WEE wĩciragia ciugo “muoyo” na “roho” ciugĩte atĩa? Andũ aingĩ metĩkĩtie atĩ ciugo icio ciugĩte kĩndũ gĩtonekaga na gĩtakuaga gĩkoragwo thĩinĩ witũ. Meciragia atĩ rĩrĩa mũndũ aakua-rĩ, kĩndũ kĩu gĩtonekaga kiumaga thĩinĩ wa mwĩrĩ gĩgathiĩ na mbere gũtũũra. Nĩũndũ wa ũrĩa wĩtĩkio ũcio ũtheremete mũno-rĩ, andũ aingĩ nĩ mamakaga mamenya atĩ ũguo tiguo Bibilia ĩrutanaga. Kwoguo kũringana na Kiugo kĩa Ngai-rĩ, muoyo nĩ kĩĩ, na roho nĩ kĩĩ?

Reke twambe twarie ũhoro wa muoyo. No gũkorũo nĩ ũraririkana atĩ Bibilia mbere yaandĩkirũo na Kĩhibirania na Kĩgiriki. Aandĩki a Bibilia maahũthĩrire kiugo gĩa Kĩhibirania neʹphesh kana gĩa Kĩgiriki psy·kheʹ rĩrĩa maandĩkaga igũrũ rĩgiĩ muoyo. Ciugo icio cierĩ cionekaga makĩria ma maita 800 thĩinĩ wa Maandĩko, na Bibilia ya Gĩkũyũ ĩcitaũrĩte ta “roho,” “muoyo,” kana “mũndũ.” Ũngĩthuthuria ũrĩa kiugo neʹphesh kana psy·kheʹ ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia-rĩ, nĩ ũkuona atĩ ciugo icio ciugĩte (1) Andũ, (2) nyamũ, kana (3) muoyo ũrĩa andũ kana  nyamũ ikoragwo naguo. Reke twĩcirie ũhoro wa maandĩko maigana ũna monanagia maũndũ macio matatũ.

Andũ. ‘Matukũ-inĩ ma Nuhu, no andũ anyinyi, nao no andũ [mĩoyo NW; Kĩgiriki, psy·khe’] anana, maahonokire.’ (1 Petero 3:20) Hau kiugo gĩa Kĩgiriki, psy·khe’, nĩkĩo gĩtaũrĩtwo “andũ,” na nĩo Nuhu, mũtumia wake, ariũ ake atatũ, na atumia ao. Thama 16:16 nĩ ĩgwetete ũtaaro ũrĩa waheetwo Aisiraeli wĩgiĩ kũngania mana. Meerĩtwo ũũ: ‘Oyanagĩrai o ta ũrĩa andũ [ne’phesh] anyu maigana; o mũndũ wanyu oyagĩre andũ a hema yake.’ Kwoguo mana marĩa mũndũ oyaga maaringanaga na ũrĩa andũ a gwake mũciĩ maigana. Maandĩko mangĩ marĩa ciugo ne’phesh kana psy·khe’ ihũthĩrĩtwo kuonania mũndũ kana andũ nĩ Kĩambĩrĩria 46:18; Joshua 11:11; Atũmwo 27:37; na Aroma 13:1.

Nyamũ. Bibilia yugaga ũũ ĩgĩtaarĩria ũũmbi: “Ngai akiuga atĩrĩ, Maĩ-rĩ, nĩmahunje o kũhunja ciũmbe [ne’phesh] ii muoyo iria thiangi rũitũ, ningĩ nyamũ ii njoya nĩciũmbũkage igũrũ rĩa thĩ itheri-inĩ rĩa mũtambũrũko wa matu-mairũ ma igũrũ. Ningĩ Ngai akiuga atĩrĩ, Thĩ nĩĩrute ciũmbe [ne’phesh] irĩ muoyo, o kĩũmbe kĩruka gĩakĩo, nacio nĩ mahiũ, na tũnyamũ tũrĩa tũtambaga, na nyamũ cia werũ, o nyamũ kĩruka kĩayo; gũgĩtuĩka o ũguo.” (Kĩambĩrĩria 1:20, 24) Thĩinĩ wa rĩandĩko rĩu-rĩ, thamaki, mahiũ, na nyamũ cia gĩthaka ciĩtĩtwo “ciũmbe” kana nyamũ (ne’phesh). Thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 9:10 na Maũndũ ma Alawii 11:46, nyoni na ciũmbe ingĩ ciĩtĩtwo “nyamũ” (ne’phesh).

Muoyo ũrĩa mũndũ atũũraga. Rĩmwe ciugo ne’phesh kana psy·khe’ nĩ ihũthagĩrũo kuonania muoyo wa mũndũ. Jehova eerire Musa ũũ: “Andũ arĩa maagũcaragia makũũrage [maacaragia muoyo waku, NW; Kĩhibirania, ne’phesh] othe nĩmakuĩte.” (Thama 4:19) Thũ cia Musa ciacaragia kĩĩ? Cieendaga kũmũũraga. Mbere ĩo rĩrĩa Rakeli aaciaraga Benjamini-rĩ, nĩ “oimagwo nĩ muoyo (nĩ ũndũ nĩaakuire).” (Kĩambĩrĩria 35:16-19) Wĩĩcirie ningĩ ciugo ici cia Jesu: “Nĩ niĩ mũrĩithi ũrĩa mwega. Mũrĩithi ũrĩa mwega nĩarutaga muoyo [psy·khe’] wake nĩ ũndũ wa ng’ondu.” (Johana 10:11) Jesu aarutire muoyo wake, kana agĩkua, nĩ ũndũ wa kĩrĩndĩ. Thĩinĩ wa Maandĩko macio-rĩ, kiugo  “muoyo” kĩonanagia muoyo ũrĩa mũndũ atũũraga. Ngerekano ingĩ cia ũrĩa kiugo kĩu kĩhũthĩrĩtwo kuonania mũndũ e muoyo ciĩ thĩinĩ wa 1 Athamaki 17:17-23; Mathayo 10:39; Johana 15:13; na Atũmwo 20:10.

Kwĩruta Kiugo kĩa Ngai makĩria nĩ gũgũkuonia atĩ gũtirĩ handũ thĩinĩ wa Bibilia “muoyo” wĩrĩtwo atĩ “ndũngĩkua” kana “ũtũũraga tene na tene.” Ithenya rĩa ũguo-rĩ, Maandĩko moigaga atĩ muoyo [ne’phesh kana psy·khe’] no ũkue na nĩ ũkuaga.

Reke rĩu twĩcirie ũrĩa Bibilia ĩhũthagĩra kiugo “roho.” Andũ amwe meciragia atĩ “roho” nĩ ũndũ ũmwe na “muoyo.” No ũguo tiguo kũrĩ. Bibilia yonanagia wega atĩ “roho” na “muoyo” nĩ indo igĩrĩ ngũrani. Ngũrani yacio nĩ ĩrĩkũ?

Aandĩki a Bibilia maahũthĩrire kiugo gĩa Kĩhibirania ru’ach kana gĩa Kĩgiriki pneu’ma rĩrĩa maandĩkaga igũrũ rĩgiĩ “roho.” Maandĩko nĩ monanagia ũrĩa ciugo icio ciugĩte. Kwa ngerekano-rĩ, Thaburi 104:29 yugaga ũũ: “Ũcokagĩra mĩheehũ [roho NW; Kĩhibirania, ru’ach] yacio, igakua, igacoka rũkũngũ-inĩ.” Na Jakubu 2:26 yugaga atĩ ‘mwĩrĩ ũtarĩ roho [ pneu’ma] nĩ mũkuũ.’ Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, thĩinĩ wa maandĩko macio, “roho” nĩ kĩrĩa gĩtũmaga mwĩrĩ ũkorũo wĩ muoyo. Mwĩrĩ ũtarĩ na roho nĩ mũkuũ. Kwoguo-rĩ, thĩinĩ wa Bibilia kiugo ru’ach gĩtaũrĩtwo ta “roho” na “hinya,” kana mĩhũmũ ya muoyo. Kwa ngerekano-rĩ, igũrũ rĩgiĩ mũiyũro wa hĩndĩ ya Nuhu, Ngai oigire ũũ: “Ngũrehe mũiyũro wa maĩ gũkũ thĩ, wa kũnina mwĩrĩ o wothe wa nyama ũrĩa wĩ na mĩhũmũ [ru’ach] ya muoyo thĩinĩ waguo, ũthire gũkũ thĩ mũhuro wa igũrũ.” (Kĩambĩrĩria 6:17; 7:15, 22) Kwoguo “roho” nĩ hinya ũtonekaga ũrĩa ũtũmaga ciũmbe ikorũo ciĩ muoyo.

Muoyo na roho ti ũndũ ũmwe. Mwĩrĩ ũbataraga roho nĩguo ũkorũo wĩ muoyo, o ta ũrĩa redio ĩbataraga thitima nĩguo ĩrute wĩra. Ta wĩcirie ngerekano ya redio ya mahiga. Wamĩĩkĩra mahiga na ũmĩhingũrĩre-rĩ, hinya ũrĩa wĩ mahiga-inĩ macio nĩguo ũtũmaga ĩrute wĩra. No ĩtarĩ na mahiga-rĩ, redio ĩo nĩ ta ĩ nguũ. No ta guo o na redio ĩrĩa ĩhũthagĩra thitima ĩhaanaga ũngĩmĩruta  thitima-inĩ. Na njĩra o ta ĩo-rĩ, roho nĩ hinya ũrĩa ũtũmaga mwĩrĩ witũ ũkorũo wĩ muoyo. O ta thitima-rĩ, roho ndũngĩigua ũndũ kana gwĩciria. Ũkoragwo wĩ hinya wa mũthemba mũna. No hatarĩ na roho ũcio, kana mĩhũmũ ya muoyo-rĩ, mĩĩrĩ iitũ nĩgũkua ‘ĩkuaga, ĩgacoka rũkũngũ-inĩ,’ o ta ũrĩa mwandĩki wa Thaburi oigĩte.

Kohelethu 12:7 yugaga ũũ ĩkĩaria ũhoro wa gĩkuũ kĩa mũndũ: “Naruo rũkũngũ [rũa mwĩrĩ wake] rũgĩcoke gũtuĩka tĩri o ta ũrĩa rũatariĩ, naguo roho ũcokerere Ngai ũrĩa waũheanire.” Rĩrĩa roho, kana mĩhũmũ ya muoyo, yoima mwĩrĩ-rĩ, mwĩrĩ ũkuaga na ũgacoka tĩri-inĩ kũrĩa woimire. Na njĩra o ta ĩo-rĩ, mĩhũmũ ya muoyo ĩcokaga kũrĩa yoimire, kũrĩ Ngai. (Ayubu 34:14, 15; Thaburi 36:9) Ũguo ti kuuga atĩ mĩhũmũ ya muoyo nĩ ĩthiaga igũrũ yo mĩene. Ithenya rĩa ũguo-rĩ, nĩ kuuga atĩ harĩ mũndũ ũrĩa ũkuĩte-rĩ, mwĩhoko wake wa gũtũũra mahinda mokĩte wĩhocetie harĩ Jehova Ngai. No tuuge ũtũũro wake wĩ moko-inĩ ma Ngai. No kũgerera hinya wa Ngai tu mũndũ angĩcokerio roho, kana mĩhũmũ ya muoyo, nĩguo atũũre rĩngĩ.

Githĩ ti ũndũ wa kũhoreria ngoro mũno kũmenya atĩ ũguo noguo Ngai ageka harĩ arĩa othe makomete thĩinĩ wa “mbĩrĩra” marĩ kĩririkano-inĩ gĩake? (Johana 5:28, 29) Hĩndĩ ya kũriũkia andũ-rĩ, Jehova akoombĩra mũndũ ũrĩa ũkuĩte mwĩrĩ mwerũ na aũcokie muoyo na njĩra ya kũwĩkĩra roho, kana mĩhũmũ ya muoyo. Rĩgakorũo rĩrĩ ihinda rĩa gĩkeno atĩa!

Ũngĩenda kwĩruta makĩria igũrũ rĩgiĩ ciugo “muoyo” na “roho” ta ũrĩa ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia-rĩ, nĩ ũkuona ũhoro ũngĩgũteithia kabuku-inĩ getagwo Gũtuĩkaga Atĩa Kũrĩ Ithuĩ Rĩrĩa Twakua?, na ibuku-inĩ rĩĩtagwo Kutoa Sababu kwa Kutumia Maandiko karatathi ka 221-226, caba ya 2004, merĩ macabĩtwo nĩ Aira a Jehova.