Ombiibeli odjo yoshili i shii okulineekelwa
Okudja nale, ovanhu va dja momaputuko a yoolokafana ova kala va tala ko Ombiibeli i li odjo yoshili i shii okulineekelwa. Kunena, ovanhu omamiliyona ohava dulika komahongo Ombiibeli. Ashike vamwe ove i tala ko i li embo leengano noinai fimana. Ove oto ti ngahelipi? Mbela Ombiibeli ohai popi ngoo oshili?
OMOLWASHIKE HATU DULU OKULINEEKELA OMBIIBELI?
Oshike tashi dulu oku ku kwafela u kale we lineekela Ombiibeli? Natu tye nee ngeno kaume koye okwa kala he ku lombwele alushe oshili oule womido dihapu; kape na omalimbililo kutya oto ka kala we mu lineekela. Mbela Ombiibeli nayo ohai popi alushe oshili, ngaashi naanaa kaume oo e shii okulineekelwa? Natu ka tale koihopaenenwa tai landula.
Ovashangi ovanashili
Ovashangi vOmbiibeli ovanashili; ova shanga nokuli kombinga yomapuko avo. Pashihopaenenwa, omuprofeti Jona okwa shanga kombinga yokuhadulika kwaye mwene. (Jona 1:1-3) Okwa xulifa nokuli embo laye ta popi nghee Kalunga e mu pukulula, ndele ina yukifa elitulemo kuye mwene mokushanga kombinga ya nghee a lundulula etaleko laye. (Jona 4:1, 4, 10, 11) Ounashili wovashangi vOmbiibeli otau ulike kutya ova lenga oshili.
Omayele taa longo
Mbela Ombiibeli oi na ngoo omayele taa longo? Heeno. Pashihopaenenwa, tala kwaasho ya ti shi na sha nokukala nekwatafano liwa navamwe: “Keshe osho mwa hala ovanhu ve mu ningile, osho mu va ningila yo.” (Mateus 7:12) “Enyamukulo litalala tali kandula po oupyuhandu, ndelenee ondjovo ikukutu tai tukulula ehandu.” (Omayeletumbulo 15:1) Ombiibeli oi na shili omayele taa longo fiyo okunena.
Oshili u na sha nondjokonona
Omakonakono mahapu oo a ningwa kovalafululi voikulunima otaa ulike kutya ovanhu, eenhele noiningwanima oyo ya tumbulwa mOmbiibeli oyoshili. Pashihopaenenwa, natu tale koumbangi u na sha noshinima shimwe tashi monika shidinifa. Ombiibeli oya tumbula kutya pefimbo laNehemia, Ovatirus (Ovafoinikia vokuTirus) ovo va li hava di muJerusalem ova li hava “eta mo eeshi noipindi i lili nai lili.” — Nehemia 13:16.
Mbela ope na ngoo oumbangi oo tau yambidida ovelise oyo? Heeno, ope na. Ovalafululi ove litwa oinima muIsrael oyo ya dile kuFoinikia, tashi ulike kutya oilongo oyo ivali oya li hai landakanifa pefimbo lonale. Shikwao vali, ove litwa muJerusalem oipambu yeeshi dokEfuta loPokati. Ovalafululi ova fika pexulifodiladilo kutya eeshi odo da li hadi etwa muJerusalem kovalandifi oda li hadi di kefuta lokokule. Eshi omuhongwanhu umwe a konakona omaumbangi oo, okwa fika pexulifodiladilo a ti: “Etumbulo olo li li muNehemia 13:16 tali ti kutya Ovatirus ova li have uya okulandifa eeshi muJerusalem oli shii okwiitavelwa.”
Oshili moinima yopaunongononi
Oshoshili kutya Ombiibeli oya popya unene kombinga yoinima yopakalunga noyopandjokonona. Ndele ngeenge tai popi oinima i na sha nounongononi, ohai popi yo oshili. Diladila koshihopaenenwa tashi landula.
Ombiibeli oya hangwa nale ya popya kutya edu ola endjelela “ponhele pehe na sha,” pa pita nokuli omido hanga 3 500 lwaapo. (Job 26:7) Osho osha yooloka ko filufilu komitotolombo donale odo tadi popi kutya edu ola kaama kombada yomeva ile oli li koshima inenenene. Konima yomido 1 100 eshi embo laJob la shangwa, natango ovanhu ova li ashike va itavela kutya edu oli li koshinima shonhumba, nonokutya itali dulu okukala ashike ngahenya momhepo. Mo 1687, omido 300 da ka lupuka, omunongononi Isaac Newton okwa li a shanga kombinga yeenghono dedu nokuyelifa kombinga yeenghono dihe wetike odo di li kwetele mewangadjo. Oumbangi oo udidilikwedi otau koleke ashike osho Ombiibeli ya hangwa ya popya oule womido di dule po 3 000 da pita.
Omaxunganeko e li paushili
Mbela omaxunganeko Ombiibeli oku li ngoo paushili? Natu tale koshihopaenenwa shimwe: Exunganeko laJesaja li na sha nokuteka po kwaBabilon.
Exunganeko: Mefelemudo etihetatu K.O.P., Jesaja, omushangi umwe wOmbiibeli, okwa li a xunganeka kutya Babilon, osho sha li tashi ka ninga epangelo enaenghono, osha li tashi ka hanaunwa po noitashi ka kalwa vali. (Jesaja 13:17-20) Jesaja okwa li nokuli a popya kutya Kores oye te ke shi ponokela. Okwa popya yo kombinga yomhangela oyo Kores a li ta ka longifa, a ti ‘omilonga dasho otadi ka pwiinina.’ Okwa xunganeka yo kutya omivelo dasho otadi ka fyaala hamwasha. — Jesaja 44:27–45:1.
Ewanifo lexunganeko olo: Konima yomido 200 okudja eshi Jesaja a xunganeka eendjovo odo, ohamba yaPersia oya li ponokela Babilon. Edina layo olyelye mbela? OKores. Molwaashi Babilon osha li oshilando sha tungikikika nosha li shidjuu okuya mo, Kores okwa li a tokola okutaulula omulonga waEufrat, oo wa li hau kunguluka wa yuka moshilando osho. Ovakwaita vaye ova li va fa omikangha opo va panune mo omeva momulonga. Omeva okwa li a shuna pedu, novakwaita vaKores ova dula okutaulula omulonga oo va finda kohotekuma yoshilando. Shikumwifi, Ovababilon ova li va fiya omivelo doshilando odo da ama kombinga yomulonga di li hamwasha. Ovakwaita ova ya moshilando ndele tave shi kwata ko nopehe na okulwa.
Ndele opa li oshitukulwa shimwe shexunganeko inashi wanifwa po: Mbela Babilon osha ninga ngoo eputu ngaashi sha li sha xunganekwa? Omwa kala ngoo hamu di ovanhu oule womafelemido onhumba. Ashike kunena, oikulukuma yaBabilon, oyo i li popepi naBaghdad, shaIraq, oi li oumbangi kutya exunganeko lOmbiibeli ola wanifwa po. Onghee hano, Ombiibeli oi shii okulineekelwa, nokuli nongeenge tai popi kombinga yoiningwanima yomonakwiiwa.
