1, 2. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ amwe mende kũmenya ũhoro wĩgiĩ ngũyũ?

HIHI nĩ ũrĩ warĩa ngũyũ? Aisiraeli nĩ maakenagĩra kũrĩa itunda rĩu mahinda-inĩ ma Bibilia. (Nahu. 3:12; Luk. 13:6-9) Ngũyũ nĩ ikoragwo na indo cia bata harĩ ũgima wa mwĩrĩ; nĩkĩo andũ amwe moigaga atĩ nĩ irĩ ũguni harĩ ngoro.

² Harĩ hĩndĩ Jehova aaringithanirie ngoro na ngũyũ. Ngai ti ũguni wa kũrĩa ngũyũ aataaragĩria. Aaragia na njĩra ya ngerekano. Ũndũ ũrĩa oigire kũgerera mũnabii Jeremia nĩ ũhutĩtie ngoro yaku o na cia andũ arĩa wendete. Tũgĩthuthuria ũrĩa oigire-rĩ, wĩcirie ũrĩa ũndũ ũcio ũngĩguna Akristiano.

3. Ngũyũ iria igwetetwo nĩ Jeremia mũrango wa 24 ciarũgamĩrĩire kĩĩ?

³ Rekei twambe twarĩrĩrie ũndũ ũmwe Ngai oigire hĩndĩ ya Jeremia wĩgiĩ ngũyũ. Mwaka wa 617 Mbere ya Mahinda Maitũ (M.M.M.), rũrĩrĩ rwa Juda rũtiathiaga wega kĩĩroho. Ngai akĩheana kĩoneki kĩgiĩ ihinda rĩao rĩũkĩte, akĩrĩringithania na mĩthemba ĩĩrĩ ya ngũyũ—ngũyũ “njega mũno” na ingĩ “njũru mũno.” (Thoma Jeremia 24:1-3.) Ngũyũ icio njũru ciarũgamĩrĩire Mũthamaki Zedekia na andũ angĩ take arĩa maanyaririrũo mũno nĩ Mũthamaki Nebukadinezaru na mbũtũ ciake. Ĩ nao andũ ta Ezekieli, Danieli na arata ake atatũ arĩa maarĩ Babuloni, na Ayahudi amwe arĩa mangĩatwarirũo kuo? Maahanaga ta ngũyũ njega. Matigari mao nĩ mangĩacokire nĩguo maake Jerusalemu na hekarũ yayo. Ũndũ ũrĩa wacokire ũgĩkĩka thutha-inĩ.—Jer. 24:8-10; 25:11, 12; 29:10.

4. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũngĩtwĩkĩra ngoro kuumana na ũrĩa Jehova oigire igũrũ rĩgiĩ ngũyũ iria ciarĩ njega?

⁴ Jehova oigire ũũ igũrũ rĩgiĩ arĩa maarũgamĩrĩirũo nĩ ngũyũ icio njega: ‘Nĩ ngamahe ngoro ya gũtũma mamenye, atĩ niĩ nĩ niĩ Jehova, nao matuĩke andũ akwa.’ (Jer. 24:7) Rĩu nĩrĩo rĩandĩko rĩa mũthingi rĩa gĩcunjĩ gĩkĩ, na  nĩ rĩgũtwĩkĩra ngoro mũno! Ngai nĩ ehaarĩirie kũhe mũndũ ũmwe ũmwe ‘ngoro ya kũmũmenya.’ Rĩandĩko-inĩ rĩrĩ “ngoro” ĩrũgamĩrĩire mwerekera wa mũndũ. Hatarĩ nganja no wende kũgĩa na ngoro ta ĩyo na gũtuĩka ũmwe wa andũ ake. Makinya marĩa mangĩgũteithia gwĩka ũguo nĩ ta gũthoma Kiugo gĩake na gũkĩhũthĩra, kwĩrira na kũgarũrũka, kwĩyamũrĩra Ngai, na kũbatithio thĩinĩ wa rĩĩtwa rĩa Ithe, Mũriũ, na rĩa roho mũtheru. (Mat. 28:19, 20; Atũm. 3:19) No gũkorũo nĩ woete makinya macio, kana hihi wahota gũkorũo nĩ ũnyitanagĩra kaingĩ na Aira a Jehova na ũrorete gwĩka ũguo.

5. Jeremia aandĩkire ũhoro wĩgiĩ ngoro cia andũ arĩkũ?

⁵ O na angĩkorũo tuoete makinya mamwe kana macio mothe, no tũrabatara gũikara tũkĩroraga mwerekera na mĩthiĩre itũ. No wone gĩtũmi gĩa gwĩka ũguo ũhoro-inĩ ũrĩa Jeremia aacokire kwandĩka wĩgiĩ ngoro. Mĩrango ĩmwe ya ibuku rĩa Jeremia yaragĩrĩria ndũrĩrĩ iria ciathiũrũrũkĩirie Juda, no makĩria ibuku rĩu rĩarĩrĩirie rũrĩrĩ rwa Juda hĩndĩ ya wathani wa athamaki atano a ruo. (Jer. 1:15, 16) Ĩĩ-ni, andũ arĩa Jeremia aandĩkire igũrũ rĩao nĩ athuri, atumia, na ciana arĩa meyamũrĩire Jehova. Maaguka mao nĩ meetĩkĩrĩte gũtuĩka rũrĩrĩ rwĩyamũrĩire Ngai meyendeire. (Tham. 19:3-8) Namo matukũ-inĩ ma Jeremia, andũ acio nĩ metĩkĩrire o ene atĩ nĩ meyamũrĩire Ngai. Moigire ũũ: “Tũũkĩte kũrĩ wee, nĩ ũndũ wee nĩwe Jehova Ngai witũ.” (Jer. 3:22) No hihi nĩ ũĩ ngoro ciao ciahaanaga atĩa?

6. Nĩkĩ nĩ twagĩrĩirũo kwenda kũmenya ũrĩa Ngai oigire igũrũ rĩgiĩ ngoro?

⁶ Arigitani a mahinda maya no mahũthĩre indo cia kĩĩrĩu kũmenya ũrĩa ngoro ĩtariĩ na ũrĩa ĩraruta wĩra. No Jehova no eke makĩria ma ũguo, ta ũrĩa eekire matukũ-inĩ ma Jeremia. Ngai nĩ arĩ ũhoti mũnene mũno, o ta ũrĩa ciugo ici ciake cionanĩtie: “Ngoro ya mũndũ nĩĩhenanagia gũkĩra ciũmbe iria ingĩ ciothe, nayo ĩtũire ĩthugundaga maũndũ ma waganu. Nũ ũngĩkĩhota gũthuuthuuria ũhoro wayo? Niĩ Jehova nĩ niĩ ’thuuthuuragia ũhoro wa ngoro, . . . nĩ getha ndathimĩre mũndũ o mũndũ maũndũ marĩa maringaine na mĩthiĩre yake, o na makaringana na maciaro ma maũndũ marĩa ekaga.” (Jer. 17:9, 10) ‘Gũthuthuria ngoro’ ti kũrora ũhoro wĩgiĩ ngoro ya kĩĩmwĩrĩ, ĩrĩa ihinda-inĩ rĩa mĩaka 70 kana 80 ĩhũũraga maita ta bilioni ithatũ. Ithenya rĩa ũguo, Jehova aaragia ũhoro wĩgiĩ ngoro ya mũhaano. “Ngoro” ĩyo nĩ ũrĩa mũndũ atariĩ na thĩinĩ, na nĩ hamwe na merirĩria, meciria, mawoni, mĩerekera, na mĩoroto yake. O nawe ũkoragwo na ngoro ta ĩyo. Ngai no amĩthuthurie, na o nawe no ũgerie gwĩka ũguo.

7. Jeremia oigire ngoro cia Ayahudi aingĩ a matukũ make ciatariĩ atĩa?

⁷ Nĩguo twĩhaarĩrie nĩ ũndũ wa ũthuthuria ũcio-rĩ, no twĩyũrie atĩrĩ, ‘Ngoro cia mũhaano cia Ayahudi aingĩ matukũ-inĩ ma Jeremia hihi ciahaanaga atĩa?’ Nĩ getha tuone macokio, ta rora ciugo cia mwanya iria Jeremia aahũthĩrire: ‘Andũ othe a nyũmba ya Isiraeli matũũraga matarĩ aruu ngoro.’ Ndaaragia ũhoro wĩgiĩ kũrua kũrĩa arũme Ayahudi maaruaga, amu oigĩte ũũ: “Matukũ nĩmagoka marĩa ngaherithia andũ othe aruu arĩa matuĩkĩte ta matarĩ aruu.” Nĩ ũndũ ũcio, o na arũme Ayahudi arĩa maarĩ aruu ‘maatũũraga matarĩ aruu ngoro.’ (Jer. 9:25, 26) Ciugo icio ciendaga kuuga atĩa?

8, 9. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ ngoro ciao-rĩ, Ayahudi aingĩ maabataraga gwĩka atĩa?

⁸ No tũtaũkĩrũo nĩ ũrĩa ciugo ‘maatũũraga matarĩ aruu ngoro’ ciendaga kuuga kuumana na ũrĩa Ngai eerire Ayahudi meke: “Wĩamũrĩrei Jehova na ũndũ wa kwĩruithia ngoro cianyu, inyuĩ andũ aya a Juda, o na inyuĩ mũtũũraga Jerusalemu, nĩ getha mang’ũrĩka makwa matikarĩrĩmbũke . . . nĩ ũndũ wa ũũru wa ciĩko  cianyu.” No hihi ciĩko icio ciao njũru cioimaga kũ? Cioimaga thĩinĩ wao, ngoro-inĩ ciao. (Thoma Mariko 7:20-23.) Ĩĩ-ni, kũgerera Jeremia, Ngai nĩ aathuthurĩtie wega na akamenya kĩhumo kĩa ũũru wa Ayahudi. Ngoro ciao ciarĩ nemi na nyũmũ. Mĩoroto na mĩcirĩrie yao ndĩamũkenagia. (Thoma Jeremia 5:23, 24; 7:24-26.) Ngai aameerire ũũ: “Wĩamũrĩrei Jehova na ũndũ wa kwĩruithia ngoro cianyu.”—Jer. 4:4; 18:11, 12.

⁹ Kwoguo, Ayahudi a matukũ ma Jeremia nĩ maabataraga gũthĩnjwo ngoro na njĩra ya mũhaano—‘kũrua ngoro’—o ta ũrĩa a mahinda ma Musa meekire. (Gũcok. 10:16; 30:6) ‘Kũrua ngoro’ kwabataraga meherie maũndũ marĩa maatũmaga ngoro ciao ciage gwathĩka—mwĩcirĩrie wao, merirĩria, kana mĩoroto yao ĩrĩa ĩtaaringaine na ya Ngai.—Atũm. 7:51.

10. Kũringana na kĩonereria kĩa Daudi-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ twagĩrĩirũo gwĩka?

¹⁰ Githĩ tũticokagia ngatho kuona atĩ Ngai nĩ atũteithagia kũmenya ngoro ya mũhaano! No andũ amwe mahota kwĩyũria atĩrĩ, ‘Aira a Jehova nĩ magĩrĩire gũtangĩkĩra ũndũ ũcio?’ Ti atĩ mĩthiĩre ya Akristiano aingĩ ciũngano-inĩ nĩ mĩũru kana marorete gũtuĩka “ngũyũ njũru” ta Ayahudi aingĩ a tene. Mũgarũ na ũguo, ndungata cia Ngai ũmũthĩ nĩ andũ ehokeku na atheru. O na kũrĩ ũguo, ta wĩcirie igũrũ rĩgiĩ ithaithana rĩa Daudi harĩ Jehova: ‘Thuuthuuria, Mũrungu, ũmenye ngoro yakwa; ngeria, ũmenye maũndũ marĩa ndĩrathugunda, Wone kana thĩinĩ wakwa nĩhagĩĩte na njĩra ya kwĩreherere kĩeha.’—Thab. 17:3; 139:23, 24.

11, 12. (a) Nĩkĩ o ũmwe witũ nĩ agĩrĩirũo gũthuthuria ngoro yake? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ Ngai atangĩka?

¹¹ Jehova endaga o ũmwe witũ akorũo na mũrũgamo mwega na atũũre arĩ mwĩtĩkĩrĩku harĩ we. Jeremia oigire ũũ igũrũ rĩgiĩ arĩa athingu: ‘Wee Jehova mũnene wa ita, nĩ ũtuĩragia andũ arĩa athingu, na ũkoiruria maũndũ marĩa mahithe meciria-inĩ, o na ngoro thĩinĩ.’ (Jer. 20:12) Angĩkorũo Mwene-Hinya-Wothe nĩ atuĩragia nginya ngoro ya mũndũ mũthingu-rĩ, githĩ tũtikĩagĩrĩirũo gwĩthuthuria ithuĩ ene tũrĩ na wĩhokeku? (Thoma Thaburi 11:5.) Rĩrĩa tũreka ũguo, no tũkũũrane mwerekera, muoroto, kana mawoni marĩ na thĩinĩ marabatara kũrũngwo. No tũkũũrane ũndũ ũratũma ngoro citũ ciage kũhiũha gwathĩka, na tuone atĩ nĩ ũrabatara kweherio. Gwĩka ũguo nĩ ta gũthĩnja ngoro citũ na njĩra ya mũhaano. Ũngĩona atĩ nĩ ũndũ mwagĩrĩru gũthuthuria ngoro yaku ya mũhaano-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ wagĩrĩirũo kũrora? Na ũngĩhota atĩa gwĩka mogarũrũku marĩa marabatarania?—Jer. 4:4.

¹² Ũndũ ũmwe nĩ atĩ: Tũtiagĩrĩirũo kwĩrĩgĩrĩra Jehova atũtindĩkĩrĩrie tũgarũrĩre. Oigire atĩ ‘ngũyũ iria njega’ nĩ ‘angĩgaacihe ngoro ya kũmũmenya.’ No ndoigire atĩ nĩ angĩkamatindĩkĩrĩria macenjie ngoro ciao. Nĩ maabataraga kwĩrirĩria kũgĩa na ngoro njathĩki ĩronania atĩ nĩ moĩ Ngai. Githĩ o na ithuĩ tũtirabatara ngoro ta ĩyo?

13, 14. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ ngoro ya Mũkristiano ĩngĩkorũo ĩkĩmũthũkia?

¹³ Jesu oigire ũũ: “Ngoro-inĩ nĩkuo kuumaga meciria moru, na ũũragani, na ũtharia, na  ũmaraya, na ũici, na kũiganĩrĩra igenyo, na ũrumani.” (Mat. 15:19) Hatarĩ nganja, mũrũ wa Ithe witũ angĩtongorio nĩ ngoro yake ĩtarĩ njathĩki gwĩka ũtharia kana ũmaraya acoke aage kwĩrira, no age gwĩtĩkĩrĩka nĩ Ngai kaimana. No o na mũndũ ũtekĩte gĩĩko ta kĩu kĩũru no akorũo agĩtĩkĩria merirĩria moru makũre ngoro-inĩ yake. (Thoma Mathayo 5:27, 28.) Ũndũ-inĩ ta ũcio, gwĩthuthuria ngoro no gũteithie. Ũngiururia ngoro yaku-rĩ, hihi no wone merirĩria ma ngomanio matagĩrĩire kwerekera mũndũ ũngĩ, marĩa mangĩrakaria Ngai na marabatara kweherio?

¹⁴ Ningĩ mũrũ wa Ithe witũ ‘ũtoraganĩte’ no etĩkĩrie marakara makũre ngoro-inĩ yake nginya akinyĩrĩre kũmena Mũkristiano ũrĩa ũngĩ. (Alaw. 19:17) Hihi nĩ ekwĩrutanĩria kweheria marakara macio marĩa mangĩtũma ngoro yake yage gwathĩka?—Mat. 5:21, 22.

15, 16. (a) Heana ngerekano ya ũrĩa Mũkristiano angĩkorũo ‘atarĩ mũruu ngoro.’ (b) Ũgwĩciria nĩ kĩĩ kĩngĩtũma ‘ngoro ĩtarĩ nduu’ yage gũkenia Jehova?

¹⁵ Ũndũ ũrĩa mwega nĩ atĩ, Akristiano aingĩ matikoragwo na ‘thĩna ta ũcio wa ngoro.’ O na kũrĩ ũguo, Jesu ningĩ nĩ aagwetire “meciria moru.” Meciria macio nĩ mawoni kana mĩerekera ĩrĩa ĩngĩthũkia maũndũ maingĩ ũtũũro-inĩ. Kwa ngerekano, mũndũ no akorũo na mawoni mahĩtanu megiĩ wĩhokeku harĩ andũ ao a famĩlĩ. Ma nĩ atĩ, Akristiano nĩ mendaga gũkorũo na ‘wendani wa ndũire’ harĩ andũ ao, matikahaane ta andũ aingĩ arĩa matarĩ wendo ta ũcio ‘matukũ-inĩ maya ma kũrigĩrĩria.’ (2 Tim. 3:1, 3) Ĩndĩ, nĩ ũhũthũ mũndũ akĩrie njano harĩ kuonania wendo ũcio. Andũ aingĩ moigaga atĩ “thakame nĩ nditũ gũkĩra maĩ.” Nĩ ũndũ ũcio, no meke ũrĩa wothe mangĩhota magĩtetera kana kũnyita mbaru andũ ao, na makarakara mũndũ wao ahĩtĩrio. Ta wĩcirie ũndũ ũrĩa ariũ a nyina na Dina meekire nĩ ũndũ wa marakara ta macio. (Kĩam. 34:13, 25-30) Ningĩ ta geria gwĩciria ũndũ ũrĩa warĩ ngoro-inĩ ya Abisalomu, ũgĩtũma orage mũrũ wa ithe Amunoni. (2 Sam. 13:1-30) Githĩ “meciria moru” timo maatũmire meke maũndũ macio?

¹⁶ Nĩ tũũĩ atĩ, Akristiano a ma matiũraganaga. No hihi no maige marakara ngoro kwerekera mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ wekire mũndũ wao wa famĩlĩ ũũru kana ũrĩa meciragĩria atĩ nĩ eekire ũguo? No marege gwĩtĩkĩra gũtugwo nĩ mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ ũcio marona ta aahĩtĩirie mũndũ wao kana mage kũmwĩka ciĩko cia ũtugi. (Ahib. 13:1, 2) Marakara ta macio na kwaga ũtugi ta kũu kuonanagia waagi wa wendo na gũtiagĩrĩire kũhũthio.  Ti itherũ, Mũthuthuria wa ngoro no one ũndũ ũcio ũrĩ ‘kwaga kũrua ngoro.’ (Jer. 9:25, 26) Ririkana andũ arĩa Jehova eerire ũũ: ‘Wĩruithiei ngoro cianyu.’—Jer. 4:4.

17. Gwĩtigĩra Jehova kũngĩtũteithia atĩa kũgĩa na ngoro njathĩki makĩria?

¹⁷ Ĩ ũngĩthuthuria ngoro yaku ya mũhaano ũkore atĩ ndĩrathĩkĩra ũtaaro wa Jehova ta ũrĩa yagĩrĩirũo na wone atĩ ĩhaana ta ‘ĩtaruĩte’? Wahota gũkora atĩ nĩ ĩretigĩra andũ, nĩ ĩrerirĩria ũnene kana ikeno, o na kana ĩrĩ na mwerekera wa kwĩyatha kana ũremi. Tiwe ũngĩkorũo ũrĩ wa mbere kũigua ũguo. (Jer. 7:24; 11:8) Jeremia aandĩkire atĩ Ayahudi arĩa mataarĩ ehokeku a hĩndĩ yake nĩ ‘momĩtie ngoro na makarema, makagĩa na ngoro ĩtangĩathĩka.’ Ongereire ũũ: “Nao matingĩĩĩra na ngoro ciao ũũ, Rĩu nĩtwĩtigĩrei Jehova Ngai witũ, ũrĩa ũheanaga mbura ya kũmeria hĩĩra o na ya gũkũria irio.” (Jer. 5:23, 24) Githĩ ũndũ ũcio ndũronania atĩ ũndũ ũmwe ũngĩteithia mũndũ ‘kũruithia ngoro’ yake nĩ gwĩtigĩra Jehova makĩria na kũmwenda? Guoya ta ũcio ũrĩa wagĩrĩire no ũteithie o ũmwe witũ kũgĩa na ngoro njathĩki makĩria harĩ gwĩka wendi wa Ngai.

18. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Jehova eerĩire arĩa marĩ kĩrĩkanĩro-inĩ kĩrĩa kĩerũ?

¹⁸ Ningĩ no tũnyitanĩre na Jehova rĩrĩa aratũhe ‘ngoro ya kũmũmenya.’ Hatarĩ nganja, ũndũ ũcio nĩguo erĩire aitĩrĩrie maguta arĩa marĩ kĩrĩkanĩro-inĩ kĩrĩa kĩerũ: “Nĩ gwĩkĩra ngekĩra watho wakwa ngoro-inĩ ciao thĩinĩ, o na ndĩwandĩke meciria-inĩ mao; na nduĩke Ngai wao, nao matuĩke andũ akwa.” Ĩ nakuo kũmũmenya wega? Ongereire ũũ: “Nao matigacoka kũrutana mũndũ na mũndũ ũrĩa ũngĩ, o na kana mũndũ arute mũrũ wa ithe, akĩmwĩra atĩrĩ, Umĩrania ngoro na Jehova; nĩgũkorũo andũ othe nĩmagakorũo ma’menyete, kuuma o ũrĩa mũnyinyi mũno wao gwata ũrĩa mũnene makĩria; . . . nĩ ũndũ nĩngamohera waganu wao, o namo mehia mao ndigacoka kũmaririkana o rĩ, o rĩ.”—Jer. 31:31-34. *

19. Akristiano a ma makoragwo na kĩĩrĩgĩrĩro kĩrĩkũ kĩa magegania?

¹⁹ O na angĩkorũo wĩrĩgĩrĩire gũkaagunĩka tene na tene kuumana na kĩrĩkanĩro kĩu kĩerũ kũrĩa igũrũ kana gũkũ thĩ-rĩ, nĩ wagĩrĩirũo kwĩrirĩria kũmenya Jehova na gũtuĩka ũmwe wa andũ ake. Ũndũ ũmwe ũrabatara nĩguo ũgaakenera irathimo icio nĩ kuoherũo mehia maku kũgerera igongona rĩa ũkũũri rĩa Kristo. Kũmenya atĩ no woherũo mehia kwagĩrĩirũo gũtũma wohagĩre arĩa angĩ, o na arĩa ũngĩona arĩ hinya kũrekera. Gũkorũo wĩhaarĩirie kweheria ũũru o wothe ũngĩkorũo naguo ngoro-inĩ yaku no kũgune ngoro yaku. Na njĩra ĩyo nĩ ũkuonania atĩ to kwenda ũrenda gũtungatĩra Jehova no nĩ atĩ nginya nĩ ũramũmenya wega makĩria. Ũgũtuĩka ta andũ arĩa Jehova eerire ũũ kũgerera Jeremia: “Nĩmũkanongoragia, na mũkanyona, o hĩndĩ ĩrĩa mũgakoragwo mũnongoretie na ngoro yanyu yothe. Niĩ na niĩ-rĩ, nĩngonekaga nĩ inyuĩ.”—Jer. 29:13, 14.