1, 2. Kĩonereria gĩa Tony kĩronania atĩa atĩ no kũhoteke mũndũ acenjie mũtũũrĩre wake?

RĨRĨA Tony aarĩ mũrutwo wa sekondarĩ, aatigĩtie hanini kũrega cukuru. Aakũrire atarĩ na ithe, ningĩ ndeendete cukuru, na aahũthagĩra mĩthia ya kiumia akĩĩrorera thenema kana hamwe na arata. Tony ndaarĩ mũndũ wa ngũĩ na ndaahũthagĩra ndawa cia kũrebia. Nĩ kwaga aagĩte muoroto wa ũtũũro. Na nĩ aarĩ na nganja kana Ngai nĩ akoragwo kuo. Mũthenya ũmwe nĩ aacemanirie na mũthuri ũmwe na mũtumia wake Aira a Jehova na akĩmeera ũhoro wĩgiĩ nganja iria aarĩ nacio o hamwe na ciũria iria eeyũragia. Nĩ maamũheire broshua igĩrĩ, nacio nĩ Maswali Matano Muhimu Kuhusu Chanzo cha Uhai na Uhai—Ulitokana na Muumba?

² Rĩrĩa Aira acio a Jehova maamũcereire rĩngĩ, Tony nĩ aacenjetie mwerekera wake. Nĩ aathomete broshua icio mũno, nginya igakũnjakũnjana. Aamerire ũũ: “No mũhaka gũkorũo nĩ kũrĩ Ngai.” Akĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia na kahora kahora muonere wake wĩgiĩ ũtũũro ũgĩcenjia. Ningĩ nĩ aatigire kũrigagia cukuru na agĩtuĩka ũmwe wa arutwo arĩa meekaga wega biũ. O na mwarimũ mũnene ũrĩa warũgamĩrĩire cukuru yao nĩ aagegirio nĩwe. Eerire Tony ũũ: “Muonere waku wa maũndũ nĩ wagĩrĩte mũno na nĩ ũreka wega cukuru. Hihi nĩ tondũ nĩ ũranyitanĩra na Aira a Jehova?”  Tony akiuga kĩu nĩkĩo gĩtũmi, na akĩhunjĩria mwarimũ ũcio. Nĩ aahotire kũrĩkia sekondarĩ, na rĩu atungataga arĩ painia wa hĩndĩ ciothe na ndungata ya kĩũngano. Ningĩ nĩ akoragwo na gĩkeno atĩ nĩ aagĩire na Ithe ũmwendete, nĩwe Jehova.—Thab. 68:5.

3. Nĩ ũtaaro ũrĩkũ Jehova aheete andũ ethĩ?

³ Kĩonereria gĩa Tony kĩratũririkania atĩ Jehova nĩ amũrũmbũyagia mũno, inyuĩ andũ ethĩ. Endaga mũgĩe na ũtũũro mũgaacĩru biũ na ũrĩ na gĩkeno. Nĩkĩo amũheete ũtaaro ũyũ: “Ririkanaga ũrĩa Mũkũũmbi matukũ maku ma ũnyinyi.” (Koh. 12:1) Gwĩka ũguo ti ũndũ mũhũthũ matukũ-inĩ maya, ĩndĩ no kũhoteke. Ngai no agũteithie ũgaacĩre ihinda-inĩ rĩrĩ ũrĩ mwĩthĩ, nginya rĩrĩa ũgaakũra. Nĩguo tũtaũkĩrũo nĩ ũndũ ũcio wega, tũkwarĩrĩria kĩrĩa gĩateithirie Aisiraeli kwĩgwatĩra Bũrũri wa Kĩĩranĩro na kĩrĩa kĩaheire Daudi hinya wa kũrũa na Goliathu.

4, 5. Tũngĩĩruta atĩa kuumana na ũrĩa Aisiraeli meegwatĩire Bũrũri wa Kanaani na ũrĩa Daudi aarũire na Goliathu? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

⁴ Rĩrĩa Aisiraeli maakuhĩrĩirie Bũrũri wa Kĩĩranĩro, Ngai ndaameerire maagagĩrie ũhoti wao wa kũrũa kana memenyerie nĩ ũndũ wa mbaara. (Gũcok. 28:1, 2) Ithenya rĩa ũguo, aamerire maathĩkĩre maathani make na mamwĩhoke. (Josh. 1:7-9) Kũringana na mawoni ma andũ, ũtaaro ũcio ndwarĩ mwega! No nĩguo warĩ ũtaaro ũrĩa mwega biũ, tondũ Jehova nĩ aaheire andũ ake ũhootani mũnene magĩtooria Akanaani. (Josh. 24:11-13) Gwathĩkĩra Ngai nĩ kũbataraga wĩtĩkio, na wĩtĩkio ũcio hĩndĩ ciothe nĩ ũtũmaga mũndũ agaacĩre. Ũndũ ũcio nĩ wa ma na ndũhĩtũkagwo nĩ mahinda.

⁵ Goliathu aarĩ njamba ya ita yarĩ hinya, na aarĩ na ũraihu wa mita 2.9 na aarĩ na matharaita. (1 Sam. 17:4-7) No Daudi aarĩ na indo igĩrĩ tu: kĩgũtha na wĩtĩkio harĩ Jehova Ngai wake. Harĩ andũ matarĩ na wĩtĩkio, Daudi oonekaga e mũkĩgu. No nĩ maahĩtĩtie mũno! Ũhoro wa ma nĩ atĩ, Goliathu nĩwe warĩ mũkĩgu.—1 Sam. 17:48-51.

6. Nĩ maũndũ marĩkũ rĩu tũkwarĩrĩria na njĩra ndikandikĩru?

⁶ Gĩcunjĩ kĩu kĩngĩ nĩ kĩagwetire maũndũ mana marĩa matũmaga tũgĩe na gĩkeno na tũkorũo na ũtũũro mũgaacĩru. Maũndũ macio nĩ kũhingia mabataro maitũ ma kĩĩroho, gũkenera arata arĩa Ngai atũheete, kwĩigĩra mĩoroto ĩrĩa yagĩrĩire, na gũkenera wĩyathi ũrĩa andũ a Ngai makoragwo naguo. Rekei twarĩrĩrie maũndũ macio na njĩra ndikandikĩru, na tuone morutani marĩa tũngĩhũthĩra thĩinĩ wa Thaburi 16.

7. (a) Ũngĩtaarĩria atĩa mũndũ wa kĩĩroho? (b) “Rwĩga” rwa Daudi rwarĩ kĩĩ, na ũndũ ũcio warĩ na moimĩrĩro marĩkũ harĩ we?

⁷ Mũndũ wa kĩĩroho nĩ onanagia wĩtĩkio harĩ Ngai na onaga maũndũ o ta ũrĩa Ngai amonaga. Nĩ acaragia ũtongoria wa Ngai na nĩ erutanagĩria kũmwathĩkĩra. (1 Kor. 2:12, 13) Daudi nĩ kĩonereria kĩega kĩgiĩ ũndũ ũcio. Aainire ũũ: “Jehova nĩwe rwĩga rwakwa, gĩcunjĩ kĩrĩa ngaĩirũo, na gĩkombe gĩakwa.” (Thab. 16:5, New World Translation) “Rwĩga” rũrĩa Daudi aaragia ũhoro waruo nĩ ũrata wake hamwe na Ngai, o we ũrĩa aacaragia mwĩgitio harĩ we. (Thab. 16:1) Moimĩrĩro ma gwĩka ũguo maarĩ marĩkũ? Aandĩkire ũũ: “Ngoro yakwa nĩ gũkena ĩkenaga.” Ũndũ ũrĩa Daudi aakenagĩra mũno nĩ gũkorũo na ũrata wa hakuhĩ hamwe na Ngai.—Thoma Thaburi 16:9, 11.

8. Maũndũ mamwe marĩa matũmaga ũtũũro ũkorũo na gĩkeno nĩ marĩkũ?

⁸ Andũ arĩa mekĩrĩire ikeno na ũtonga ũtũũro-inĩ wao matigĩaga gĩkeno ta kĩrĩa Daudi aarĩ nakĩo. (1 Tim. 6:9, 10) Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe kuuma Canada ooigire atĩ, “kũiganĩra  kwa ma gũtirehagwo nĩ kĩrĩa tũngĩona ũtũũro-inĩ, ĩndĩ kuumanaga na kĩrĩa tũngĩhe Jehova Ngai, o we Mũheani wa kĩheo o gĩothe kĩega.” (Jak. 1:17) Gũkũria wĩtĩkio harĩ Jehova na kũmũtungatĩra, nĩ gũgũtũma ũtũũro waku ũkorũo na muoroto na ũkorũo na gĩkeno. Ũngĩkũria wĩtĩkio atĩa? No mũhaka ũhũthagĩre mahinda hamwe na Jehova na njĩra ya gũthomaga Kiugo gĩake, kwĩrorera ũũmbi wake, na gwĩcũrania ũhoro wĩgiĩ ngumo ciake, ta ngumo ya wendo.—Rom. 1:20; 5:8.

9. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ tũngĩreka Kiugo kĩa Ngai gĩtũtongorie ta ũrĩa Daudi eekaga?

⁹ Ngai nĩ atuonagia wendo rĩmwe na njĩra ya gũtũrũnga o ta ũrĩa mwana arũngagwo nĩ ithe ũrĩ wendo. Daudi nĩ eetĩkagĩra ũtaaro ta ũcio wa wendo. Ooigire ũũ: “Nĩ ngũgooca Jehova, o we ũũheete ũtaaro. O na ũtukũ, methugunda makwa ma thĩinĩ biũ nĩ manũngaga.” (Thab. 16:7, NWT) Nĩ eecũranagia igũrũ rĩgiĩ mwĩcirĩrie wa Ngai, agakũria mwĩcirĩrie ta wake na akareka mwĩcirĩrie ũcio ũmũtongoragie. O nawe ũngĩka ũguo ũrĩ na wĩtĩkio, wendo waku harĩ Ngai nĩ ũgũkũra na nĩ ũkũgĩa na merirĩria ma kũmwathĩkagĩra. Ningĩ nĩ ũkũgimara kĩĩroho na ũgĩe na mĩri mĩrũmu. Mwarĩ wa Ithe witũ wĩtagwo Christin ooigire, “Rĩrĩa ndeka ũthuthuria na ndecũrania maũndũ marĩa nderuta, njiguaga ta Jehova aandĩkithirie ũndũ ũcio no ũndũ wakwa!”

10. O ta ũrĩa Isaia 26:3 yonanĩtie-rĩ, gũkorũo mũndũ arĩ wa kĩĩroho kũmũteithagia atĩa?

¹⁰ Gũkorũo ũrĩ mũndũ wa kĩĩroho ningĩ no gũgũteithie kũgĩa na ũũgĩ na ũtaũku wa mwanya iria iteithagia mũndũ kuona maũndũ marĩa marekĩka thĩinĩ wa thĩ na marĩa magekĩka ihinda rĩroka ta ũrĩa Ngai amonaga. Hihi Ngai akũheaga ũũgĩ na ũtaũku ta ũcio nĩkĩ? Endaga ũthingate maũndũ marĩa magĩrĩire ũtũũro-inĩ, ũtuage matua mega, na wetagĩrĩre ihinda rĩrĩa rĩroka ũrĩ na ũmĩrĩru. (Thoma Isaia 26:3.) Mũrũ wa Ithe witũ wĩtagwo Joshua ũrĩa ũikaraga Amerika (US) ooigire, “Gũikara hakuhĩ na Jehova nĩ gũteithagia mũndũ gũthingata maũndũ marĩa ma bata.” Ũndũ ũcio nĩ wa ma, na nĩ ũtũmaga mũndũ akorũo na gĩkeno na kũiganĩra.

11. Daudi oonanirie hitho ya kũgĩa na arata a ma nĩ ĩrĩkũ?

¹¹ Thoma Thaburi 16:3. Daudi nĩ aamenyaga hitho ya kũgĩa na arata a ma. Nĩ aagĩaga na “gĩkeno kĩnene” arĩ gatagatĩ-inĩ ka arĩa meendete Jehova. Eetire arata ake “arĩa aamũre,” tondũ nĩ maarĩ na mĩtugo mĩtheru na mĩrũngĩrĩru. Mwandĩki ũngĩ wa Thaburi oonaga ũhoro wĩgiĩ gũthuura arata na njĩra o ta ĩyo. Aandĩkire ũũ: “Thiritũ yakwa no ya arĩa othe agwĩtigĩri, o acio mamenyagĩrĩra mataaro maku.” (Thab. 119:63) O nawe no ũgĩe na arata aingĩ ega gatagatĩ-inĩ ka andũ arĩa metigĩrĩte na mathĩkagĩra Jehova, o ta ũrĩa tuoonire gĩcunjĩ-inĩ kĩu kĩngĩ. Na to mũhaka mũkorũo mũrĩ a riika rĩmwe.

12. Ũrata wa Daudi na Jonathani wehocetie harĩ kĩĩ?

¹² Daudi aarĩ na arata angĩ to arata a riika rĩake. Hihi no ũririkane mũndũ ũmwe warĩ mũrata wa hakuhĩ wa Daudi? Eetagwo Jonathani. Ũrata wao nĩ ũmwe wa ũrata ũrĩa mwega mũno ũgwetetwo thĩinĩ wa Bibilia. No rĩrĩ, hihi nĩ ũĩ atĩ Jonathani aarĩ mũkũrũ gũkĩra Daudi na kĩndũ mĩaka 30? Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, hihi ũrata wao wehocetie harĩ kĩĩ? Wehocetie harĩ wĩtĩkio wao harĩ Ngai, gũkorũo maheanĩte gĩtĩo kĩnene, na o ũmwe wao kuona ũrĩa ũngĩ akĩonania ũcamba akĩrũa na thũ cia Ngai.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Ũngĩhota atĩa kũgĩa na arata makĩria? Heana ngerekano.

¹³ O ta Daudi na Jonathani o na ithuĩ nĩ tũgĩaga na “gĩkeno kĩnene” rĩrĩa twakorũo tũrĩ arata a arĩa mendete Jehova na arĩa monanagia atĩ nĩ mamwĩhokete. Kiera, ũrĩa ũtungatĩire Ngai mĩaka mĩingĩ, ooigire, “Nĩ ngĩĩte na arata kuuma kũndũ na kũndũ thĩinĩ wa thĩ, moimĩte mĩrerere-inĩ na ũndũire  ngũrani.” O nawe ũngĩka ũguo, nĩ ũkwĩyonera ũrĩa Kiugo kĩa Ngai na roho wake inyitithanagia andũ kuuma kũndũ gũtiganĩte.

14. (a) Nĩ kĩĩ kĩngĩgũteithia kwĩigĩra mĩoroto ya kĩĩroho ũtũũro-inĩ? (b) Andũ amwe ethĩ maiguaga atĩa nĩ ũndũ wa kwĩigĩra mĩoroto ya kĩĩroho?

¹⁴ Thoma Thaburi 16:8. Ũndũ ũrĩa Daudi aaigĩte mbere ũtũũro-inĩ wake nĩ gũtungatĩra Ngai. O nawe waiga ũtungata wa Jehova mbere ũtũũro-inĩ na wĩigĩre mĩoroto ĩratwarana na wendi wake, nĩ ũrĩkenagĩra ũtũũro ũrĩ na gĩkeno. Mũrũ wa Ithe witũ wĩtagwo Steven ooigire, “Kwĩrutanĩria gũkinyĩra muoroto mũna, kũũhingia, na gũcoka gwĩcũrania igũrũ rĩgiĩ maũndũ marĩa hotete kũhingia nĩ gũtũmaga njigue njiganĩire.” Nake mũrũ wa Ithe witũ ũngĩ mwĩthĩ kuuma Njĩrĩmani ũtungataga bũrũri-inĩ ũngĩ ooigire ũũ: “Ndiendaga rĩrĩa ngaakũra ngaacokia meciria na thutha nyone atĩ maũndũ mothe marĩa ndeekire maarĩ o ma kũng’una niĩ wiki.” Hihi nĩ ũkoragwo na mawoni ta macio? Kĩhũthagĩre iheo iria ũrĩ nacio gũtĩithia Ngai na gũteithĩrĩria andũ arĩa angĩ. (Gal. 6:10) Wĩigĩre mĩoroto ya kĩĩroho na ũhoe Jehova agũteithie kũmĩkinyĩra. Jehova nĩ endete mũno gũcokia mahoya ta macio.—1 Joh. 3:22; 5:14, 15.

15. Nĩ mĩoroto ta ĩrĩkũ ũngĩigĩra? (Rora gathandũkũ, “ Mĩoroto Ĩmwe Ingĩigĩra.”)

¹⁵ Nĩ mĩoroto ta ĩrĩkũ ũngĩigĩra? No wĩigĩre muoroto wa gũcokia ciũria mĩcemanio-inĩ ũkĩhũthĩra ciugo ciaku, kũingĩra ũtungata-inĩ wa ũpainia, kana gũthiĩ Betheli. No wambĩrĩrie kwĩruta rũthiomi rũngĩ ũrĩ na muoroto wa gũtungata gĩcigo-inĩ kĩa rũthiomi rũu. Mũrũ wa Ithe witũ mwĩthĩ wĩtagwo Barak ũrĩa ũrĩ ũtungata-inĩ wa mahinda mothe ooigire ũũ: “Gũtirĩ wĩra ũngĩ ũngĩtũma njiganĩre ta ũrĩa njiguaga nĩ ũndũ wa gũũkĩra o mũthenya ngĩmenyaga atĩ ndĩrahe Jehova hinya wakwa wothe.”

16. Daudi aarĩ na mawoni marĩkũ megiĩ ithimi cia Jehova, na nĩkĩ?

¹⁶ Thoma Thaburi 16:2, 4. O ta ũrĩa tuoonire gĩcunjĩ-inĩ kĩu kĩngĩ, mawatho na motaaro ma Ngai ma ũthingu nĩ matũmaga tũgĩe na wĩyathi na njĩra ya gũtũteithia kwenda maũndũ marĩa mega na gũthũũra maũndũ marĩa moru. (Amos 5:15) Daudi nĩ aamenyaga atĩ Jehova nĩwe Kĩhumo gĩake kĩa wega. Mũndũ ũrĩ na ngumo ya wega akoragwo na  mĩtugo mĩega. Daudi nĩ eerutanagĩria mũno kwĩgerekania na Ngai kuonania ngumo ya wega o ta ũrĩa Ngai amĩonanagia. Ningĩ Daudi nĩ aathũũrĩte maũndũ marĩa Ngai athũire. Ũmwe wa maũndũ marĩa aathũire nĩ ũhoi wa mĩhianano, ũguo nĩ kuuga gũthathaiya kĩndũ kana mũndũ ũngĩ tiga Jehova. Ũhoi wa mĩhianano nĩ ũtũmaga andũ maconorithio na ũgatũma Jehova ndakaheo riri ũrĩa ũmwagĩrĩire.—Isa. 2:8, 9; Kũg. 4:11.

17, 18. (a) Daudi oonanirie moimĩrĩro ma ũthathaiya wa maheeni nĩ marĩkũ? (b) Nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ mathiĩ na mbere kũingĩhĩrũo nĩ kĩeha?

¹⁷ Mahinda-inĩ ma tene, ũthathaiya wa maheeni nĩ wahutanĩtie na ngomanio itagĩrĩire. (Hos. 4:13, 14) Hatarĩ nganja, ũthathaiya wa mũthemba ũcio nĩ wagucagĩrĩria andũ tondũ nĩ mangĩahingirie merirĩria mao moru. No ndwamarehagĩra gĩkeno gĩa gũtũũra o na hanini! Daudi ooigire atĩ kĩeha kĩa andũ arĩa maathingataga ngai ingĩ no kũingĩha kĩaingĩhaga. Ningĩ nĩ maanyamaririe ciana ciao na njĩra ya gũciruta magongona kũrĩ ngai cia maheeni. (Isa. 57:5) Jehova nĩ aathũire ciĩko ta icio cia kwaga tha. (Jer. 7:31) Hatarĩ nganja, korũo warĩ kuo hĩndĩ ĩyo, nĩ ũngĩakenire mũno korũo aciari aku nĩ maarĩ na wĩtĩkio harĩ Jehova na makamwathĩkĩra.

¹⁸ O na ũmũthĩ, ndini cia maheeni nĩ ciĩtĩkagĩria ngomanio itagĩrĩire, nginya ngomanio cia arũme kwa arũme na atumia gwa atumia. Andũ nĩ makenagĩra maũndũ macio tondũ monaga ta marĩ na wĩyathi no moimĩrĩro makoragwo marĩ o marĩa magwetetwo Bibilia-inĩ. (1 Kor. 6:18, 19) O ta ũrĩa ũngĩkorũo wĩyoneire, andũ maingĩhagĩrũo nĩ kĩeha. Nĩ ũndũ ũcio andũ ethĩ, thikagĩrĩriai Ithe wanyu wa igũrũ. Koragwoi na ma atĩ, nĩ inyuĩ mũrĩgunĩkaga mwamwathĩkĩra. Ririkanagai atĩ ruo rũrĩa ruumanaga na gwĩka maũndũ moru nĩ rũnene gũkĩra mwago ũrĩa tũngĩkenera o kahinda kanini. (Gal. 6:8) Joshua ũrĩa ũkũgwetetwo ooigire ũũ: “No tũhũthĩre wĩyathi witũ o ũrĩa wothe tũngĩenda, ĩndĩ kũũhũthĩra na njĩra njũru gũtingĩtũrehera gĩkeno.”

19, 20. Andũ ethĩ arĩa maigaga wĩtĩkio harĩ Jehova na makamwathĩkĩra monaga irathimo irĩkũ?

¹⁹ Jesu eerire arũmĩrĩri ake ũũ: “Mũngĩtũũra kiugo-inĩ gĩakwa, mũgũkorũo mũrĩ arutwo akwa kũna, na nĩ mũkũmenya ũhoro ũrĩa wa ma, naguo ũhoro ũrĩa wa ma ũmũkũũre ũkombo-inĩ.” (Joh. 8:31, 32) Ũkombo ũrĩa tũkũũrĩtwo kuuma kũrĩ guo, nĩ wa ndini cia maheeni, kwaga ũmenyo, na maũndũ ma ũgo na ũragũri. Ningĩ o ta ũrĩa tuonire, mũthia-inĩ nĩ tũkaaheo “wĩyathi ũrĩ na riri wa ciana cia Ngai.” (Rom. 8:21) No ũcame wĩyathi ũcio o na ihinda-inĩ rĩrĩ ‘ũngĩtũũra kiugo-inĩ kana morutani-inĩ ma Kristo.’ Weka ũguo, nĩ ‘ũkũmenya ũhoro ũrĩa wa ma’ na njĩra ya gũtũũra kũringana naguo, to kũũthoma tu.

²⁰ Andũ ethĩ, kenagĩrai wĩyathi ũrĩa Ngai amũheete. Ũhũthagĩrei na njĩra ya ũũgĩ na mweka ũguo, nĩ mũkwĩigĩra mũthingi mwega wa ihinda rĩrĩa rĩroka. Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe mwĩthĩ ooigire ũũ: “Mũndũ mwĩthĩ angĩhũthĩra wĩyathi na njĩra ya ũũgĩ, thutha-inĩ nĩ ũmũteithagia gũtua matua manene ta wĩra ũrĩa ekũruta, ningĩ kana nĩ ekũingĩra kĩhiko-inĩ kana ekwamba gũikara atarĩ kĩhiko-inĩ kwa ihinda.”

21. Tũngĩikara atĩa njĩra-inĩ ĩrĩa ĩtongoragia harĩ “muoyo ũrĩa wa ma”?

²¹ Thĩinĩ wa mũtabarĩre ũyũ, o na mũtũũrĩre ũrĩa wonekaga wĩ mwega ũkoragwo ũiyũire mĩtangĩko na nĩ mũkuhĩ. Gũtirĩ mũndũ ũmenyaga rũciũ rũgakĩa atĩa. (Jak. 4:13, 14) Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, ũndũ wa ũũgĩ nĩ gũikara njĩra-inĩ ĩrĩa ĩtongoragia harĩ “muoyo ũrĩa wa ma,” ũguo nĩ kuuga muoyo wa tene na tene. (1 Tim. 6:19) Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, Ngai ndatũtindĩkagĩrĩria tũrũmĩrĩre njĩra ĩyo. Itua nĩ rĩaku. Tua Jehova “rwĩga” rwaku na ũkenagĩre ‘indo nyingĩ njega’ iria akũheete. (Thab. 103:5, NWT) Na ũgĩe na wĩtĩkio atĩ no akũhe “gĩkeno kĩingĩ . . . tene na tene.”—Thab. 16:11.