakala ya nkaka, batoko ya nkaka ya bankento mpi ke monaka kiteso mosi. Kana yo me kumina nge kuyindula ve nde nge me kuma bonso babakala yina ke vukisaka nitu ti babakala to bankento yina ke vukisaka nitu ti bankento. Mbala mingi, bangindu yai ke manaka malembe-malembe.

“Sambu mu vandaka kudifwanisa mingi ti batoko ya babakala, bo kumaka kubenda dikebi na mono. Kansi, ntangu mono vandaka diaka ve toko, bana-bankento kumaka kubenda dikebi na mono. Ntangu yai ngindu ya kuvukisa nitu babakala ti babakala me kumaka mambu ya ntama na luzingu na mono.”​—Alan.

•   Sala yonso na kuvanda ti mabanza ya mbote. Ya kieleka, nsungi ya butoko kele nsungi ya ke vandaka ti bansoba na nitu mpi na mabanza yina kele mfunu sambu na nge. Nge lenda tula ntima na bangogo yai ya muyimbi-bankunga Davidi yina tubaka nde: “Mono me salamaka na mutindu ya ke pesa boma mpi ya kuyituka.”—Nkunga 139:14.

• Kudifwanisa ve ti bantu ya nkaka, mpi buya mpusa ya kutudila nitu na nge dikebi ya mingi. Biblia ke tuba nde: “Muntu ke monaka yina ke monikaka na meso, kansi Yehowa ke monaka na ntima.”—1 Samuele 16:7.

• Sala bangalasisi mingi mpi pema mingi. Kana nge ke lala mingi yo ta sadisa nge na kuwa ve makasi mpamba-mpamba, na kudiyangisa ve, mpi na kuniokwama ve na mabanza ntangu nge ke telema na mpongi.

• Kutula ve dikebi na bangindu yonso ya mbi yina nge kele na yo sambu na nge mosi. Keti bantu yonso ke tala-tala nge kibeni? Ata bantu ke tubila kuyela na nge, tala mambu na mutindu ya mbote. Biblia ke tuba nde: “Kutula ve na ntima mambu yonso yina bantu ke tubaka.”—Longi 7:​21.

• Sala ngolo na kuyala banzala na nge ya kuvukisa nitu sambu nge mbwa ve. Biblia ke tuba nde: “Beno tina pite! . . . Muntu yina ke salaka pite ke salaka disumu na nitu na yandi mosi.”—1 Bakorinto 6:18.

• Solula ti bibuti na nge to mbuta mosi yina nge ke tudilaka ntima. Ya kieleka, yo lenda vanda mpasi na luyantiku. Kansi lusadisu yina nge ta baka ta monisa nge nde bikesa yina nge salaka vandaka ya mpamba ve.—Bingana 17:17.

Na bunkufi: Nsungi ya butoko kele ti bampasi na yo. Kansi, yo ke sadisaka mpi na kuyela na nitu, na mabanza, na mawi mpi na kimpeve.—1 Samuele 2:26.